سەنگەر زراری

ڕابردووی گەلان و خودی مرۆڤەكانیش سەرڕێژن لە ڕووداوی جۆراوجۆر، شێوازەكانی گێڕانەوەی ئەم ڕووداونەش زۆرن، لەوانەش: بیرەوەری، مێژوو، گەشتنامە یان هەر ژانرێكی ئەدەبیی وەكوو: چیرۆك، ڕۆمان، شیعر و... دەتوانن بە شێوازی خۆیان ڕووداوەكانی سەردەمەكەی خۆیان تۆمار بكەن و ببنە بەڵگەنامەیەك بۆ سەردەمەكانی دواتر.

هەڵبەت سەرەكیترین بابەت بۆ گێڕانەوەی ڕابردوو كە بەزانستییش كرابێ، مێژووە. مێژوو هونەرێكە لەو ڕووداوانە دەكۆڵێتەوە كە لە ڕابردوو و ئێستا ڕوویان داوە و ڕوو دەدەن، بە تێڕوانین لەو ڕووداوانەی ڕابردووش؛ گەلان دەتوانن پێشبینیی ئایندە بكەن. مرۆڤ ناتوانێ ئێستای خۆی بناسێ، بەبێ ئەوەی ڕابردووی بناسێ. لە ڕێگای تێگەیشتن لە ڕابردوو، دەتوانێ شارەزایی زیاتر وەدەست بێنێ و پێشبینیی ئایندەشی بكات. گوتەیەك هەیە دەڵێ: "ئەوەی مێژووی نەبێ، ئێستاشی نابێ"، بۆیە گەلان بۆ سەلماندنی خۆیان، دەبێ مێژوویان هەبێ و مێژووەكەشیان بنووسنەوە و بەتۆماركراوی لەبەر دەستیان بێ.

یەكێكی دیكە لەو سەرچاوانەی كە دەشێ ڕووداوەكانی ڕابردووی هەر گەلێك تۆمار بكەن؛ بیرەوەرییە، ئەو بیرەوەرییانەی كەسایەتییەكان دەینووسنەوە و ڕووداوەكانی ژیانی خۆیان و دەوروبەریان تێدا تۆمار دەكەن.

لەم بابەتەدا ئێمە هەوڵ دەدەین لە پەیوەندیی نێوان بیرەوەری و مێژوو بكۆڵینەوە، بەوردییش قسە لەسەر ئەوە دەكەین كە ئایا بیرەوەرییە خودییەكان دەتوانن ببنە سەرچاوەیەك بۆ نووسینەوەی مێژوو؟ ئایا مێژوونووس دەتوانێ وەكوو سەرچاوەیەكی سەرەكی و وەكوو ڕاستییەكی ڕەها مامەڵە لەگەڵ بیرەوەرییەكاندا بكات بۆ نووسینەوە و تۆماركردنی ڕووداوە مێژووییەكان؟ ئەگەر دەتوانێ؛ چۆن و ئەگەر ناتوانێ؛ بۆچی؟

بێگومان بیرەوەری ڕووبەرێكی تایبەتە بە خودی كەسەكان و هەر كەسێك لەوێوە دەتوانێ هەموو ئەو شتانەی كە تایبەتن بە خۆی، بیاننووسێتەوە. لە كاتێكدا نووسەر لە بابەتێكی دیكەی وەكوو مێژوو یان هەر بابەتێكی دیكەدا، ناتوانێ بەو جۆرە گوزارشت لە خودی خۆی و بۆچوونی خۆی بكات و زۆر خودییانە بیاننووسێتەوە(1)، چونكە مێژوو بەپێچەوانەوە ڕووبەرێكی گشتییە و مێژوونووس دەبێ وریا بێ كاریگەریی خۆی وەكوو نووسەر یان هەر كاریگەرییەكی دیكەی نەكەوێتە سەر لە نووسینەوەی دەقە مێژووییەكاندا.

لە سەرەتای نووسینەوەی مێژوودا، پێویستە كۆمەڵێك پێوەری گرنگ هەبن بۆ تۆماركردنی ڕووداوەكان، لەوانەش: بابەتیبوون و بێلایەنی و دووركەوتنەوە لە خودێتی، پێویستە مێژوونووس پابەند بێت بە بابەتیبوون و شێوازی ئەكادیمی و پابەندبوون بە میتۆدی زانستی و توێژینەوە و بنكۆڵكردن(2). نووسینەوەی مێژوو كارێكی گرنگە بۆ بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری و هۆشیاركرنەوەی كۆمەڵگا لە بنەما و ڕەگەز و ناسنامەی خۆی، پێویستە مێژووی هەر گەل و گرووپێك بابەتییانە بنووسرێتەوە و وەكوو دەقێكی بێلایەن چاوی لێ دەكرێت.

هەر چی بیرەوەرییە، ئەوا زۆرێك لە سەركردە و كەسایەتییە سیاسییەكان و نووسەر و بیرمەندان، تەنانەت هەندێ جار كەسانی ئاساییش هەوڵی نووسینەوەی بیرەوەرییەكانیان دەدەن، بەڵام ئامانجی هەریەكە لەوان جیاوازە، یادنووسی كەسێكی ئاسایی لەگەڵ یادنووسی نووسەرێك یان سەركردەیەك یان كەسایەتییەكی سیاسی، جیاوازە(3). ڕەنگە كەسێكی ئاسایی هەر بۆ خۆشی و بەتاڵكردنەوەی ناخی خۆی؛ یادنووسەكانی ڕۆژانەی تۆمار بكات، بەڵام سەركردەیەكی سیاسی وەكوو شایەدێك لەسەر ڕۆژانی ژیانی خۆی و دەوروبەری؛ بیرەوەرییەكانی دەنووسێتەوە و دواتر لەسەری حیساب دەكرێت، بۆ ئەوەی وەكوو مێژوو لێی بڕوانرێ.

بەڵام ئایا ئەو ڕەگەز و بنەمایانە لە نووسینەوەی بیرەوەریدا هەن، كە بتوانن بیكەنە یەكێك لە سەرچاوەكانی مێژوو یان بیكەنە دەقێكی مێژوویی؟

بێگومان كەسایەتییە دیار و ناسراوەكانی بواری سیاسەت و هونەر و نووسین، لە كاتی نووسینەوەی بیرەوەرییەكانیاندا هەوڵ دەدەن وردەكاریی ژیانی كەسیی خۆیان بەتەواوی بنووسنەوە، زۆربەی جاریش دوای وازهێنان یان دووركەوتنەوە یان خانەنشینبوون، دەست بە نووسینەوەی ئەم بیروەرییانە دەكەن، تەنانەت هەندێكیان كە بیروەرییەكانیشیان نووسییەوە، بڵاوی ناكەنەوە و جێی دەهێڵن بۆ ئەوەی لەدوای مردنیان بڵاو بكرێتەوە، ئەمەش بە هۆی سانسۆری ڕژێمی حوكمدارەوە بێت، یانیش بە هۆی ئەوەی كەسایەتییەكە باسی زۆر كەس و ڕووداوی كردووە و نایەوێ خەڵكانێك لێی نیگەران و تووڕە بن، یان بە هۆیەوە تووشی كێشە و ئیحراجی بن(4). بۆیە هیچ دەقێكی بیرەوەری ناتوانێ بێلایەن بێت، هەر لە بنەماشدا بیرەوەری وەكوو هەواڵێكی ڕۆژنامەوانی نییە كە مرۆڤ مەحكووم بێت بەوەی بێلایەنانە بینووسێتەوە، لێرەشەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە بێلایەنی و لایەنگری نابنە پێوەر بۆ دیاریكردنی دەقی بیرەوەریی باش و بیرەوەریی خراپ، بەڵام هەمان شت، واتە بێلایەنی و لایەنگری پێوەرن بۆ نووسینەوەی مێژوو بە شێوەیەكی ڕاست و دروست و جێباوەڕ و زانستی.

ئەوەی كە نووسەر لە كاتی نووسینەوەی بیرەوەریدا ناتوانێ بێلایەن بێت، هۆكاری خۆی هەیە. بە بۆچوونی ئێمە دوو جۆر هۆكار هەن كە وا دەكەن هیچ مرۆڤێك نەتوانێ بیرەوەرییەكانی خۆی بە بێلایەنانە بنووسێتەوە، ئەوانیش هۆكاری خودی و هۆكاری بابەتین.

دەتوانین هۆكارە خودییەكان لەمانەدا كورت بكەینەوە:

١. مرۆڤ بوونەوەرێكە ڕوانگە و ڕوانینەكانی سنووردار و دیاریكراون، "بە شێوەیەكی سروشتی مرۆڤ خودی خۆی و ئەوەی لەسەر خودی خۆی و جیهان دەیزانێت، دەكاتە پێوەر بۆ ناسینی ئەوانی تر و جیهان. مرۆڤ ناسینی خۆی لە بارەی خۆیەوە دەكاتە خاڵی دەستپێكردن لە بارەی هەموو مرۆڤ و شتەكانی ترەوە..." كەواتە مرۆڤ هەموو لایەنەكانی ڕووداوەكان نابینێ و تەنیا دیوێكی ڕووداوەكان دەبینێ، بۆیە ئەگەر بشیەوێ هەموو ڕووداوەكان بگێڕێتەوە، ناتوانێ ئەم كارە بكات، ئەمەش وا دەكات نووسەر باسی ئەو ڕووبەر و لایەنانە نەكات كە نایانبینێ، باسنەكردنی هەموو لایەنەكانیش خۆی لە خۆیدا لایەنگرییە، ئەم جۆرە لایەنگرییەش زۆر جار ناچارییە و نووسەر بەمەبەست وای نەكردووە.

٢. مرۆڤ هەندێ شتی تایبەت بە خۆی هەیە كە نایەوێ و بە پێویستی نازانێ باسیان بكات، یان ناتوانێ باسیان بكات، ئەمەش ڕەنگە بە هۆی شەرم، ترس و... یان هەر هۆكارێكی دیكەوە بێت.

٣. مرۆڤ هەر خودی خۆی نایەوێ هەموو ئەو شتانەی دەیانبینێ و دەیانبیستێ؛ بیانگێڕێتەوە، ئەمەش ئەگەر بە مەبەستی چەواشەكردن نەبێت، ئاساییە.

هۆكارە بابەتییەكانیش ئەمانەن:

١. كولتوور، كۆمەڵگا، دابونەریت و ئایین، ڕۆڵێكی گرنگ دەبینن لەوەی كە مرۆڤ دەكرێ و دەتوانێ باسی چی بكات و باسی چی نەكات، چی دەنووسێت و چۆنی دەنووسێت؟ هەر كۆمەڵگایەك نۆرم و بەها و دابونەریت و یاسا و ئایینی جیاواز و تایبەت بە خۆی هەن، دەشێ هەر یەكێك لەمانە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دی، لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی دی، كاریگەرییان هەبێ لەسەر نووسینەوەی بیرەوەری. بۆ نموونە؛ كاتێك بیرەوەرییەكانی میشێل ئۆبامای هاوسەری باراك ئۆبامای سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا دەخوێنینەوە، باسی هەموو ئەو پەیوەندییانە دەكات كە بەر لە ئۆباما لەگەڵ كوڕانی دیكە هەیبووە، كولتوور و دابونەریتی ئەوان ڕێگا بەمە دەدات، بەڵام ئافرەتێك لە كۆمەڵگای ئێمەدا ناتوانێ ئەم شتە بكات و باسی وردەكاریی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوڕاندا بكات.

بێگومان ئەوە هەر كولتوور و سروشتی كۆمەڵگای ئێمەیە كە ڕێگا دەدات پیاو باسی پەیوەندییە سۆزدارییەكانی بكات، بەڵام ئافرەت ئەمە بكات ڕووبەڕووی كێشە و سووكایەتی دەبێتەوە. لە كۆمەڵگای ئێمەدا زۆرێك لەو پیاوانەی بیرەوەرییەكانیان نووسیوەتەوە، باسی لایەنە سۆزدارییەكانیان دەكەن و هیچ كێشەیەكیشیان بۆ دروست نابێت، تەنانەت بەشانازییشەوە باسی دەكەن.

٢. دەشێ نووسەر نەوێرێ شكستی دژبەرەكانی یان شكستی كەسانێك باس بكات كە دەسەڵاتیان بەسەریدا هەیە، هەر بۆیەش گەلێك كەس كە بیرەوەرییەكانیان دەنووسنەوە، خۆیان بڵاوی ناكەنەوە و وەسیەت دەكەن دوای خۆیان بڵاو بكرێتەوە، یان تەنانەت هەندێك كەسایەتی هەن هەر باسی ئەوەش ناكەن كە بیرەوەرییەكانی خۆیان نووسیوەتەوە و دوای خۆیان نووسین و یادنووسەكانیان دەدۆزرێتەوە و بڵاو دەكرێنەوە.

ئەمانە ئەو هۆكارە خودی و بابەتییانەن كە دەبنە هۆكاری ئەوەی نووسەر نەتوانێ بیرەوەرییەكانی بەبێلایەنانە بنووسێتەوە(5). بێگومان ئەمەش لەگەڵ پێوەرەكانی مێژوو یەك نایەتەوە، كە پێویستیی بە بێلایەنی هەیە، بەڵام خۆ ناشكرێ نووسینەوەی بیرەوەری لە ڕووی مێژووییەوە هیچ حیسابێكی بۆ نەكرێ، چونكە بێگومان ئەو كەسانەی بیرەوەرییەكانی خۆیان دەنووسنەوە، كەسایەتیی مێژوویین و جێپەنجەیان لەسەر ڕووداوەكانی مێژوودا هەیە و باسی ڕووداوە مێژووییەكانی سەردەمەكەی خۆشیان دەكەن، هەر بۆیەش دەست بۆ نووسینەوەی بیرەوەرییەكانیان دەبەن، وەكوو گوتیشمان بیرەوەریی كەسایەتییە دیارەكان، لە بیرەوەری و یادنووسی خەڵكانی ئاسایی زۆر جیاوازە (كە ڕەنگە خەڵكی ئاسایی هەر بیریش لە بڵاوكردنەوەی یادنووسە ڕۆژانەییەكانیان نەكەنەوە)، جیاوازییە سەرەكییەكەشی لەوەدایە كە بیرەوەریی كەسایەتییە دیارەكان لە سەردەمانی دواتردا لێكۆڵینەوەیان لە بارەوە دەكرێت و دەخوێنرێنەوە، بەڵام ئەوە ڕوونە كە بیرەوەریی كەسایەتییە دیارەكان كەمتر ڕاستگۆیانە و شەفافە و خاوەنەكانیان هەوڵ دەدەن بیرەوەرییەكانیان جوان بكەن و خۆیان بكەنە پاڵەوان و ڕۆڵی خۆیان لە ڕووداوەكان بەرچاو و گەورە بكەن، لە بەرامبەریشدا ڕۆڵی نەیارەكانیان بچووك بكەنەوە. ئەمەش بەشێكە لەو هۆكارانەی كە وا دەكەن مێژوو نەتوانێ بەڕەهایی پشت بە دەقی بیرەوەرییەكان ببەستێ.

هەڵبەت تەنیا كەسایەتییە ناسراوەكان بیرەوەرییەكانیان نانووسنەوە، زۆر جار هەندێ كەس خۆیان كەسایەتیی دیار و ناسراو نین، یان كەسایەتییەكی ناسراون، بەڵام لەگەڵ كەسایەتییەكی لە خۆیان دیار و ناسراوتردا ژیاون و كاریان لەگەڵ كردووە، ئەم جۆرە كەسە هەوڵ دەدەن لە بیرەوەرییەكانی خۆیاندا كەسایەتییە دیارەكە بكەنە كاراكتەری سەرەكی و زیاتر ئەو بیروەرییانە بگێڕنەوە كە لەگەڵ كەسایەتییە دیارەكەدا هەیانە(6)، لەو حاڵەتەشدا نووسەرەكە دەكەوێتە ژێر كاریگەریی كەسایەتییەكە یان ئەو ڕووداوانەی كە بەسەر كاراكتەرە سەرەكییەكەدا هاتوون.

لە ئەدەبیاتی كوردیدا یەكەمین دەقەكانی بیرەوەری ئەوانەن كە نووسەرەكان خۆیان كاراكتەری سەرەكیی بیرەوەرییەكانی خۆیان نین، بەڵكوو لەژێر كاریگەریی كەسایەتییەكان و ڕووداوە مێژووییەكاندا نووسراون. بۆ نموونە؛ میرزا عەبدولڕەحیمی كوڕی مەلا غەفووری ناسراو بە "وەفایی"، یەكەم كەسە كە لە ساڵی (1897-1898ز) بیرەوەرییەكانی خۆی لەژێر ناونیشانی "تحفة المریدین" دەنووسێتەوە، بەڵام لە بیرەوەرییەكانیدا زۆر بەكەمی باسی خۆی دەكات و زیاتر باسی ئەو بەشەی ژیانی دەكات كە لەگەڵ "شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری" بەسەری بردووە و كاریگەرییەكی تەواوی شێخی نەهریی بەسەرەوەیە. هەر چەندە "وەفایی" بیرەوەرییەكانی بە زمانی فارسی نووسیوەتەوە و ناچێتە چوارچێوەی ئەدەبیاتی كوردی، بەڵام بە هۆی ئەوەی وەفایی شاعیرێكی دیاری كوردە، باسكردنی پێویستە(7).

یەكەم كتێبی بیرەوەری لە ئەدەبیاتی كوردیدا كە بە كوردی و بە شێوەی كتێب نووسرابێ، یادداشتەكانی ڕەفیق حیلمییە. ئەم نووسراوە بە یەكەم یادداشت دادەنرێن كە نووسەرێكی كورد بە شێوەی كتێب نووسیبێتیەوە و بڵاوی كردبێتەوە، بە هۆی ئەوەی ئەوكات (پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو) دەرفەتی نووسین و بڵاوكردنەوە لە ئاستێكی سنووردار بووە، بۆیە ڕەفیق حیلمی یادداشتەكانی لەژێر ناونیشانی "یادداشت، كوردستانی عێراق و شۆڕشەكانی شێخ مەحموود" بە شەش بەش و لە شەش كتێبدا لەنێوان ساڵانی (1956-1958ز) بڵاو كردووەتەوە، بەڵام ئەم یادداشتە ئەوەندەی ڕووداوە مێژووییەكان و ئەوەندەی ئەو ڕووداوە سیاسی و سەربازییانە بەسەریدا زاڵن كە هاوسەردەمی نووسەرەكەین، نووسەر ئەوەندە بیرەوەرییەكانی خۆی ناگێڕێتەوە، بەتایبەتییش بەزۆری باسی ئەو ڕووداوانە دەكات كە لە سەردەمی شۆڕش و جووڵانەوەكانی شێخ مەحموود ڕوویان داوە، هەر چەندە ڕەفیق حیلمی خۆی دان بەوەدا نانێت و ئەو پێی وایە ئەوەی دەینووسێتەوە؛ بەتەواوەتی بیرەوەرین نەك مێژوو، بۆیەش لەدوای بڵاوبوونەوەی یەكێك لە بەشەكان كە بە نامە هەندێ هەڵەی بۆ ڕاست دەكەنەوە، لە بەرگی دواتری كتێبەكەدا دەنووسێت: "چونكە مەبەست نووسینەوەی مێژوو نییە، نووسینەوەی یادداشتە، لەم جۆرە شتانەدا كە نرخێكی ئەوتۆی نییە، ئەوەندە قووڵم نەخوێندۆتەوە و نەمكۆڵیوەتەوە". بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كاتێك خوێنەر لێی ورد دەبێتەوە، هەست بەوە دەكات كە بەشە زۆرەكەی ئەم كتێبە مێژووە و بەشێكی كەمتری یادەوەرییە، تەنانەت هەندێ لە بەشەكانی باسی مێژووی كۆنی شوێن و كەسایەتییەكانە و پەیوەندیی بە سەردەمەكەی ئەوەوە نییە، لە كاتێكدا ئەگەر بیرەوەری بێت، دەبێ زۆربەی باسی خۆی و ئەو سەردەمە بێت كە خۆی تێیدا ژیاوە نەك باسی مێژوویی.

خۆ لە ناونیشانەكەشەوە دیارە كە ئەم بیرەوەرییانە بەتەواوی پەیوەستی مێژوون، "كوردستان و شۆڕشەكانی شێخ مەحموود"، واتە ئەوەندەی مێژوویین، ئەوەندە بە ناونیشانی دەقێكی بیرەوەری ناچن(8).

یەكێكی دی لەو بیرەوەرییانەی لە سەرەتاكانی نووسینەوەی بیرەوەری لە ئەدەبیاتی كوردی بڵاو بوونەوە، "چیم دی؟"یەكەی ئەحمەد خواجە بوو كە لە ساڵی (1968ز) بڵاو بووەوە. "چیم دی؟" كتێبێكی چوار بەرگییە و تێكەڵەیەكە لە نووسینەوەی بیرەوەرییەكانی ئەحمەد خواجە و مێژووی چەند دەیەیەكی سەدەی بیستەمی كورد، ئەویش لەگەڵ نووسینەوەی بیرەوەرییەكانیدا ویستوویەتی مێژووی سەردەمەكەشی بنووسێتەوە و چەند سەرچاوەیەكی دیاریكراویشی بەكار هێناون (كە ئەگەر وەكوو نووسینەوەی مێژووش تەماشای كتێبەكە بكەین، ژمارەی سەرچاوەكان كەمن و زۆر دیاریكراون). دەبێ بڵێین ئەو ئەم كارەی بەدڵسۆزی و بۆ نەفەوتانی مێژووی نەتەوەكەی كردووە، بەڵام بە هۆی سۆزی نەتەوایەتی و بەشداریی چالاكانەی لە شۆڕشەكانی شێخ مەحموودی حەفید و نزیكیی لە شێخەوە، لایەنداریی زۆر پێوە دیارە كە ئەمە وەكوو بیرەوەری ڕاستە، بەڵام وەكوو نووسینەوەی مێژوو دروست نییە. بۆیەش ئێستا ئەمە تێكەڵەیەكە لەنێوان بیرەوەری و مێژوودا، نە بیروەریی تەواوە و نە مێژوویەكی زانستییش(9).

كەواتە ئەگەر تەماشا بكەین، دەبینین زۆربەی بیرەوەرییەكانی سەرەتای فەرهەنگ و ئەدەبیاتی كوردی، ئەوانەن كە نە بیرەوەریی پوختن و نە مێژووی تەواویش، ئەویش بە هۆی ئەوەی ئەو كەسایەتییانەی خۆیان لەناو ڕووداوەكان بوونە، ئەوان نووسیویانەتەوە و كاریگەریش بوونە بە كەسایەتیی سەركردەكان. بێگومان ئەگەر وەكوو دەقی بیرەوەری پێشكەشیان كردبا، كێشە نەبوو، بەڵام كاتێك وەكوو مێژووش دەیخەنە ڕوو، دەبێتە كێشە، چونكە ناتوانن بێلایەنانە پێشكەشی بكەن و ئەمەش لەگەڵ زانستی مێژوو یەك نایەتەوە.

نووسەر و سەركردەی بۆسنایی عەلی عیزەت بیگۆڤیج (2003-1925) دەیگوت: "كارێكی ڕاست نییە ئەو كەسانە مێژوو بنووسنەوە كە خۆیان دروستیان كردووە، یان بەشێك بوونە لە مێژووەكە." ئەمە ڕێك ئەو دۆخەیە زۆرێك لەوانەی كەسایەتیی دیاری مێژوویین و دەیانەوێ مێژوو بنووسنەوە، تێیدان. ڕەفیق حیلمی و ئەحمەد خواجەش لەو جۆرانە بوون، چونكە ڕۆڵێكی گرنگیان لە ڕووداوەكان و شۆڕشەكانی شێخ مەحمووددا هەبووە، دواتر هاتوون بۆ ئەوەی بیرەوەرییەكانی خۆیان بنووسنەوە، كەچی زۆربەی ڕووداوە مێژووییەكان و بیرەوەرییە كەسییەكانیان تێكەڵی یەكتر كردووە، لەم دۆخەشدا ناتوانین نە وەكوو بیرەوەری تەماشای بكەین، نە وەكوو مێژووش.

وەكوو گوتمان بیرەوەریی كەسی؛ بەڵگەنامەیەكی بێلایەنانە نییە، بەڵكوو دانپێدانان و پاساوهێنانە و ڕامانی تاكەكەسی و خودییە، ئەمەش بێ كەموكوڕی نییە، كاریگەریی نووسەر و ئەو سەردەمەی لەسەرە كە نووسەرەكە تێیدا ژیاوە. ئەو كەسەی یادەوەرییەكانی خۆی دەنووسێتەوە، هەوڵ دەدات یەكەم كەس باسی خۆی و ئەو كەسانە بكات كە پەیوەندییان پێیەوە هەیە. لە لایەكی دییش سەرچاوەی سەرەكیی نووسینەوەی بیرەوەری، مێشك و یادەوەریی نووسەرەكە خۆیەتی، بۆیە ئەوە گرنگە كە نووسەر تا چەند ڕووداوەكانی بیر ماون و تا چەند دەتوانێ بەوردی زانیارییەكان بنووسێتەوە و بیانگێڕێتەوە، سەرەڕای ئەوەش هەندێ ڕووداو پەیوەندییان بە مێشك و یادەوەرییەوە نییە، بەڵكوو نووسەرەكە خۆی بە هۆی چەند هۆكارێكی خودی و بابەتییەوە (وەك لە سەرەوە باسمان كرد) ناتوانێ باسیان بكات. كەواتە لێرەوە دەگەینە ئەو پەیوەندییەی كە بیرەوەری لەگەڵ مێژوودا هەیەتی، ئەویش ئەوەیە كە بیرەوەری؛ مێژوو نییە، بەڵكوو سەرچاوەیەكە كە مێژوونووس دەتوانێ سوودی لێ وەربگرێ و تێیدا بەدوای بابەتیبووندا بگەڕێت تا دەگاتە ڕاستییەكانی مێژوو، بەڵام دیسانیش بیرەوەری بە یەك جۆر نابێتە سەرچاوەی مێژوویی.

یەكێك لە شێوازە كاریگەرەكانی سوودوەرگرتنی مێژوو لە بیرەوەری ئەوەیە، توێژەری بواری مێژوو؛ ڕووداوەكانی ناو بیرەوەرییەكە لەگەڵ سەرچاوەكانی دیكەی مێژوو بەراورد بكات.

جگە لەمانە، هەندێ لەوانەی بیرەوەریی خۆیان دەنووسنەوە، نامە و بەڵگەنامە و نووسراوی فەرمی و نووسراو و هەواڵی ڕۆژنامەكانی ئەوكات دەخەنە ناو بیروەرییەكانیان، یان وەكوو پاشكۆ لە كتێبەكەی دادەنێن، بێگومان ئەمە بۆ مێژوونووس بەكەڵكە و دەتوانێ سوودیان لێ وەربگرێ(10). لە بیرەوەرییە كوردییەكاندا ئەحمەد خواجە وای كردووە و لە كتێبەكەیدا دەیان بەڵگەنامە و دەقی ئەو فەرمانانەی تێدایە كە شێخ مەحموود چ لە سلێمانی و چ لەو كاتانەی لە دەرەوەی سلێمانی لە خەباتدا بووە؛ دەریكردوون، هەروەها ژمارەیەكی زۆری ئەو ڕاگەیەنراوانەی تێدایە كە ئەوكات بە فڕۆكە بۆ خەڵك هەڵدەدرانە خوارەوە، دەیان نامەی نێوان شێخ مەحموود و ئینگلیزەكان و مەلا مستەفای بارزانی و حكومەتە یەكلەدواییەكەكانی عێراقی تێدایە. هەروەها ژمارەیەكی زۆری نووسراوی ئەو ڕۆژنامە و گۆڤارە بیانییانەی تێدایە كە ئەوكات لە بارەی كورد و شۆڕشەكانی كوردەوە دەنووسران و ناو و ڕۆژ و ژمارەكەیان دیاریكراوە، هەر لە شۆڕشەكانی شێخ مەحموودەوە تا دەگاتە شۆڕشەكانی بارزان و بەیاننامەی بەناوبانگی یازدەی ئازار، ئەمەش وەكوو دۆكیۆمێنتی مێژوویی گرنگیی زۆریان بۆ مێژووی كورد هەیە و بۆ لێكۆڵینەوە مێژووییەكان و وەكوو سەرچاوەی مێژووییش گرنگن(11).

دەقی بیرەوەری وەكوو سەرچاوەیەكیش بۆ نووسینی مێژووی ژیانی ئەو كەسایەتییەی بیرەوەرییەكەی خۆی نووسیوەتەوە، زۆر گرنگە. بۆ نموونە؛ گەر مێژوونووسێك بیەوێ مێژووی سەركردەیەكی سیاسی یان كەسایەتییەكی هونەری بنووسێتەوە، یەكەم سەرچاوە كە بۆ ئەمە گرنگ و بەكەڵك بێ، بیرەوەرییەكانی خۆیەتی (ئەگەر بیرەوەرییەكانی نووسیبێتەوە)، بەڵام دەبێ بەگومانەوە چاوی لێ بكرێ و لەگەڵ سەرچاوەی دیكە بەراورد بكرێت و لێی بكۆڵرێتەوە. واتە لە هەموو حاڵەتێكدا بیرەوەری بە سەرچاوەیەكی لاوەكی بۆ مێژوو دادەنرێ و زیاتر پشت بە بەڵگەنامە و ئامار و نووسراوە فەرمییەكان دەبەسترێ، ئینجا لەگەڵ دەقە بیرەوەرییەكاندا بەراورد دەكرێ.

بیرەوەری سەرەتا وەكوو ڕەگەزێكی ئەدەبی بەدیار كەوتووە، نووسەر ویستوویەتی لەو ڕێیەوە بە پلەی یەكەم باسی خۆی بكات، لێرەشەوە مافی خۆیەتی تێڕوانینە تایبەتییەكانی خۆی بەدیار بخات و لەوێوە باسی ئەو ڕووداوانە بكات كە كاریگەرییان لەسەر ژیانی هەبووە نەك مێژوو بگێڕێتەوە، بەڵام مێژوونووسیش دەتوانێ لەناو دەقەكانی بیرەوەریدا بەدوای ڕاستییەكاندا بگەڕێت و بیاننووسێتەوە(12).

مێژوونووسان لەسەر ئەوە كۆكن كە هەموو جۆرە نووسراوێكی كۆن، لە: گێڕانەوەی زارەكی، بیرەوەریی خودی، ژیاننامەی كەسانی دی، تەنانەت شیعر و ڕۆمان و كتێبە ئایینییەكانیش دەتوانن ببنە سەرچاوەی مێژوویی، چونكە كاری مێژوونووس تەنیا نووسینەوە و تۆماركردنی ئەو ماددانە نییە كە دەستی دەكەون، بەڵكوو دەبێ شییان بكاتەوە و لێیان بكۆڵێتەوە، چونكە ئەوانەی ئەم جۆرە دەقانەیان نووسیوە، مێژوونووس نەبوونە و بۆ مێژوو نەیاننووسیوە، بەڵكوو زیاتر وەكوو دەقی خودی و دەقی ئەدەبی نووسیویانە(13)، بەڵام سوودیان بۆ مێژووش دەبێت، بۆ نموونە چیرۆكی "لە خەوما"ی جەمیل سائیب (1887-1951ز) كە لە ساڵی (1925ز) نووسیویەتی، یان ڕۆمانی "مەسەلەی ویژدان"ی ئەحمەد موختار جاف (1898-1935ز) كە لەنێوان ساڵانی (1927-1928ز) نووسیویەتی، وەكوو دەقی ئەدەبی نووسراون، بەڵام دەشێ مێژوونووس ئاماژەی مێژوویی سەردەمەكەیان تێدا بدۆزێتەوە، یان مێژوونووس دەتوانێ لە ڕێگای دوو چامە بەناوبانگەكەی نالی و سالمەوە زۆر ئاماژەی مێژوویی سەردەمی حوكمی بابانییەكان بخوێنێتەوە.

لە ئەنجامدا دەگەینە ئەوەی كە مێژوونووس ناتوانێ وەكوو سەرچاوەی سەرەكیی مێژوویی پشت بە بیرەوەری و دانپێدانان و سەرچاوە زارەكییەكان یان دەقە ئەدەبییەكان ببەستێ، بەڵام ئەمانە سەرچاوەی گرنگ و یارمەتیدەرن بۆ مێژوو. دەتوانین بڵێین بە نەبوونی ئەم جۆرە بیرەوەرییانە، سەرچاوەیەكی گرنگی مێژوویی كەم دەبێت، هەر چەندە سەرچاوەیەكی سەرەكییش نەبێت.

سەرچاوە و پەراوێز:

١. هونەری ژیاننامە: شێوازەكانی نووسینەوەی بیرەوەری، گەشتنامە، ڕۆمانی مێژوویی -لێكۆڵینەوەی ئەدەبی- نووسینگەی تەفسیر، چاپی یەكەم (2019)، ل19.

٢. الدكتور حسن زغيدي: المذكرات ليست تاريخا، اعداد: جربوعة قدور، موقع: بوابة شروق.

٣. المذكرات الشخصية و كتابة التأريخ، جودت هوشيار، موقع: الحوار المتمدن.

٤. سەرچاوەی پێشوو

٥. ئێمە لە بابەتێكدا بەدرێژیی باسی ئەوەمان كردووە كە بیرەوەری بە هیچ شێوەیەك بەبێلایەنی نانووسرێتەوە و پێویستیش نییە ئەمە بكرێت، هەروەكوو پێویستیش نییە ئەمە بكرێتە پێوەر بۆ بیرەوەریی باش و خراپ، بەڵكوو لەجیاتیی ئەمە پێویستە چەند پێوەرێكی دی بۆ باشی و خراپیی بیرەوەری دابنرێن، لەوانەش: ڕاستگۆیی و وردی و... بڕوانە:

بێلایەنبوون و لایەنگری لە نووسینەوەی بیرەوەریدا، سەنگەر زراری، ئەدەب و كولتووری ڕۆژنامەی ڕووداو، ژمارە (122)، دووشەممە (1/7/2019). یان هەمان بابەت لە ماڵپەڕی ڕووداو.

٦. المذكرات الشخصية و كتابة التأريخ

٧. بڕوانە: بیرەوەرییەكانی وەفایی (تحفة المریدین)، گرد و كۆی: مامۆستا قازی محەمەد خزر، وەرگێڕانی لە فارسییەوە: محەمەد حەمە باقی، لە بڵاوكراوەكانی گۆڤاری ڕامان (1999).

٨. بڕوانە: یادداشت، نووسینی: ڕەفیق حیلمی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، چاپی سێیەم (2003).

٩. بۆ زانیاریی زیاتر لەسەر سەرهەڵدان و سەرەتاكانی بیرەوەری لە ئەدەبیاتی كوردی و ناوەرۆكەكانیان، بڕوانە: هونەری ژیاننامە.

١٠. المذكرات الشخصية و كتابة التأريخ

١١. بڕوانە: چیم دی (بەرگی 1-4)، ئەحمەد خواجە، ئامادەكردنی: سدیق ساڵح، بنكەی ژین بۆ بووژاندنەوەی كەلەپووری بەڵگەنامەیی و ڕۆژنامەوانیی كوردی، چاپی سێیەم -لێزیادكراو- (2016).

١٢. المذكرات الشخصية و كتابة التأريخ

١٣. هل تكتب المذكرات والسير الذاتية والشهادات الشفوية التاريخ؟، استطلاع: نــوارة لـحـرش، موقع: النصر كل القراء.

سەنگەر زراری

- لەدایكبووی ساڵی 1981، هەولێر.

- لە ‌ساڵی (2002)ەوە دەنووسێت.

- دەرچووی "بەشی ڕاگەیاندن"ی پەیمانگای تەكنیكیی هەولێر، ساڵی (2003-2004).

- لە ڕۆژنامەكانی "هاوڵاتی، نیشتمان، كوردستان ڕاپۆرت، ستایل" كاری كردووە.

- بەرپرسی كارگێڕیی گۆڤاری "كاروان" بوو لە ساڵانی (2005-2011)، كە گۆڤارێكی ڕۆشنبیری بوو، وەزارەتی ڕۆشنبیری و لاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەریدەكرد.

- چەندین بەرنامەی ڕادیۆیی و تەلەڤزیۆنیی لە ڕادیۆی "دەنگی كوردستان" و "تەلەڤزیۆنی قەڵات" پێشكەش كردووە.

- بەبەردەوامی بابەت لە ڕۆژنامە و گۆڤارە كوردییەكان دەنووسێت و وەردەگێڕێ.

- حەوت كتێبی نووسین و وەرگێڕانی هەیە.