پرۆفیسۆر د. صباح بەرزنجی
سەرۆكی سەنتەری زەهاوی بۆ لێكۆڵینەوەی فیكریی
سەرۆكی بەشی پەروەردەی ئیسلامیی لە كۆلیجی زانكۆیی گۆیژە لە سلێمانی
لە جیهانی ئەمڕۆدا، زۆر قسە لە سەر زانست و لەهەمان كاتدا لە نێوان گەلان و وڵاتاندا، بەراوردی توانا و پێشكەوتنی زانستی دەكرێ. ئەوەی جێگای سەرنجە لەگەڵ بوونی قەناعەتی تەواو بە گرنگیی زانست لە وڵاتە ئیسلامییەكاندا، بە هەڵاواردنی یەك دو وڵات كە خەریكن پێشدەكەون، پێشكەوتنێكی ئەوتۆ لە بواری زانست بەتایبەت زانستی تەكنیكی و سروشتیدا بەرچاو ناكەوێت .
هۆكاری جۆراو جۆر هەیە بۆ ئەم پاشكۆیەتی و دواكەوتنە، رەنگە لە هەمووی كاریگەرتر ئەوەبێت، كە ئێمە هێشتا خاوەنی سیاسەتگوزاریی پێویست و لەبار نین بۆ پەروەردە و فێركردن و پلانی زانستخوازیی لە وڵاتەكانماندا. بەتایبەت لەو رووەوە كە هێشتا بە باشیی هەست بە مەترسیی ئەم پاشكەوتن و پاشكۆییە ناكەین، لە جیهانێكدا كە زانست و تەكنۆلۆژیا قسەی یەكەم دەكەن و دەتوانن هەموو شتێك بخەنە ژێر ركێفی خۆیانەوە و هەر وڵاتێك پشكی باشی لەم رەسیدە مەعریفییە نەبێت، چارەنووسی خراپ و تیاچوون و كوژانەوەی چراكانی چاوەڕێی دەكات .
لە بواری پەروەردەدا، مامۆستا، خوێندكار، پرۆگرام، ژینگەی پەروەردەیی و كارگێریی كارامە هەمووی پێویستن و بە لاوازیی هەركام لەم توخمانە رەوتی زانست و زانیاریی روو لە شكستە و ئەنجامێكی دڵخۆشكەر ی لێ ناكەوێتەوە. بەڵام لەمانە هەمووی گرنگتر بوونی سیاسەتگوزارییەكی دروست و هاوچەرخ و زانستییە لە وڵاتدا كە چۆن سیستەمی پەروەردەیی بەرەو داهێنان و پێشكەوتن رێنمایی ببەین، بە سوودوەرگرتن لە هەموو ئەو وزە و توانایانەی بەردەستن، واتە لە مامۆستا وە بگرە تا پرۆگرام و قوتابخانە و زانكۆ و پەیمانگا و سەرچاوەكانی زانست و بەهرە و سەرچاوە سروشتیی و مرۆییەكان و بەڕێوەبەرانی كارامە و بەرچاو ڕوون. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەم یەك بەیەك باسی ڕەگەز و توخمە بنەرەتییەكانی سیاستەگوزاریی پەروەردەیی بكەم، بەو بڕوا و متمانەوە كە بوونی هەركامێك لەمانە لە ئاستە بەرزەكەیدا هەنگاوێك و چەندین پلە لە ئاستی سەروەریی و سەربەخۆییمان بەرز دەكاتەوە .
یەكەم: سیاسەتگوزاریی پەروەردەیی
سیاسەتگوزاریی پەروەردەیی بریتییە لە هەموو ئەو پرنسیپ و بریارە سیاسییانەی كە حكوومەت سەبارەت بە خوێندن دایدەنێت، وێڕای هەموو ئەو یاسا و رێسایانەی بۆ سیستەمی پەروەردە دانراون. بەم پێناسەیە بێت هەرچی پلان و بڕیار و روانگەی فەرمیی حكوومەتە سەبارەت بە مامۆستا و قوتابی، پرۆگرام و قوتابخانەكان، بەڕێوەبردن و ئامادەسازیی، تەنانەت ئابووریی و بژێوی خێزانەكان و داهاتووی دەرچووان دەچنە ناو سیاستگوزاریی پەروەردییەوە. جگە لە فەلسەفەی حوكمڕانی وڵات كە ڕۆلێكی یەكلاكەرەوە دەبینێت لەم پرۆسەیەدا. واتە ئەگەر كاری حكوومەت هەمووی ببەستین بەم لایەنەوە كارێكی ناشایسته‌مان نەكردوووەو حكوومەتیش ئەگەر هەموو هەوڵ و كۆششێكی بۆ داڕشتنی سیاسەتێكی فراوان و تۆكمەی پەروەردەیی تەرخان بكات هەڵەی نەكردووە .
ئەنجامی پەروەردەی تۆكمە و زانستییانە و كارگیڕیی لێهاتوو دوای چەند ساڵێك لە هەموو سێكتەرە زیندووەكانی ژیانی تاك و كۆمەڵدا رەنگدەداتەوە. لە تەندروستیی و فەرمانگە و بازاڕەوە بیگرە تا مزگەوت و خوێندنگا و كۆمپانیا و حكوومەت و حیزبایەتی و كاری خێرخوازیی. لە هەمو بوارەكاندا پەروەردە باش یا خراپ رۆڵی بنەڕەتی هەیە، پەروەردەی تاكی زانا و دانا و خۆبەكەمزان و و خزمەتگوزار و بەخشەر و داهێنەر پاشان كۆمەڵگای هەڵگری هەمان خەسڵەت و رواڵەت و جەوهەر و مایە، گەورەترین كارێكە كە دەسەڵاتی سیاسیی دەشێت بیكاتە ستراتیژ و هەموو بوودجەی وڵاتی بۆ تەرخان بكات، راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ، واتە دەسەڵات بۆخۆی سەرپشكە لەوەی لە كوێوە دەست بەكارەكانی بكات، ئایا كار بۆ مسۆگەركردنی داهاتووی گەل و وڵات و شكۆفایی توانا و وزە خوداكرد و سروشتییەكان دەكات، یان دەیەوێت درێژە بەمانەوەی دۆخی ئێستا و پاشكۆیەتی و داڕمانی یەك لەدوای یەكی بنیاتی هزریی و شارستانیی و ئابووری و پەروەردەیی بدات، ئەمە راستییەكی بێ پێچ و پەنایە و لە واقیعی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كاركردی رۆژانەی سەركردەكاندا بەرچاو دەكەوێ. هەركاتێك زۆرینەی بووجەی وڵات سەرفی دەزگا ئەمنی و ئیستیخبارییەكان و دامەزراوە حیزبییەكان كرا ( كە هەڵبەت ئەمانەش لە سنووری گونجاوی یاسایی خۆیاندا دەبێ حسابیان بۆ بكرێ و ببنە دامەزراوەی میللی و نیشتمانی ) ئەوسا بواری پەروەردە و زانست دەبنە تەنها رووكەش و جۆرێك لە یاریكردن بە زانست و پەروەردە و هیچ جۆرە داهێنان و ئەفراندنێكی لێناكەوێتەوە .
دووەم : مامۆستایەتی
پێگەیاندن و ئامادەكردنی مامۆستای زانا و دانا و كارامە بۆ بەرێخستنی سیستەمی پەروەردەیی یەكەمین و پێویستترین هەنگاوە كە دەبێت سیاسەتگوزارانی پەروەردە لە وڵاتدا دایبنێن و كاری جیددی بۆ بكەن، سەرەتا ئەوەندە گرنگیی بدەن بەم پیشەیە كە زیرەكترین و وریاترین كادێری بۆ تەرخان بكەن و پیشەی مامۆستایەتی ببێتە پیشەیەكی بایەخدار و گرانبەها كە خەڵكی بە هۆشیارییەوە هەوڵی بۆبدەن، نەك وەكوو حالی حازر لە هەرێمی كوردستان مامۆستایەتی پیشەیەكە لە خواری خواری پەیژەی گرنگیپێدانی خەڵك و دەسەڵاتدا خۆی دەبینێتەوە، هەرچەندە وەك پڕوپاگەندە و ئیعتیباری كۆمەڵایەتی بە زارەكی زۆر گرنگ و بایەخدار ناوزەد دەكرێ، بەڵام لە بەر ئەوەی ژیانی مامۆستایان وەكوو پێویست نییە و رەفاهو خۆشگوزەرانیی لێناكەوێتەوە، لەكاتی دابەشكردنی دەرچووانی ئامادەیی بەسەر لق و پسپۆڕییە زانكۆییەكاندا كەمترین میانگینی نمرەی بۆ دەچێت و بەناچاریی نەبێ كەس خوازیاری پیشەی مامۆستایی نییە هەر چەند لە دڵیشەوە ئارەزووی بكات. بۆیە دەبێ وەك وڵاتانی پێشكەوتووی لە سیاسەتگوزاریی پەروەردەییدا كار بۆ باشتر و نموونەیی كردنی بژیوی مامۆستا بكرێ و پاڵنەری واقیعی و عەمەلیی دابنرێ بۆ ئەوەی خاوەن نمرە و توانستە هزرییە باڵاكان رووبكەنە ناوەندەكانی پێگەیاندنی مامۆستایان، بە جۆرێك ئەگەر دەرچوویەكی ئامادەیی سەرپشك بكرێت لە نێوان پزیشكیی و ئەندازیاریی و پارێزەریی و مامۆستایەتیدا، زیاتر مەیلی بەلای مامۆستایەتیدا بچێت نەك بە پێچەوانەوە لێی بێزار بێ و بە كەمی بزانێت. لەلایەكەوە پیشەی مامۆستایی لەسەر ئاستی باڵای زانیاری و هۆشیاریی ڕاوەستاوە، لەلایەكی ترەوە لەسەر هەستی بەرزی ئەمانەتداریی و متمانە و دڵسۆزیی وەستاوە، جگە لەوەی پیشەیەكە پیویستی بە هونەری لێزانین و وردەكاریی هەیە لەگەیاندنی پەیامی پەروەردە و بارهێناندا .
سێیەم : پرۆگرام
مامۆستا هەر چەند زانا و دانا و هۆشیار و وردەكار و دڵسۆز بێت، بەبێ فەراهەمبوونی پرۆگرامی زانستیی و هاوچەرخ ناتوانێت كار لە سەر خوێندكارەكانی بكات، واتە بۆ كەوتنەڕێی رەوتی پەروەردە بوونی پرۆگرام و مەنهەجی یەكانگیر لەگەڵ تازەترین پێدراوی زانستیی مومكین نییە، بۆیە دابینكردنی پرۆگرامی پەروەردەیی و فێركاری لە ئاستی نێودەوڵەتی و بەپێی ستانداردە جیهانییەكان ئەولەویەتێكی دیكەی سیاسەتگوزارانی پەروەردەیە لە وڵاتدا، هەموو دەبێ بوودجە پێویستی بۆ تەرخانبكەن، هەم دەبێ بەردەوام كار لە سەر نوێكردنەوەی بكەن، لە ڕووی فۆرم و ناوەرۆكەوە، ئەمەش كاتێك دەستەبەر دەبێت كە كارگێڕانی پەروەردە، پەیوەندییەكی راستەقینەیان بە ناوەندە پێشكەوتووەكانی زانستەوە هەبێت لە ناوەوە، لە دەرەوەش و بەردەوام موتابەعەی تازەترین زانیاریی بكەن لە رێی پسپۆڕەكانەوە، لە هەموو بوارەكانی مەعریفەی هزریی و ئاینی و فەلسەفی و زانستی و مرۆیی و پزیشكی و شارستانی و ماتماتیك و هونەر و ئەدەبیاتەوە .
سسیاسەتگوزاریی پەروەردەیی لە بابی پرۆگرامدا دەبێ خاوەنی دیدێكی فراوانی زۆر كراوە و هەڵگری پەیامێكی زانستیی پوختە و بێلایەن بێت، بۆ ئەوەی بەدەردی سیستەمە ئایدۆلۆجییەكان نەچێت كە جۆرێكی تایبەت لە زانستیان قەبووڵە كە زیانی بۆ ئایدۆلۆژیای دەسەڵات نییە یان لانی كەم بێدەنگە لە گەمە و كایەی سیاسیی و سەبارەت بە جۆرێكی مەعریفەش كە بەمەزاقیان ناخوات هەڵوێست وەردەگرن، نموونەشمان زۆرە بۆ ئەم مەبەستە، وەك ئەوەی ماوەیەكی دوور و درێژ لە یەكێتی سۆڤیەتی جاران خوێندنی یاساكانی مەندل لە زانستی ژینەتیك یاساغ بوو، چونكە لەگەڵ بیرۆكەی ئیلحادییدا یەكی نەدەگرتەوە، یاخود هەنووكە لە هەندێك ناوەندی خوێندنی ئیسلامیی جیهانی ئیسلامدا زانستی مەنتیق وكەلام ناخوێندرێ و تەنانەت بەشێك لە نووسینەكان لە زانیارییە مەنتیقییەكان خاڵیی دەكەنەوە، لەبەر ئەوەی مەنتیق جۆرێك لە كرانەوەی فیكر و موحاكەمەی ئازاد دەخولقێنێت .
دانانی پرۆگرام بە بڕوای من بەشێكی دانەبڕاوە لە ئاسایش نەتەوەیی و زامنی داهاتووی وڵات، بۆیە پێویستە زۆر بە وریایی و دانایی و هەستیارانە كاری بۆ بكرێت و تا دەكرێ پشت بە پسپۆڕانی خۆماڵی ببەسترێ. جگە لەوەی دەبێ ئەو پرۆگرامە گشتگیر و فراوان و قوڵ و لە ئاستی ئەركی قۆناغبەند كراوی گەل و وڵات بێ .
وێڕای بابەتەكانی وەك ماتماتیك و لۆجیك و سروشتناسی و فیزیك و كیمیا و زیندەوەرناسی و زانیارییە گشتییەكان و مێژوو و جوگرافیا و زمان و رێزمان و هونەر و ئەدەبیات و ومافی مرۆڤ و ئاكار و پەروەردەی مەدەنی و نیشتمانیی و كۆمەڵایەتی، گرنگییەكی زۆر بە پێكهاتەی فكر و هزر و خەیاڵدانی داهێنان و ئەفراندن بدرێ. كار لەسەر ورووژاندنی فیكری خوێندكاران بكرێ، توانستی زمان و دەربڕینیان، توانای وتاردان و قسەكردنیان بەهێز بكرێ، بۆ ئەوەی خاوەنی عەقڵ و بیركردنەوەی خۆیان بن و فێری ئەتەكێتی پرسیار و وەڵام و گفتوگۆی ئازاد بكرێن، بۆ ئەوەی خۆشیان بەدوای مەعریفەدا بگەڕێن و دیدی رەخنەیی و شیكارییان بۆ دروست ببێ .
پەروەردەی هزریی لایەنێكی لەبیركراوی پرۆگرامی پەروەردەییە لە وڵاتی ئێمەدا و نەریتی تەلقینكردن و پێلەبەر كردن و كەمتەرخەمیی لە ورووژاندنی فیكری قوتابیی بە جۆرێك چەسپیوە كە قوتابی پۆلی دوازدە ئەبێ داڕشتنی بۆ بنووسرێ و لەبەری بكات بۆ تاقیكردنەوەی بەكەلۆریی و نەیانهێشتووە بۆخۆی رستەیەك دابڕێژێ، لە حاڵێكدا ئەو رستەیەی دەرهاویشتەی فیكری خۆی بێ زۆر بەنرخترە لەو لاپەڕەیەی بۆیان نووسیوە و لەبەری كردووە !
بوونی پرۆگرامی تێر و تەسەل و پڕ لە زانیاریی تازە بۆ ئەوەی كاریگەریی لەسەر خویندكار دابنێ پێویستی بەوەیە جگە لە لایەنە تیۆرییەكە كار لەسەر پراكتیزەكردنیشی بكرێ، بۆ ئەوەی زانست و پەروەردە پەیوەست بن بە واقیعی ژیانی رۆژانەی خوێندكارانەوە، واتە هەفتانە رۆژێك دیاری بكرێ بۆ پراكتیزەكردنی بابەت تیۆرییەكان و بینینی ئەنجامی یاساكان لە سەر موفرەداتی ژیانی رۆژانە، كە ئەمەش بە بوونی مامۆستای كارامە و بەرنامەیەكی كارگێڕیی ورد و تۆكمە كارێكی ئاسانە. چونكە قوتابی ئەگەر ڕاستییە زانستییەكانی ناو كتێبی بەشێوەیەكی بەرجەستە و هەستپێكراو بینی، زەحمەتە فەرامۆشیان بكات و باشتر لێیان تێدەگات و كار بۆ وەرگرتنی زیاتریش دەكات .
چوارەم : قوتابی و خۆیندكار
رەگەزێكی دیكەی گرنگە بۆ سیاسەتگوزاری پەروەردەیی، چونكە هەموو پرۆسەی پەروەردە و فێركردن لە پێناوی توێژی قوتابییان و خویندكاراندایە، ئەگەر ئەم توێژە نەبێ چ پێویستمان بەم هەموو مامۆستا و پرۆگرام و قوتابخانە و زانكۆ و پەیمانگایە هەیە، چ پێویستمان بە كتێب و نووسین و تاقیگە هەیە !
بەڵام خودی ئەو پرسیارە زۆر گرنگە كە قوتابی و خویندكار كیێە؟ چییە؟ ئایا دەكرێ سنوورێك بۆ خوێندكار و ناخوێندكار دابنێین؟ لە حاڵێكدا بڕوایەكی جێگیرمان هەیە بەوەی كاری فێربوون وەرگرتنی زانست و ئەدەب و زانیاری پرۆسەیەكی بەردەوامی جێگیرە و كۆتایی نایەت، رەنگە لەتەمەنێكدا لە ئاستێكدا لە قۆناغێكدا بوەستێت بەڵام بۆ ئەوانەی كە تامی زانست دەچێژن هەرگیز كۆتایی نایە .
تەنانەت لە ڕوانگەی هزری عیرفانیی ئیسلامییەوە فێربوون لە ژیانی بەرزەخییشدا بەردەوامە ! كە دیارە پرسەكە پاساو و بەڵگەی خۆی هەیە.
لە سیاسەتگوزاریی پەروەردەییدا رەچاوكردن و بەهەند وەرگرتنی قوتابیان و خوێندكاران رۆڵێكی كاریگەری هەیە لەسەرخستنی پرۆسەی پەروەردە و فێركردندا، چونكە ساڵانە ژمارەی قوتابییان لە ئاستە جیاجیاكاندا بەرەوژوور هەڵدەكشێ و لە ئەنجامدا نیازمەندییەكانیان زیاتر دەبێ. مامەڵەكردن لەگەڵ قوتابیان پێویستە گەلێك زووتر لە رۆژژمێری خوێندن دەست پێبكات، بۆ ئەوەی هەموو پێداویستیی و نیازمەندییە ماددی و مەعنەوییەكانیان بۆ دابین بكرێ، مامۆستا و راوێژكاری كۆمەڵایەتی و دەروونی، پۆل و قوتابخانە و فەزای خوێندن و كتێب و كاغەز و كتێبخانە و خۆراك و دەرمان و یاریگا و هەرشتێكی تر كە هەنووكە لە قوتابخانەیەكی نموونەییدا هەیە. لە گەڵ ئەمانەدا میدیایەكی نیشتمانیی و پەروەردەیی ژیر و كارامە و دڵسۆز، كە یارمەتیدەر و ڕێنمایان بێت بۆ راستكردنەوە و پێداچوونەوەی بابەتەكان. پێویست دەكات كار بۆ كەناڵی پەروەردەیی تایبەت بكرێ بۆ بەرزكردنەوەی ئاست و فراوانكردنی ئاسۆی بیركردنەوەیان .
ئەگەر بووجەی وڵات لەم بوارەدا بە ئەمانەتەوە سەرف بكرێت دەتوانین لە داهاتووی نەوەكانی داهاتوومان دڵنیابین. چونكە هەر قوتابییەك بۆخۆی پرۆژەی بنیاتنەرێكی بوارێكی زیندووی ژیانی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی هزریی و پەروەردەیی و كەلتووریمانە .
قوتابیی جگە لە پرۆگرامی خوێندن پێویستی بە ناسینی توانا و بەهرەكانیەتی، پێویستی بە دیاریكردنی پلەی زیرەكیی و هۆشە، بۆ ئەوەی لە رێگای خوێندنەوە پەرەی پێبدرێ و رێنمایی بكرێ بۆ ئەو پسپۆڕییەی دەتوانێت تیایدا داهێنان بكات. بەبێ بوونی وێستگەیەكی لەم چەشنە زۆر لە وزە و توانا و بەهرەكانمان بەفیڕۆ دەچن، وێڕای بەزایەدانی بووجە و كاتی زۆر بەنرخ لە پەروەردەكردنی كەسێكدا كە هیچ ئامادەیی و ئارەزوویەكی بۆ ئەو خوێندنە نییە، سەرەنجام بەبێ هیچ دەسمایە و هەگبەیەكی پەروەردەیی دەچێتە شوێنێك كە شایانی نییە، ئەمە ئەگەر دواتر مایەپووچ و دەستبەتاڵ نەبێ .
سیاسەتگوزاری پەروەردەیی دەبێ لە ئاستێكی بەرزی بەپرسیارێتیدا بێت، حساب بۆ ناوچە جیاجیاكان و ئاستە جیاجیاكان و پسپۆڕییە پێویست و بنەڕەتییەكان بكات. چونكە ئەوەی پێی دەوترێ : گەشەپێدانی هەمەلایەنە، كاتێك دەبێتە واقیع كە بەرنامەیەكی گشتگیر ی هەبێ و كار لەسەر سیستەمێكی پەروەردەیی وابكات كە جیاوازیی چینایەتی لەناو قوتابییان نەهێڵێت و رێگا بگرێت لە بازرگانیكردن بە خوێندن و زانستەوە .
تازەترین تیۆریی پەروەردەیی جەخت لەوە دەكاتەوە كە هەر قوتابییەك لەباریایەتی لە بوارێكدا سەركەوتوو بێت، جا ئەو بوارە رەنگە زانستیی بێت یان وێژەیی یان پیشەیی یان خزمەتگوزاریی ، گرنگ ئەوەیە رێگای خۆی بدۆزێتەوە یان هاوكاریی بكرێ بۆ دۆزینەوەی رێگا و گرنگ ئەوەیە بدرێتە دەستی كەسانی زانا و مامۆستایانی كارامە .
پێنجەم: قوتابخانە و ژینگەی پەروەردەیی
قوتابخانە واتە ژینگەی پەروەردەیی، واتە هەر جێگایەك مرۆڤ تیایدا فێری شتێكی تازە دەبێت. بەم پێناسەیە باوەشی دایك، حزووری باوك، مەجلیسی خێزان و خزمان، كۆڕی میوان و ناسراوان، جومعە و جەماعەت، حەج و عەمرەكردن، كۆڵان و بازاڕ و مۆڵەكان، فەرمانگە و شوێنی كار، تەنانەت ناو پاس و تاكسی، شانۆ و سینەماكان، ئینجا دایەنگە و باخچەی ساوایان و قوتابخانە و پەیمانگە و كۆلیج و كۆبوونەوە زانستییەكان هەمووی دەبنە ژینگەی پەروەردەیی، لەوەش زیاتر گەردوون و نیشانەكانی، ئاسمان و زەویی ، بەرزایی و نەویی، تێكڕا دەبنە فێرگە و ژینگەی خۆناسین و خەڵك ناسین و خواناسین .
كەواتە هەموو ئەم شوێنانە لە سیاسەتگوزاریی پەروەردەییدا پێكەوە هەماهەنگ و تەبا بن بۆ پێگەیاندنی تاقە یەك قوتابی، ئەگەر لە وڵاتدا تەنها یەككەس قوتابی بێت، خۆ ئەگەر رێژەیەكی زۆر قوتابیمان هەبێ، دەبێ ئەم هەماهەنگییە زۆر زیاتر و وردتر و خێراتر بێ .
كەواتە لەسەرەتاوە دەبێ حسابی تایبەت بۆ دایكان و باوكان و خێزان و كۆمەڵگا و ژینگەی راستەوخۆی خوێندن بكرێ، كە بە پێی توانا دوور بێ لە پشێویی و ژاوەژاو و بیرو هزری نامۆ و خراپ. باوك ودایكی ساغ و تەندروست و خوێندەوار و هەستیار و تێگەیشتوو رەگەزێكی سەرەكین بۆ سەرخستنی پرۆسەی پەروەردە و بۆ خەمڵاندنی كەسێتی قوتابی .
هەنووكە لە كوردستان ئێمە پێویستمان بەوەیە قوتابخانەی نموونیی و سەردەمیانەی زۆر دروست بكەین، بۆ ئەوەی دیاردەی دوو دەوامی و سێ دەوامی نەمێنێت و قوتابییەكانمان زۆربەی كاتیان لە قوتابخانە بەسەر بەرن و كە دێنەوە ماڵ بۆ پشوو وەرگرتن و بەسەربردنی كاتێكی كامەران بێنەوە و زۆرینەی مەشق و خوێندنیان لە ناو پۆلەكان و قوتابخانەكاندا بێ، لە ژێر چاودێریی مامۆستاكانیاندا .
قوتابخانەكانمان پێویستە بەدیزاین و نەخشەیەكی جوان و پێشكەوتوو بنیات بنرێن و هەموو پێداویستییەكی خوێندن و پەروەردەیان تێدا بێ، بەدووربن لە قەرەباڵغی و مەترسییە ژینگەییەكانی وەك ئالوودەبوونی ئاوو هەوا و تەپ و تۆز و كارخانە و سەربازگەكان و شوێنە هاوچەشنەكانیان .
دەكرێ لەقوتابخانەكاندا سوود لە هونەرمەندان وەربگیرێ بۆ نەخشاندنی هوڵ و ڕێڕەوەكان بە وێنەی شانازییە میللی و نیشتمانییەكانی وەكوو زانایان و شاعیران و قارەمانانی میللی و هونەرمەندان خۆشناوی گەلەكەمان .
لەهەمان كاتدا هەوڵ بدرێ لە نەخشە و دیزاینی قوتابخانەكاندا جیاوازییەكی وا نەبێ كە جیاكاری لە نێوان ناوچە جیاجیاكاندا بكرێ، مەگەر ئەو جیاكارییانەی هەل و مەرجی جوگرافی و ئاوو هەوا پێویستی دەكەن .
شەشەم : كارگێڕیی پەروەردەیی
رۆح و جەوهەری سیستەمی پەروەردەیی بریتییە لە كارگێڕییەكی كارامە و لێهاتوو كە هەموو فاكتەرەكانی مامۆستا و خوێندكار و پرۆگرام و ژینگەی پەروەردەیی پێكەوە گرێ دەدات و بەبەهرەگیریی لە رەگەزی كات دەرهاویشتەی باش و پێشكەوتوو لە خویندكار و قوتابی سەركەوتوو بەدەست دەهێنێت، كارگێڕ یان باشتر بڵیێن بەڕێوەبەر لایەنی جێبەجێكاری سیاسەتگوزاریی پەروەردەییە لە وڵاتدا هەر بۆیە لە بەر رۆشنایی یاسا و رێسا و وزە و توانا و ئیمكاناتی مرۆیی و تەكنۆلۆژیەكاندا دەبێ ئاگاداری رەوتی پرۆسەی پەروەردەیی بێت لەو بەستێنەی كە بەرپرسە لێی .
كارگێڕیی هەنووكە بووەتە بوارێكی مەعریفیی زۆر جیددی و لق و پۆپی زۆر و زەوەندی لێكەوتۆتەوە، لە ناویاندا كارگێڕیی پەروەردەیی ئەو بوارە مەعریفییەیە كە رێگای بەرێوەبردنی دامەزراوەكانی خوێندن و فێركردن فێری بەڕێوەبەران دەكات بۆ ئەوەی ئامانجە پەروەردەییەكان دەستەبەر بكات، یا باشتر بڵێین :
بریتییە لە كۆی ئەو بیرۆكە و بۆچوون و چالاكیی و ئاراستە مرۆییانەی دەگیرێنەبەر بۆ روونكردنەوەی ئامانج و نەخشە و پلاندانان بۆیان، هەروەها بۆ دۆزینەوەی ئەرك و فرمان و پەیكەربەندیی پێویست لە دامەزراوە پەروەردەییەكاند. بەڕەچاوكردنی قۆناغ و ئیمكاناتی بەردەست و ڕاهێنانی پێویست بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی پەروەردە و فێركردن .
بە كورتی كارگێڕیی پەروەردەیی هەموو كارێكی رێكخراو دەگرێتەوە كە خزمەت بە پرۆسەی خوێندن دەكات لە وڵاتێكدا بە هەماهەنگیی لەگەڵ فەلسەفەی باوی خەڵكەكەی و ئەندێشە و خولیای دەستە جەمعیی ئەوان .
لەم ڕوانگەوە ئێمە لە هەرێمی كوردستان پێویستە گرنگییەكی زیاتر بدەین بەم رەگەزە ئێجگار گرنگە و كارگێڕیی پەروەردەیی لەم بارو دۆخە بارگاوییە بە بارگەی حیزب و ئایدۆلۆژییایە دەرباز بكەین. كە زۆرینەی بەرێوەبەرانی پەروەردە لەسەر بنەمای حیزبایەتی تەسك و بەرژەوەندیی هێڵه دەست رۆیشتووەكان دیاری دەكرێن و بووەتە هۆی لاسەنگبوونی تەرازووی دادگەریی كارگێڕیی و هیچ مانایەكی بۆ پسپۆڕیی و لێهاتوویی نەهێشتووە .
سیاسەتگوزاریی پەروەردەیی دەبێ زۆر وەستایانە هەوڵی بەدیهێنانی كارگێڕییەكی پەروەردەیی لێوەشاوەی بەدوور لە كایە سیاسیی و حیزبییەكان بدات، بۆ ئەوەی پرۆسەی پەروەردە ئامانجە میللی و نیشتمانیی و ژیارییەكانی بپێكێت و دوور بكەوێتەوە لە ئایدۆلۆژیای حیزبی، شۆفینی و مەزهەبگەرایی و تائیفی و توندڕەوانە و پەڕگیر، واتە پەیوەست بێ بە گیانی دەستەجەمعی كۆمەڵی كوردەواری و ئەزموونیی مێژوویی و قووڵایی ئینتیمای فەلسەفیی و بڕوایی خەڵكی كوردستان .
ئەوەی كە زۆر گرنگە لەم میانەدا ئاماژەی بۆ بكەین، ڕەچاوكردنی ڕەگەزی كات و دەرفەتی رەخساوە بۆ بەدەستهێنانی تازەترین دەستهاوردی مەعریفە و زانستی سەردەمیانە، كە هەر جۆرە كەمتەرخەمیی و ساردی نواندنێك لەمبارەوە زەبری گورچكبڕ لە پرۆسەی خوێندن دەدات، بۆی هەیە ئیفلیجی بكات و لەوەش زیاتر دوای بخات. بەكارخستنی كات و قۆستنەوەی دەرفەتە رەخساوەكان یەكێكە لە تایبەتمەندییەكانی كارگێڕییەكی سەركەوتوو. لەو دەرفەتە مێژووییانەدا لێوەشاوەیی و بەهرەكانی گەلێك دەردەكەون و بەكار دەهێنرێن بە ئەفراندن و كاریگەریی دانان لەسەر جومگەیەكی مێژووی مرۆڤایەتی. بەڵێ داهێنانەكانی بواری زانست و تەكنۆلۆژیا زۆربەیان كاری تاكەكەسی بوون و لە ئەندێشەیەكی تاقانەوە بەرهەمهاتوون، بەڵام دواتر ئیدارەی سەركەوتوو و دەرفەتناس هاتووە تەوزیفی كردوون بۆ پرۆسەی پەروەردەیی و نەوەكانی دواتری لەسەر بارهێناون و كردوونی بە سەكۆی سەركەوتنی خۆ دۆزینەوەیان بۆ ساڵانێكی دوور و درێژ .
حەوتەم: ڕوانگەی دووربین و جیهانبین
هەموو ئەو ڕەگەزانەی باسمان كرد كاتێك ئەنجامیان دەبێ كە سیاستگوزاری پەروەردەیی خاوەنی ڕوانگەیەكی دووربین و جیهانبینییەكی كراوەی ئینسانیی بێت، خۆی لە جوغزی فەلسەفە و جیهانبینییەكی دەستكردی تۆتالیتاردا حەشار نەدابێت. واتە لە ئاستێكی بەرزی بیركردنەوە و تێگەیشتندا بێ و بیر لە خەمە گەورە و گرانەكانی گەل و مرۆڤایەتی بكاتەوە. خاوەنی عەقڵێكی گەورە و باكگراوندێكی مەعریفیی وابێ كە بتوانێت باڵانسی نێوان فێرگە و ئایدیا جیاوازە قەومی و مەزهەبی و ئەتنییەكان رابگرێت، بە تایبەتی لە وڵاتێكدا كە فرە ئایین و فرە مەزهەب و فرە ئایدیایە و هەر ساتێك رێی تێدەچێ هەستیارییە قەومی و مەزهەبییەكان درز بخاتە ناو پرۆسەی پەروەردە و فێركردنەوە .
لە غیابی سیاسەتگوزاری لەو چەشنە رەوتی پەروەردە بە لاسەنگیی بە بێ پشتیوانیی دەستەجەمعی و ناوخۆیی بەڕێوەدەچێت و ناتوانێت داهاتوویەكی رۆشن و پێشكەوتوو بۆ خەڵك دەستەبەر بكات و دەرهاویشتەی سیستەمی پەروەردە كەسانی دۆگم و خۆپەرست و هەلپەرست و دووڕوو دەبێ .
ئەنجامگیریی :
لە مێژووی مرۆڤایەتیدا نموونەی سیاسەتگوزاری پەروەردەیی سەركەوتوو لە كەسێتی پێغەمبەری ئیسلامدا بە رۆشنی و بەروونی دەبینین، كە بە بڕیاری قورئان و بە رەوشتی رۆژانەی خۆی كاری كرد بۆ ئەوەی پەروەردە و خوێندن ببنە تان و پۆی كەسایەتی تاك و كۆمەڵ، قودسییەت و پیرۆزییەكی وای دا بە خوێندن كە لەمافەوە كردی بە واجب، لە واجبەوە كردی بە خەسڵەتی كەسی بڕوادار، لە قورئاندا فرمان بە خوێندن و خوێندەواریی كەوتە پێش هەموو فرمانێكی شەرعی ترەوە .
لەم بزاڤە مێژووییە دەگەمەنەوە مسوڵمانان بوونە خاوەنی گەنجینە و كەلەپوورێكی مەعریفیی ئێجگار دەوڵەمەند كە دەكرێ ببێتە سەرچاوەی شارستانێتی ئەمڕۆ لە گۆڕانكاریی و تەواوكاریی مەعریفیدا .
رشتەبەندیی زانستیی لە ئیسلامدا پشت بە یەكبوونی زانستەكان و تەواوكاریی لقە مەعریفییەكان دەبەستێت لەسەر بنەمای پەیوەستبوونی زانستی و ئەخلاقیی نێوان نەوە زانستییەكان گەشە بە خۆی دەدات. بەناوی خودا دەست پێدەكات و بە خزمەتی مرۆڤ كۆتایی دێت، لەم سەرووبەندەدا هیچ مەقوولەیەكی مەعریفی یاساغ و قاچاخ نابێ و هیچ زانایەك لەسەر دەرخستنی تیۆرییەكی تازەی دژەباو تۆمەتبار ناكرێ، تەنانەت ئەگەر لە قۆناغێكی كورتدا بیرمەندێكی وەكوو سوهرەوەردی، حەللاج، ئیبن عەرەبی، ئیبن تەیمییە، ئیبن روشد و مەلا سەدرا و كەسانێكی دیكە ئازار بدرێن یا بكوژرێن، پاش ماوەیەك لەلایەن زانایانی ڕاستەقینەی مەعریفەتخوازەوە ئیعتیباریان بۆ دەگەڕێتەوە .
ئەمە مایەی شانازییە بۆ ئوممەتی هەڵگری مەعریفەی قورئانی و نەبەویی كە فێربوون واجبێكی بەردەوام و كۆتایی نەهاتووە، هیچ زانایەك نییە تا كاتی مردنی لە پرۆسەی زانستخوازیی بەردەوام بەشداریی نەكات و هەوڵی وەرگرتنی زانیاری زیاتر نەدات .
لێرەوە ڕەوایەتی ئەو قسەیە بەرجەستە دەبێ كە زانست و زانستپەروەریی مەرجی یەكەمە بۆ هەموو سەربەخۆیی و سەروەرییەكی سیاسی و ئابووریی و لە خۆڕا نییە كە لە كتێبێكی گەورەی وەك سەحیحی بوخاریدا دەروازەی چوونە ناو سوننەتەكانی پێغەمبەر ( دروودی خودای لەسەربێت ) بریتییە لە دەروازەی (زانست) ، زانست لە روانگەی هزری ئیسلامییەوە ئەو سپاردەیەی خودایە كە رێگای بەزایەدانی نەدراوە و ئەو نهێنییە گەورەیە كە مرۆڤی كردە سەرداری مەخلووقات. ئەم زانستە درەختێكە رەگ و ریشەی لە ناخی گەردوون داكوتاوە، لق وپۆپیشی بە ئاسماندا بڵاوبۆتەوە، تۆوە بنەڕەتییەكەی بریتییە لە ناوی خودای ئەفرێنەر و میوە و بەرووبوومەكەی بریتییە لە بەرهەمە هزریی و زانستیی و ئەدەبی و هونەرییەكان كە پێكەوە جیهان ئاوەدان دەكەن و شەرحی ناوە جوانەكانی خودا دەكەن و دەبنە ئاوێنەی دەركەوتنی سیفەتەكانی خودای بەدیهێنەر .
زانستەكانی ئیسلام لە راستیدا دەرخەری ئەم نەخشەیەن كە بە تێفكرین لە بناغە و نما و دەرهاویشتەكانی، فەلسەفەیەكی ورد و جیهانبینییەكی رەوان و بێ تەم و مژ نمایان دەبێ .
ئەم زانستە لە زمانەوە دەست پێدەكات كە دەربڕی فیكری مرۆڤە، لەوێوە دەچێتە كەوناراكانی عەقڵ و نەقڵ و لە دەقەكان رادەمێنێ بۆ تێگەیشتن لە سەرەتا و لە چارەنووس، بۆ تێگەیشتن لە مێژوو، لە ناخی مرۆڤ، لە كۆمەڵگاو گۆڕانكارییەكانی، لە سروشت و لە دەوروبەر، لە ئاسۆكانی دەرەوەی بەرچاومان، لە میتافیزیك و وردەكارییەكانی بوون و لە رەوشی ئاكار و رەفتار و هۆگربوون بە نووری موتڵەقی خوداوەندیی و عیرفان و گەیشتن بە مەقسوودی راستەقینە .
ئەم زانستانە دەریا و ئۆقیانووسی بێسنوورن و مەلەوانگەلێكی نەفەس درێژ و بە ئەزموون بەرهەمیان هێناوە. ئەو زانایانە بەرهەمیان هێناوە كە لەو دیوی دیاردەكانەوە دەستی جوانكاریی خودا و بریاری حەكیمانەی ئەویان دەركپێكردووە و لەگەڵ ئایەتەكانی خودا هێندە ئاوێتەبوون و جۆشیان خواردووە كە سینەیان بووەتە ئاوێنەی تەواو نومای حەقیقەت و پێكەوە هارمۆنییەكی ناوازەیان لە تەكامولی مەعریفی سازداوە كە تائێستاشی بەسەرەوە بێت مێژوونووسانی فەلسەفە و عیرفان و زانست و ئەدەبیاتیان سەرسام كردووە .
ئەم كاروانی زانستە ئیسلامییە رەنگی نەژادێكی تایبەت، گەلێكی تایبەت، مەزهەبێكی تایبەتی نەگرتووە، هی هەموو گەلانی زیندووی سەرزەوییە، هی هەموو مەزهەبەكانە تەنانەت هی ئایینەكانی تریشە، چونكە هەموویان بە فەرمی دەناسێت و بۆ ئاسوودەیی هەموویانە .
بەڵێ دەكرێ زمانی عەرەبی زمانی یەكەمی ئەم زانستانە بێ بەڵام هیچ رێگرێك نییە لەوەی كە زمانەكانی تریش بێنە مەیدان و ئیبداع و بلیمەتیی خۆیانی تیا نمایش بكەن .
پوختەی قسەم ئەوەیە زانست بەم سیاسەتگوزاری و تێڕوانینی لەم چەشنە پایەیەكی گەورە و بنەڕەتییە بۆ سەروەریی و شكۆی میللی هەر گەلێكی زیندووی جیهان .