د.ئومێد عوسمان

سەرەتا

لەكۆتاییەكانی سەدەی یەكەمی كۆچیەوە تا دەهات گرفتە هزری‌و سیاسی‌و بیروباوەڕیەكان لە برەوو زیادبووندا بوو، زانایان‌و فەقیهانی ئەوكات خۆیان لەبەردەم  چەندین پرس‌و كێشەی تازەو نامۆدا دەبینیەوە.

  كوژرانی ئیمام عوسمان، روودانی شەڕی ناوخۆی موسوڵمانان لەسەردەمی ئیمام عەلی، دەسەڵات گرتنە دەستی موعاویە‌و گۆڕینی سیستمی خەلافەت لە شوراو راوێژەوە بۆ پشتاوپشت‌و بنەماڵەیی، كاركردنی ناراستەوخۆی ئومەویەكان بۆ چەسپاندنی بیرۆكەی جەبریەت، كوژرانی ئیمام حسەین‌و دواتر راپەڕینە بەردەوامەكانی: خەواریج، شیعەكان، زوبەیریەكان، عەبدولڕەحمانی كوڕی ئەشعەس، دژی گەندەڵی‌و ستەمكاریی ئومەویەكان، هەموو ئەمانە، چەندین پرس‌وكێشەی فیكریان بەدوای خۆیاندا هێنا، لەوانە، پرسەكانی: پێشەوایەتی‌و مەرجەكانی، ئیمان‌و كافربوون، جەبریەت‌وئازادی هەڵبژاردن،  هەڵگەڕانەوە دژی دەسەڵات،  تاوانی گەورەو كاریگەریی لەسەر ئیمان، دادپەروەری لە دابەشكردنی سامان‌و داهاتی دەوڵەتدا...

هاوكات لە ئەنجامی بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام بەزۆربەی ناوچە دووردەستەكانداو موسوڵمانبوونی زۆرێك لە نەتەوە خاوەن كلتوورو ئایینە جیاوازەكان، چەندین پرسیاری فەلسەفی‌و ئایینی كەوتە بەر باس‌و لێكۆڵینەوە سەبارەت بە مەسەلەكانی:  پێغەمبەرایەتی، زیندووبونەوە، ئاڵ‌وگۆڕی گیان،  یەكگرتن( الاتحاد) تێكەڵبوون(الحلول) گەڕانەوەی مردوو، دوالیزم، سیانەیی...

 هەرلە هەمان باسدا‌و بەهۆی لەدەسدانی شكۆو دەسەڵاتیان، هەندێك لە هەوادارو لایەنگرانی پاشماوەی ئایینە هیندی‌و ئێرانیەكان، كاریان دەكرد لەسەر برەوپێدانی بیرۆكەی ئیباحیەت‌و بێدینی‌و گومان خستنە سەر بنەماكانی: یەكتاپەرستی‌و دادی خوایی و زەرورەتی پێغەمبەرایەتی‌و راستێتی رۆژی دوای.

  هەرلەوماوەیەدا لەناوچەكانی بەسرەو كوفەو هەندێك ناوچەی شامدا   دیاردەی هەڵبەستنی فەرموودە بەدەم پێغەمبەر(دروودی خوای لەسەربێت)ەوە لە دەركەوتن‌و گەشەكردندا بوو.

 لەم سەروبەندو بارو دۆخە ئاڵۆزو پڕ كێشەیەدا موعتەزیلەكان وەكو خواست ‌و زەرورەتی سەردەم لە شاری بەسرە دەركەوتن.

موعتەزیلە یەكەمین قوتابخانەی كەلامییە لە مێژووی شارستانیەتی ئیسلامیدا، هەوڵیداوە جۆرێك لە هاوسەنگی‌و تەبایی لەنێوان عەقڵ‌ودەقدا بهێنێتە كایەوە‌و بە شێوازێكی لۆژیكی‌و بە میتۆدێكی عەقڵانی راڤەی مەسەلە عەقیدەییەكان‌و دیاردە فەلسەفی‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسیەكان بكات، بنەماكانی یەكتاپەرستی‌و دادی خوایی‌و ئازادی‌و سەرپشكایەتی مرۆڤ بچەسپێنێت، لێهاتوانەو سەركەوتوانە روبەڕووی رەوت‌و تەوژمە بێدین‌و پەڕگیرو لادەرەكانی سەردەمی خۆی ببێتەوە.

موعتەزیلەكان كەسانی بەتوانا، زمانپاراو، وردبین‌و قوڵبووەوە بوون، زانایانیان پێشەنگ‌و داهێنەر بوون لە زۆربەی كایە فكری‌و مەعریفی‌و زانستیەكاندا، كاریگەریان بەسەر زۆربەی گروپ‌و مەزهەبە ئیسلامی‌و مەسیحی‌و یەهوودیەكانەوە جێهێیشتووە.

زانایانی موعتەزیلە هەر لەسەرەتاكانی سەدەی دووەمی كۆچیەوە تا ناوەڕاستی سەدەی شەشەم بە سەدان كتێب‌و نووسراویان لەكایە مەعریفی‌و زانستەباوەكانی سەردەمی خۆیاندا لە پاش بەجێماوە، ئەوان  بەرگریكاری راستەقینەی بنەمای یەكتاپەرستی‌و دادی خوایی بوون، داهێنەرو دەستپێشخەر بوون لە زانستەكانی كەلام، لۆژیك، فەلسەفەی زمان، زمانەوانی، فەرهەنگسازی، رەوانبێژی، ئەدەب، ئوسوڵی فیقه، دیالۆگ‌ورەتدانەوە، راڤەی قورئان...

لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا بەهۆی ململانێ سیاسی‌ومەزهەبی‌و پرۆسە داگیركاریەكانەوە، زۆربەی دەستنووسی كتێب‌ونووسراوەكانیان  فەوتاون‌و لەناوبراون،  هەتا ئەم دواییانەش ئەو كتێب‌و نووسراوانەی سەرچاوەی خوێنەران‌و توێژەران بوون، سەبارەت بە ئاشنا بوون بە بیروبۆچوونی موعتەزیلەكان‌و مێژووی دروستبوون‌و گەشەكردنیان، زۆربەیان لەلایەن نەیارانی موعتەزیلەوە نووسراون، ژمارەیەكی بەرچاوی ئەو نووسەرانە بەئەمانەتەوە زانیاریەكانیان نەگەیاندووە، بە ناشیرینی‌وشێواوی وێنای موعتەزیلەیان كردووە، بۆ نموونە لە روانگەی زۆرێك لە هەوادارانی حەنبەلی‌و ئەشعەریەكانەوە، موعتەزیلە كۆمەڵێكی لادەر، پیلانگێڕ، دژبەدین، موبتەدیع بوون، راستیەكانیان شێواندووە، كاریان لەسەر تێكدانی عەقیدەی موسوڵمانان كردووە..

 بەڵام ئەوەی مایەی دڵخۆشییە لەسەرەتاكانی سەدەی رابردووەوە هەتا ئەمڕۆ  چەندین كتێبی بەنرخی زانایانی موعتەزیلە، بە چاپگەیەنراون‌و بڵاوبوونەتەوە، خوێنەران‌و توێژەران دەتوانن پشتیان پێببەستن بۆگەیشتن بە وێنەی دروستی موعتەزیلەو  ئاشنا بوون بەبیرو بۆچوونەكانیان وەك خۆیان.

بنەما هزریەكانی موعتەزیلە

زانایانی موعتەزیلە كۆدەنگن لەسەر باوەڕبوون بە پێنج بنەمای هزری، كە جیایاندەكاتەوە لە سەرجەم گروپەكانی تر، لەمبارەوە گەورە زانای موعتەزیلە ئەبوحسەینی خەیات لە (311ك) مردووە، دەڵێت: "هیچ كەس شایانی پێدانی ناوی موعتەزیلە نییە، هەتا دان نەنێت بە پێنج بنەمادا، كە بریتین لە: بنەمای یەكتاپەرستی، بنەمای دادی خوایی، بنەمای پلەی نێوان دووپلە دژەكە، بنەمای پەیمان‌وهەڕەشە، بنەمای فەرمان بەچاكەو رێگری لە خراپە، ئەم پێنج بنەمایە لە هەركەسدا بەتەواوی رەنگیدایەوە ئەوكەسە موعتەزیلەیە"1.

هەركام لەم بنەمایانە لەگەڵ ئەوەی نیشاندەری هەڵوێستی موعتەزیلەیە سەبارەت بەو مەسەلانەی لە خۆیدەگرێت، هاوكات دژایەتیكردن‌و رەتكردنەوەی بۆچوونی گروپێك یان زیاتری نەیارانیان دەردەخات، بۆنموونە: بنەمای یەكتاپەرستی، سەرجەم مەسەلەكانی بوونی خوداوبەتاك‌و تەنها دانانی لەخۆدەگرێت، لەهەمان كاتدا ئەم بنەمایە دژی تێكڕای بۆچوونی دەهریەكان‌و موشەبیهەكان‌و فەیلەسوفەكان‌و گروپە نادینیەكانە لەسەر خودا 2.       هەروەها بنەمای دادی خوایی، دژی بۆچوونی جەبریەكانە، كەهەموو كاروكردەوە مرۆییەكان دەدەنە پاڵ خودا، یان بنەمای پلەی نێوان دوو پلە دژیەكەكە، لەلایەكەوە دژی بۆچوونی خەواریجەكانە لەسەركافركردنی بكەری تاوانە گەورەكان، لەلایەكی دیەوە دژی بۆچوونی مورجیئەكانە كە لایانوابووە تاوانكردن زیان بە ئیمان ناگەیەنێت، لەبەرئەمە موعتەزیلەكان وتوویانە: بكەری تاوانە گەورەكان لە پلەیەكدایە لە نێوان كوفر‌وئیماندا3..

 دیسان بنەمای پەیمان‌وهەڕەشە لەوردەكاریەكانیدا دژی بۆچوونی مورجیئەو زۆرینەی موسوڵمانان بووە، دەمێنێتەوە بنەمای فەرمان بە چاكەو رێگری لەخراپە، كەئەمەیان زیاتر دژی شیعەكان بووە 4.

    لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوەش بدرێت كە هەندێك لە زانایانی موعتەزیلە پێنج بنەماكەیان لە دوو بنەمای سەرەكیدا كۆكردۆتەوە كە بنەمای یەكتاپەرستی‌و دادی خواییە، هەربۆیە دەبینین بەناوبانگترین كتێبـی موعتەزیلە كەلەلایەن قازی عەبدولجەبارەوە دانراوە ناونیشانی(المغنی فی أبواب التوحید والعدل) لەخۆگرتووە.

     ئێمە هەوڵدەدەین بە كورتی ئاماژە بە پێنج بنەما سەرەكیەكەی موعتەزیلە بدەین‌و دواتریش  تیشك بخەینە سەر هەندێك بابەتی لەخۆگرتووی پێنج بنەماكە:

    یەكەم- بنەمای یەكتاپەرستی: واتە رەتكردنەوەی فرەپەرستی، لەهەمانكاتدا باوەڕبوون بە خودایەكی تاك‌وتەنهاو بێ هاوبەش‌و بێهاوتا لە خاوەندارێتی‌و هەموو ئەو سیفەتە باڵایانەی شایانی دانەپاڵیەتی، خودا باڵادەست زیندووە، هەربووە، بێ كۆتاییە، زانایە، بەتوانایە،  بێ وێنەیە، لەدروستكراوەكانی ناچێت، لەشوێن‌وكاتدا نییە، جووڵەو جێگۆڕكێی نییە، هەستەكان پەی پێ نابەن...5

      موعتەزیلەكان گرنگیەكی زۆریان بەم بنەمایە داوە، چونكە تێكڕای بنەماكانی تر لەم بنەماوە سەرچاوە دەگرن، هەربۆیە زۆربە توندی‌و بەچەندین شێواز بەرپەرچی راوبۆچوونی بێباوەڕان‌و دەهریەكان‌و مەجوسی‌و مەسیحیەكانیان داوەتەوە، لەمبارەوە ئەبوحسەینی خەیات وتوویەتی: "تەنها موعتەزیلەكان بوون گرنگیان دەدا بە بنەمای یەكتاپەرستی‌و بەرگریكردن لێی، هەربۆیە قسەكردن لەسەریەكتاپەرستی تەنها بۆ ئەوان دەگەڕێتەوە" 6.  

    دووەم- بنەمای داد: مەبەست لەم بنەمایە ئەوەیە كەكارەكانی پەروەردگار هەمووی باشەو هیچ كارێكی خراپ‌و نەشیاوی لێناوەشێتەوە، قسوری ناكات لەوەی دەبێت بیكات، درۆناكات لەوهەواڵانەی دەیدات، ستەم لەكەس ناكات، بەبێ تاوان كەس سزا نادات، تاوانی كەسێك ناخاتە سەر كەسێكی تر، كاری لەئاسابەدەر لەسەردەستی درۆزنان دەرناخات، ئەوەندە داوا لەبەندەكانی دەكات بتوانن جێبەجێی بكەن، توانایان دەداتێ بەئەندازەی ئەوەی داوای لێكردوون، هەروەها وردەكاری‌و چۆنیەتی داواكانی بۆ بەندەكان رووندەكاتەوە، دەستگرۆییان دەكات لەرێگەی عەقڵ‌و پەیامبەرانەوە، هیچ بەربەست‌و بیانوویەك ناهێڵێت لە پێش داوالێكردندا، هەرچیشی داوا لێكردوون بۆ بەرژەوەندی خۆیانە 7.

    سێیەم- بنەمای پەیمان‌و هەڕەشە یان پاداشت‌وسزا: واتە خوای پەروەردگار راستگۆیە لە جێبەجێكردنی هەموو ئەو پەیمانانەی بەموسوڵمانانی داوەو ئەو هەڕەشانەی لە بێباوەڕان‌و تاوانبارانی كردووە، هەركات مرۆڤەكان بەخواپەرستی تەواو و گوێڕایەڵیكردن‌وگەڕانەوە لەتاوانەكان لە دنیا دەرچوون، ئەوە شایانی پاداشتن، هەركاتیش بە بێباوەڕی‌ویاخیبوون‌و بەردەوامبوون لەسەر تاوان لەدنیا دەرچوون، شایانی سزا وەرگرتنن، ئەمە یاسایەكە خوای گەورە خۆی دایناوەو لێی لانادات 8.

    چوارەم- بنەمای پلەی نێوان دووپلە دژیەكەكە: مەبەست لەم بنەمایە ئەوەیە كە بكەری تاوانە گەورەكان لە پلەیەكدایە لەنێوان كوفروئیماندا، واتە نە باوەڕداری تەواوە، نە تەواو بێباوەڕیشە، واتە ناوو پلەیەكی هەیە لەنێوان كوفرو ئیماندا، كە زۆربەی زانایانی موعتەزیلە بە (فاسق) تەعبیریان لێكردووە، ئەگەر لە دنیادا بە راستی تۆبەی نەكردو نەگەڕایەوە سزای هەتاییە لە دۆزەخدا لەسەر رای زۆربەی زانایانیان، بەڵام سزاكەی لە كافر سوكترە 9.

    شایانی باسە ئەم مەسەلەیە لەسەرەتادا زیاتر مەسەلەیەكی فیقهی‌و ئاكاری بووە، موعتەزیلەكان وەك رایەكی نێوەند‌ومیانڕەو لەنێو تێكڕای رایە دژیەكەكاندا لەسەر بكەری تاوانە گەورەكان پەنایان پێبردووە 10.

    پێنجەم- بنەمای فەرمان بە چاكەو رێگری لە خراپە: مەبەست لە فەرمان بە چاكە هێنانە كایەی كارە باشەكانە، رێگریش لە خراپە لابردن‌و نەهێشتنی خراپەكاریەكانە، ئەمەش واجبە لەسەر موسوڵمانان، هەركەسەوبەپێی توانای‌و لەلای خۆیەوە جێبەجێی بكات، هەتا ئامرازو هۆكاری ئاسان هەبێت بۆ جێبەجێكردنی ئەم بنەمایە، نابێت بە هیچ جۆرێك پەنا ببرێتە بەر چەك‌و توندوتیژی 11.

    ئەم بنەمایە لە بنەڕەتدا هەروەك هنری كوربان ئاماژەی پێداوە بنەمایەكی ئاكاری بووە، مەبەستی موعتەزیلەكان لە جێبەجێكردنیدا، چەسپاندنی تەواوی بنەماكانی دادگەری‌و یەكسانی‌و ئازادی بووە لە كۆمەڵگەدا12.

موعتەزیلەكان لە بەر رۆشنایی پێنج بنەما سەرەكیەكە بە گشتی‌و بنەمای یەكتاپەرستی‌و دادی خواییەوە بە تایبەتی، هاتوون هەڵوێست‌و وردەكاریی بۆچوونەكانیان سەبارەت بە: خودا، گەردوون، مرۆڤ، عەقڵ، ئازادی، بوون، لێپرسراویەتی، لێپرسینەوەو چەندین بابەتی تری فەلسەفی‌وكەلامی خستۆتە روو، هەوڵدەدەین ئاماژە بەهەندێكیان بدەین:

   1ـ رەتكردنەوەی سیفاتی زیادە لەسەر زاتی خودا: لە سەربنەمای باوەڕبوونیان بە یەكتاپەرستی‌و پاك‌و بێگەرد راگرتنی خوای پەروەردگار لەهەر شتێك كە شایانی نەبێت، موعتەزیلەكان سیفاتی هەربوویی (أزلی)‌و زیادە بەسەر زاتی خودایان رەتكردۆتەوە، چونكە چەسپاندنی ئەو سیفاتانە دەبێتە مایەی هێنانە كایەی فرە هەربوویی( تعدد القدما‌ء) كە ئەمەش هاوبەشی پەیداكردن بۆ خودای لێدەكەوێتەوە 13.

   ئەوان باوەڕیان وایە كە سیفاتی هەربوویی تایبەتمەندترین سیفەتی زاتی خودایە، نابێت هاوبەشی لەم سیفەتەدا هەبێت، تۆ كە دەڵێیت: خودا زانایەو سیفەتی زانین جیایە لەزاتی خودا، خودا بەتوانایەو سیفەتی توانین جیایە لە زاتی خودا، ئەمە هەڵەیە، بەڵكو كە دەڵێین زاتی خودا، ئیتر سەرجەم ئەو سیفەتانە لە خۆ دەگرێت، واتە زاتی خوداو ئەو سیفەتانە یەكێكن نابێت جیابكرێنەوە 14.

   واسڵی كوڕی عەتا-لە (131ك) مردووە-، بۆیەكەمجار ئەم بیرۆكەی جیانەبوونەوەی سیفات لەزاتی خودای داڕشت‌و رەتی هەر سیفەتێكی كردەوە كە جیا بێت لە زاتی خودا، مەبەست لەمەش بەرگریكردن بوو لەبنەمای یەكتا پەرستی‌و چەسپاندنی زاتێكی تاك‌و تەنهاو، بەدوور لەهەر دابەشبوون‌و كەرتبوون‌و چواندنێك‌و، رەتدانەوەی دوالیزمی فارسەكان‌و سیانەی مەسیحیەكان‌و، چواندنی موشەبیهەكان‌و، بەجەستەكردنی موجەسیمەكان بوو، كە هەركام لەمانە بە شێوازێكی نەشیاو وێنای خوایان كردووە 15.   

 لە دوای واسڵ زانایانی موعتەزیلە برەویاندا بەم بیرۆكەی جیانەبوونەوەی سیفات لە زاتی خواو، راڤەی جۆربەجۆریان بۆ كردووە، ئەبو هوزەیلی عەلاف-لە (235ك) مردووە- دەڵێت: زاتی خودا یەك زاتە‌و فرەیی لە خۆ ناگرێت، كاتێك لە روانگەی توانراوەكانەوە لێیدەڕوانی، خودا توانایە، كاتێكیش لە روانگەی زانراوەكانەوە لێیدەڕوانی، خودا زانایە...، واتە سیفاتەكانی زانین‌و تواناو ئەوانی دی لەدەرەوەی زاتی خوا هیچ واتاو بوونێكی سەربەخۆیان نییە...16.

 ئیبراهیمی نەزام-لە(221ك) مردووە- دێت بەجۆرێكی تر راڤەی مەسەلەی ناوبراو دەكات، ئەو پێیوایە كاتێك سیفەتێك دەدرێتە پاڵ خودا، مەبەست لێی چەسپاندنی زاتی خودایەورەتكردنەوەی سیفەتێكی نەشیاوە، بۆنموونە كە دەگوترێت: خودا زانایە، مەبەست لێی چەسپاندنی زاتی خودایەو لە هەمانكاتدا رەتكردنەوەی سیفەتی نەزانینە لێی، یان: خودا بیسەرە، بینەرە، بەتوانایە، زیندووە، هەموو ئەمانە زاتی خودا دەچەسپێنن‌و سیفەتەكانی نەبیستن‌و، نەبینین‌و، بێتوانایی‌و، مردنی لێ دوور دەخەنەوە17.  

         دواتر ئەبو هاشمی جوبائی لە (321ك) مردووە، دێت دەڵێت: ئەو سیفەتانە چەند چەمك یاخود حاڵەتێكن، لێوەیان زاتی خودا دەناسرێت‌و لەزاتەكانی تر جیا دەكرێتەوە، بەڵام ئەو چەمك‌و حاڵەتانە بەبێ زاتی خوا ناناسرێن‌و نازانرێت چین 18.

   زۆرینەی زانایانی موعتەزیلە سیفاتە زاتیەكانیان لە دوو سیفەتدا كۆكردۆتەوە كە سیفەتی: زانین‌و توانینە( العلم والقدرة) ، یان ئەبوحسەینی بەسری-لە (436ك) مردووە- هاتووە لەیەك سیفەتدا كۆیكردوونەتەوە، كەسیفەتی زانایەتییە( العالمیة) 19.

   كەواتە موعتەزیلەكان بەجدی‌و دڵسۆزی‌و راستگۆییەوە بەرگریان لە بنەمای یەكتا پەرستی كردووە، هەوڵیانداوە ئایەتی (ڵیْسَ كَمِثلِهِ شَیْءٌ) سورە الشوری الایة11. وەك خۆی جێبەجێ بكەن، زاتێكی تاك‌وتەنها‌و هەربووییان چەسپاندووە، بەدووریانگرتووە لە هەر دابەشبوون‌و هاوبەشیداری‌و چواندن‌و بەجەستەكردنێك.

   هەروەك گەورە بیریاری كورد عیرفان عەبدولحەمید- لە (2007ز) مردووە- ئاماژەی پێداوە گەورەترین هەڵەی پسپۆڕانی گروپ‌و مەزهەبە ئیسلامییەكان سەبارەت بە موعتەزیلە لەوەدایە هاتوون بە رەتكەرەوەی سیفاتی ئیلاهی(المعطلة، نفاە الصفاە) ناوزەدیان كردوون، بە پێچەوانەوە، ئەوان گوتوویانە خودا چەند سیفاتێكی هەیە خودی زاتە، بوونی سەربەخۆیان نییە لەدەرەوەی زاتی ئیلاهی، كەواتە موعتەزیلەكان سیفاتێك رەتدەكەنەوە كەجیا بێت لەزاتی خودا‌و بوونی سەربەخۆی هەبێت 20.

   2ـ دروستكراویی قورئان: موعتەزیلەكان بەرگریان لە تاك‌و تەنهایی خودا دەكرد‌و، هەر بۆچوونێكیش ناتەبا بوایە لەگەڵ ئەم بنەمایەدا رەتیاندەكردەوە، لەم سەربەندەوە وتوویانە قورئان دروستكراوی خوایە، لە پێشدا نەبووە، دواتر هاتۆتە بوون، خودا دایبەزاندووە بۆ پێغەمبەر(دروودی خوای لەسەربێت) وەكو بەڵگەیەكی بەهێزی پێغەمبەرایەتی، هاوكات بۆروونكردنەوەی یاساورێساو حوكمە شەرعییەكان 21.

    كەواتە ناتوانرێت بگوترێت وتەی خودا( قورئان) سیفەتێكی هەربووییە، چونكە ئەو وتە خواییە لە سورەت‌و ئایەت پێكهاتووە، هەندێكی لەپێش هەندێكیەوەیەتی،  چەندین داواكاری‌و هەواڵ لە خۆ دەگرێت‌و پێویستی بە هەبوونی كەسانێكە تا ئەو داواكاریانە روویان تێبكات، ئەگەر بگوترێت قورئان  هەربوویی(أزلی)ە، ئەمە سەردەكێشێت بۆ هەربووییبوونی كەسەكانیش، لەلایەكی ترەوە قورئان لە وشەو پیت‌و دەنگ پێكهاتووە، هەربووییبوونی قورئان واتە هەربووییبوونی وشەو پیت‌و دەنگەكانیش، هەموو ئەمانە دەبنە مایەی چەسپاندنی فرە هەربوویی22 .

    لەگەڵ سەلماندنی دروستكراویی قورئان بە بەڵگەی عەقڵی، موعتەزیلەكان هەوڵیانداوە پشتئەستووربن بە بەڵگەی قورئانیش، بۆنموونە لەقورئانی پیرۆزدا هاتووە ( إنّا جَعَلْنَاهُ قُرآ‌ناً عَرَبِیًّا) سورة الزخرف الایة 3. ئەوان دەڵێن : وشەی (جعل)ەو موشتەقاتەكانی لەقورئاندا بە واتای دروستكردن هاتووە، كەواتە قورئانیش دروستكراوە، یاخود لە ئایەتێكی تردا هاتووە: ( إنَّا نَـحْنُ نَزَّلْنَا الذكْرَ ۆإنَّا ڵهُ ڵـحَافِظون) سورة الحجر الایة 9. لێرەدا خوای گەورە وەسفی قورئان دەكات بەوەی دابەزێندراوە، هەرچیش دابەزێندرێت ئەزەلی نییەو دروستكراوە، هەر لە ئایەتی ناوبراودا خوای پەروەردگار پەیماندەدات بە پاراستنی قورئان، كەواتە ئەگەر قورئان ئەزەلی بێت پاراستنی بۆ چییە؟، یان راشكاوانە لە قورئاندا هاتووە: (مَاێأْتِیهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّـهِمْ مُـحْدَث) سورة الانبیا‌ء الایة 2. ئەمانەو چەندین بەڵگەی تری قورئانی لەسەر دروستكراویی قورئان قازی عەبدولجەبار بە وردی هێناونی‌و شیكردوونەتەوە23.

   3ـ راڤەكردنی مەجازی: لە هەندێك دەقی قورئان‌وسونەتدا چەند سیفاتێك دراوەتە پاڵ خودا، ئەگەر بە پێی واتای دەرەكی لێكبدرێنەوە، چواندن‌و بەجەستەكردنی خوای پەروەردگاری لێدەكەوێتەوە، لێرەدا موعتەزیلەكان بۆ نەهێشتن‌و بنبڕكردنی بیرۆكەی چواندنی خودا بە دروستكراوەكانی، وازیان لە واتای دەرەكی هێناوەو لە پشت ئەو واتا دەرەكیانەوە ئاماژەیان بەواتای ترداوە، ئەمەش ئەوە نەبێت لەخۆوەو بە ئارەزوو كردبێتیان، بەڵكو لەو سەربەنەوە كە قورئان بە زمانی عەرەبی دابەزیوە، بۆ تێگەیشتنیشی دەبێت پەنا ببرێتە بەر یاساو رێساكانی زمانی عەرەبی، لەسەرو ئەمەشەوە ئەوان هاتوون لە روانگەی ئایەتی (ڵیْسَ كَمِپثِهِ شَیيء) راڤەی سەرجەم ئەوئایەت‌وفەرموودانەیان كردووە كە سیفاتی جەستەیی لەخۆدەگرێت 24.

   بۆنموونە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە: ( ۆجَا‌ءَ رَبُّكَ) سورة الفجر الایة 22. بەپێی واتای حەقیقی یان رووكەش باس لە هاتنی خودا كراوە، هاتنیش سیفەتی بوونەوەرە، نابێت بدرێتە پاڵ خودا، هەربۆیە موعتەزیلەكان دەڵێن: لێرەدا مەبەست هاتنی خودا نییە بەڵكو هاتنی فەرمانی خودایە، كە ئەمەش لەزمانی عەرەبیدا دروستە‌و بەكار هاتووە25.

   یان ئایەتی ( ۆسِعَ كُرْسِیُّهُ السَمَواتِ ۆاڵاَرْض) سورة البقرة الایة 255. موعتەزیلەكان دەڵێن لێرەدا وشەی( كُرْسِی) بەواتای  زانین ( عِلْم) هاتووە نەك كورسی دانیشتن. یان( كُلُّ شَیْ‌وء هَالِكٌ إلّا ۆجْهَهُ) سورة القصص الایة 88. واتای حەقیقی‌و رووكەش: هەموو شتێك لەناو دەچێت دەم‌وچاوی خودا نەبێت، كە ئەمە هەڵەیەو چواندنی خودایە بە دروستكراوەكان، كەواتە واتای دروست ئەمەیە: هەموو شتێك لە ناو دەچێت زاتی خودا نەبێت. ئەمانەو چەندین نموونەی تر كە بە وردی زانایانی موعتەزیلە راڤەو شیكردنەوەیان بۆكردووە 26.

   4ـ رەتكردنەوەی بینینی خودا: موعتەزیلەكان زۆر بە توندی بیرۆكەی بینینی خودا لەلایەن بەندەكانەوە رەتدەكەنەوە، دەڵێن: بینین پەیوەندیەكی تیشكییە لەنێوان بینەرو بینراودا، تیشكی چاو تەنها مادە یاخود شتی سنووردار دەبینێت، ئەمەش سەبارەت بە خودا مەحاڵە، هەروەها دەڵێن: خودای پەروەردگار فەرموویەتی: ( لا تُدْڕكُهُ اڵاَبْصَار ۆهُۆ یُدْڕكُ اڵاَبْصَار) سورة الانعام الایة 103. واتە چاوەكان پەی بەخودا نابەن 27.

    هەروەها لە بەرامبەر ئەو ئایەتەی كراوەتە بەڵگە بۆ بینینی خودا: ( وُجُوهٌ ێوْمَئِذ نَاظِرَەة . إِڵی رَبـِّهَا نَاظرَة) سورة القیامة الایة 22-23. واتە: لە رۆژی دواییدا چەندین دەم‌وچاو پرشنگدارن لە خوای پەروەردگار دەڕوانن. لێرەدا موعتەزیلەكان ئەم راڤەیە بە هەڵە دەزانن‌و دەڵێن: وشەی  (ناظرة) بەواتای چاوەڕوانی هاتووە نەك روانین، واتە ئەو دەم‌وچاوانە چاوەڕوانی رەحمەت یان پاداشتی خوان، هەروەها دەڵێن: ئەگەر ( ناظرة) بەواتای بینین‌و روانینیش بێت، مانای ئایەتەكە بەمجۆرەی لێدێت: دەم‌وچاوانێك پرشنگدارن لە گەورەیی‌ودادی خودا دەڕوانن نەك زاتی خودا. هاوكات موعتەزیلەكان تێكڕای ئەو فەرموودانەیان رەتكردۆتەوە كە ئاماژە بە بینینی خودا دەدەن 28.

   5ـ سەرپشكایەتی بەندەكان، یان ئازادیی هەڵبژاردن: زانایانی موعتەزیلە كۆدەنگن لەسەر ئەوەی كە بەندەكان ئازادو سەرپشكن، خۆیان دروستكەرو بەدیهێنەری كارەكانیانن، ئەگەر نا، بنەمای پاداشت‌و سزا هیچ واتایەكی نامێنێت،  لەگەڵ ئەمەشدا ئینكاری ئەوە ناكەن كە خودا زانایە بەهەموو رووداوو كاروبارو هەڵس‌وكەوتەكانی رابردوو ئێستاو داهاتووی بەندەكان 29.

   لای موعتەزیلە مرۆڤەكان سەرپشك‌و ئازادن لەوەی دەیكەن‌و هەڵیدەبژێرن، ئەمەش لە رێگەی ئەو توانایەی خودا پێیبەخشیون، كە گونجاوە بۆ كردن‌و نەكردن، واتە مرۆڤەكان ئازادانەو بە دوور لەهەر جەبریەتێكی خوایی رێگەی باش یان خراپ هەڵدەبژێرن، ئەمەش لەخۆیدا بەڵگەیەكی بەهێزی دادی خواییە30.

     ئەوان دەڵێن: فەرمان‌و ویستی خودا گرێدراون بەیەكەوە، خودا فەرمان بەهەر شتێك بكات، ئەوشتەی دەوێت، نەهی لەهەر شتێكیش بكات، ئەو شتەی ناوێت، خوای گەورە دەیەوێت بەندەكانی نوێژبكەن، رۆژووبگرن، زەكات بدەن، حەج بكەن،........ فەرمانیشی داوە بەكردنی ئەمانە، هاوكات خودا نایەوێت بێباوەڕی، شەرواڵپیسی، دزیكردن، درۆكردن، .....رووبدەن، نەهیشی لەمانە كردووە، كەواتە خوای گەورە خراپەی ناوێت‌و نەهی لێكردووە، ئەوەشی روودەدات لەخراپەكاری، مرۆڤەكان خۆیان بەدیهێنەرو خوڵقێنەرین 31.

      واسڵی كوڕی عەتا دەڵێت: خوای گەورە دادپەروەرو كاربەجێیە، نابێت داوای شتێك لە بەندەكانی بكات كە خۆی نەیەوێت، یان شتێك بسەپێنێت بەسەریانداو دواتر لێپێچینەوەیان لە گەڵدا بكات، بەندەكان خۆیان دروستكەرو بكەری چاكەو خراپەن، لە ئیمان‌و، بێباوەڕی‌و، لاساری‌و، گوێڕایەڵی، لەكۆتاییدا لەسەر كاروكردەوەكانیان پاداشت دەكرێن یان سزادەدرێن 32.

 دەتوانین هۆكاری دەستگرتنی موعتەزیلەكان بە بنەمای ئازادی‌و سەرپشكایەتی مرۆڤەوە بگێڕینەوە بۆ چەند خاڵێك:

  أ ـ راڤەكردنی دروستی پاداشت‌و سزا: موعتەزیلەكان دەڵێن: ئەگەر خودا دروستكەرو سەپێنەری كاری بەندەكان بێت، ئەوكات بنەما ی  پاداشت‌وسزا هیچ واتایەكی نابێت، چونكە وەك دەڵێن: ئەگەر لە چارەی فڵان نوسرابێت كافرە، ئیترئەم كەسە كافرە تاوانی چییە كە لە ئەزەلەوە نوسرابێت لە چارەیدا كە دەبێت كافربێت ؟ بۆچی خودا سزای دەدات ؟33.

ب- واتاداریی داوا شەرعییەكان: ئەگەر مرۆڤەكان ئازاد نەبن‌و هیچ رۆڵێكیان نەبێت لە بەدیهێنانی كاروكردەوەكانیاندا، ئەوكات هیچ واتایەك بۆ بنەمای داوالێكرنی شەرعی نامێنێت، كەواتە بۆ ئەوەی داوا شەرعییەكان بەجێ‌و واتاداربن‌و، كەسی باش پاداشت بكرێت‌و، خراپەكارانیش بەسزا بگەن، دەبێت مرۆڤەكان ئازاد‌و سەرپشك بن لە كار‌و هەڵسوكەوتەكانیاندا‌و، بەدووربن لە هەر جەبریەت‌وسەپێنراویەك 34.

   ج ـ بیانووی ناردنی پێغەمبەران: موعتەزیلەكان دەڵێن: ئەگەر خودا سەپێنەری كارەكان بێت‌و بەندەكان رۆڵیان نەبێت، ئیتر سوودی ناردنی پەیامبەران لە چیدایە ؟ كە خوا خۆی دیاریكردووەو بڕیاریداوە كێ دەبێتە باوەڕدار‌و كێ بێباوەڕ دەبێت،  ئیتر پەیامبەران بۆ دەنێرێت؟

كەواتە بۆ ئەوەی ناردنی پەیامبەران بەسوود بێت‌وئامانج لە ناردنیان روون بێت، دەبێت دانبنرێت بەبنەمای ئازادی‌وسەرپشكایەتی مرۆڤەكاندا 35.

  د ـ ستەم نەدانە پاڵ خودا: بەرای موعتەزیلەكان لە نێو كاروهەڵسوكەوتەكانی مرۆڤدا چەندین كاری چەوت‌و نەشیاوو قێزەونی وەك بێباوەڕی‌و، درۆو، دزی‌و، بەدڕەوشتی‌و، ستەم  بەدیدەكرێت، ئەگەر بگوترێت خودا دروستكەرو بەدیهێنەری كارەكانە، ئەوكات كارە قێزەون‌و نەشیاوەكانیش نیسبەت دەدرێن بۆلای خودا، كە ئەمە مەحاڵە 36.

   ﻫ- واتاداریی بنەمای فەرمان بە چاكەو رێگری لە خراپە:  ئەگەر مرۆڤەكان ئەوەی دەیكەن پێشتر لەچارەیاندا نووسرابێت، ئیترهیچ واتایەك نامێنێتەوە بۆ فەرمان بەچاكەو رێگری لەخراپە37.

   6ـ پەیبردنی عەقڵ بەباشی‌وخراپیەكان: وروژاندنی ئەم مەسەلەیە بە یەكەمین هەوڵی نزیككردنەوەی عەقڵ‌ودەق دادەنرێت، زانایانی كەلام‌و ئوسوڵی فیقه گرنگییەكی زۆریان بەم بابەتە داوە، لە پێشیانەوە موعتەزیلەكان كە خۆیان داڕێژەری بیرۆكەكە بوون‌و چەندین مەسەلەی تریان لەسەر بنیاتناوە.

  ئەوان گوتوویانە: خوای پەروەردگار عەقڵی بەخشیوەتە مرۆڤەكان تا جیاوازی لەنێوان باشی‌وخراپیەكاندا بكەن، عەقڵیش توانای ئەم پەیبردنەی هەبووە لەپێش هاتنی شەرعدا، هاوكات ئەم پەیبردنە وردەكاریی مەسەلە پەرستشی‌و شەرعییەكان ناگرێتەوە، كەلەدەرەوەی چوارچێوەی عەقڵدان، بەڵكو رەچەڵەكی باشی‌و خراپیەكان، حەقیقەتە سەرەتایی‌وسەرەكیەكان،، بنەما مرۆیی‌وئاكاریەكانی وەك: ناسینی خودا،، راستی‌ودرۆ، داد‌وستەم، ئازادی‌وچەوساندنەوە، ئازار‌وخۆشی‌و هاوشێوەی ئەمانە دەگرێتەوە، دواتر كە شەریعەت دێت لەلایەكەوە جەختدەكاتەوە لەسەر ئەو باشی‌وخراپیانەی پێشتر عەقڵ پەی پێبردوون‌و دەركی كردوون،  لەلایەكی ترەوە یاریدەرە لەو مەسەلانەی عەقڵ بەباشی پەی پێنەبردووە، بەمەش شەریعەت شوێنكەوتەو تەواوكەری عەقڵە 38.

     بەلای موعتەزیلەوە پێش گەیشتنی شەریعەت بەمرۆڤەكان، ئەوان بەهۆی عەقڵیانەوە لێپرسراوێتیان لەسەرشانە، دەبێت بەوكارانە هەستن كە عەقڵ بەباشی دەزانێت‌و، لەوكارانەش دووربكەونەوە كەعەقڵ بەخراپی دادەنێت، سەرەنجام بە ئەندازەی گوێڕایەڵی‌و سەرپێچیكردنیان بۆحوكمی عەقڵ  پاداشت‌وسزا وەردەگرن لەلای خودا.   

   7ـ رێسای شیاو و شیاوترین( باشترین): پوختەی ئەم رێسایە ئەوەیە: هەركارێك خوا دەیكات كاری باش‌وشیاوە، بەهیچ جۆرێك كاری نەشیاووخراپ لەخوا ناوەشێتەوە، یان هەروەك هەندێك لە موعتەزیلەكان دەڵێن خوای گەورە ناتوانێت كاری خراپ‌ونەشیاو بكات، یان دەتوانێت بەڵام نایكات 39.

    هەروەها خوای گەورە هەرچی سەبارەت بە مرۆڤەكان‌و لەپێناویاندا ئەنجامیداوە، ئەوە باشترینە كە ئەنجامیداوە، ئەگەر لەوەی بەخشیویەتی‌وئەنجامیداوە باشتری لەلابێت‌و نەیدات، ئەوە بەجۆرێك لە چرووكی‌وستەم دەژمێردرێت، كەبۆزاتی خوا مەحاڵە 40.

   موعتەزیلەكان ئەم رێساوبیرۆكەی شیاوی‌و باشترینەیان بەسەر هەركام لەبنەماكانی (دروستكردن، داوالێكردن، گەڕاندنەوەو لێپرسینەوە)دا جێبەجێكردووە:

   أ ـ جێبەجێكردنی رێسای ناوبراو بەسەر بنەمای دروستكردندا: موعتەزیلەكان رێسای ناوبراو جێبەجێدەكەن بەسەر بنەمای دروستكردنی مرۆڤ‌وگەردووندا بەمشێوەیە:

   یەكەم: واجبە لەسەر خودا مرۆڤەكان دروستبكات، چونكە سوودی ئەم دروستبوونە بۆ مرۆڤەكان خۆیانە، دەتوانن بەهۆی بوونیانەوە خودا بناسن‌و بیپەرستن‌وسوپاسگوزاری ببن، بەمەش پاداشتی بەهەشت‌وژیانی هەتاهەتایی بەدەستدەهێنن 41.

   دووەم: خودای پەروەردگار كاربەجێیە، بەهەوانتەو بەبێ مەبەست‌وهۆكارێك هیچ كارێك ناكات، كەواتە هەرچی لەم دنیایەدا روودەدات‌و دەگوزەرێت، یان بۆ سوودی مرۆڤەكانە، یان بۆپەندوەرگرتن‌و بەخۆداچوونەوەیانە، لێرەوە، دروست نییە خودا شتێك بخوڵقێنێت بێسوودبێت، یان لەدەرەوەی هەست‌و زانینی مرۆڤەكان بێت، كاتێكیش خودا جۆرێك لەئازار‌وناڕەحەتی دووچاری منداڵان دەكاتەوە بە هۆی مردنی دایك‌وباوكیان، یان بە كەمئەندامبوونی خۆیان، یان مردنیان، یان كەسێك شێت‌وبێئەقڵە، یان كوێرە، یان بەردەوام لە ئازاردایە... سەرجەمی ئەمانە بۆ پەندوەرگرتنی گەورەكانە، هاوكات واجبە خودا بژاردە (تعویض)ی ئەم ئازارانەیان بكاتەوە، هەرلەم سەربەنەوە هەندێك لە زانایانی موعتەزیلە ئاژەڵانیشیان لكاندوە بەم كۆمەڵەوە، واتە لەسەر ئەوەی لە دنیادا سەردەبڕدرێن‌و ئازار دەچێژن خودا واجبە بژاردەی ئازارەكانیان بكات42.

     سێیەم: ئەوەی خودا لەدنیادا دەیدات باشترینە، هەتا كاتێك چاوساغێك كوێردەكات، لەشساغێك نەخۆش دەخات، دەوڵەمەندێك هەژار‌ونابوت دەكات، كەسێك بە گەنجی دەمرێنێت، هەمووئەمانە باشترینە كە لەخواوە دەرچووە سەبارەت بەو كەسانە، كەواتە هەرچی تووشی مرۆڤەكان دەبێت لە دنیادا لە ئازار‌ومەینەتی‌وخۆشی‌وناخۆشی هەمووی بۆسوودی مرۆڤەكان خۆیانە، لەمبارەوە ئەبوعەلی جوبائی – لە (303ك) مردووە- دەڵێت: مەبەست لە شیاوترین یان باشترین، خۆشترین نییە، بەڵكو مەبەست لێی كۆتاباشیە، هەروەك چۆن كەڵەشاخگرتنەوەو، خوێن لێدەرهێنان‌و، خواردنەوەی دەرمانی تفت‌وتاڵ، ئازاردەرن، بەڵام ئەمانە باشترینن بۆمرۆڤەكە چونكە كۆتاییەكەیان باشە‌وچارەسەرن 43.

  چوارەم: دوای ئەوەی خودا ئەم گەردوونەی خوڵقاند، ناتوانێت لەسەر ئەو شێوەیەی كە هەیە نەلێی زیادبكات، یان لێی كەمبكات، چونكە بەوشێوەیەی دروستی كردووە باشترینە 44.  

  ب ـ جێبەجێكردنی رێسای ناوبراو بەسەر بنەمای داوالێكردن ( التكلیف) دا:

   ـ موعتەزیلەكان دەڵێن: خودای گەورە مرۆڤەكانی خوڵقاندووە بۆ بەرژەوەندی خۆیان، كە لەرێگەی ناسینی خوداوە دەگەن بە ژیانی هەمیشەیی، لەبەرئەمە واجبە لەسەرخودا داوای گوێڕایەڵیان لێبكات‌و واجبات بدات بەسەریاندا، بۆ ئەم مەبەستەش پەیامبەریان بۆ رەوانەدەكات 45.

  ـ خوای گەورە  داوایەك لەبەندەكان ناكات كە لە توانایان بەدەربێت، چونكە ئەگەر مەبەست لەداواكاری، چاكبوونی مرۆڤەكان بێت، چۆن واجبێك دەدات بەسەریاندا توانای جێبەجێكردنیان نەبێت 46.

ـ لەلایەكی ترەوە كاتێك خودا داواكاری دەخاتە سەر شانی بەندەكان، واجبە لەسەری هەرچی گرێ‌و قۆرت‌و بەربەستێك لەبەردەم داواكاریەكەدا هەیە نەیهێڵێت، ئەمەش بە پێدانی عەقڵی تەواو، بەتواناكردنیان لەسەر جێبەجێكردن، واتە ئازادبن لە هەڵبژاردنی چاك یان خراپ، گوێڕایەڵی یان لاساری، دەمێنێتەوە ئەوانەی كەخوا عەقڵی پێنەداون وەك شێت‌و گێل‌و هاوشێوەیان، خوای گەورە هیچ داواكاریەكی لەمانە نییە، بەڵكو بۆپەند‌وعیبرەتی ساغەكان دروستی كردوون 47.

   ج ـ جێبەجێكردنی رێسای ناوبراو بەسەر بنەمای گەڕانەوە‌و لێپرسینەوەدا:

 موعتەزیلەكان دەڵێن:

    ـ بەندەكان لە رێی عەقڵەوە دەرك بە زەرورەتی زیندووكردنەوەو لێپرسینەوەی خوایی دەكەن، چونكە كەسێك هەتا مردنی خەریكی خراپەكاری‌و ستەم‌و خوێنڕشتن‌ولاساریە، بەپێچەوانەشەوە كەسێكی تر تامردنی كەسێكی خواپەرست‌و حەقبێژ‌و رەوشتبەرز‌و ئاشتیخوازە، لێرەدا ئەگەر ئەو لێپێچینەوە خواییە نەبێت‌و مردن كۆتا قۆناغ بێت، ئیتر چەمكەكانی چاكەو باشەو دینداری‌و دنیانەویستی‌و عەدالەت هیچ واتایەك نادەن بەدەستەوە‌و، هەموو قسەی پڕوپووچن 48.

    ـ مانەوەی هەمیشەیی بەهەشتی‌و دۆزەخیەكان دەرەنجامی كاری خۆیانە‌و باشترینە بۆیان 49.

    ـ خودا ناتوانێت كەسێك لەبەهەشت دەربكات، یان كەسێك بخاتە بەهەشت، یان كەسێك بە دۆزەخ سزابدات، یان لە دۆزەخی دەربهێنێت، ئەگەر شیاوی ئەو شوێنانەی خۆیان بن 50.

     8- تیۆرەی شاراوەیی‌ودەركەوتن(الكمون والظهور):  مەبەست لەم تیۆرە ئەوەیە خودای پەروەردگار ئەم گەردوونەی بەسەرجەم پێكهاتەكانیەوە، لەیەك كاتداو بەیەك جار دروستكردووە، بۆ نموونە خودا ئادەم‌و نەوەكانی لەیەك كاتداو بەیەكجار دروستكردووە،  دروستكردنی ئادەم لە پێش نەوەكانیەوە نییە، دروستكردنی دایكان لە پێش منداڵەكانیانەوە نییە، بەڵكوخودا دەركەوتنی هەندێكیانی لەناوهەندێكدا شاردۆتەوە، واتە پێشكەوتن‌و دواكەوتن لە دەركەوتندایە نەك لە دروستكردن، گەورە فەیلەسوفی موعتەزیلە ئیبراهیمی نەزام باسی لەم تیۆرە كردوەو ئاماژەشی بەوەداوە كە گەردوون لە جوڵەی بەردەوامدایە 51.

 ئەم بۆچوونەی نەزام لەسەر دروستكردنی گەردوون، یەكدەگرێتەوە لەگەڵ  تیۆری( تەقینەوەی گەورە) كە زانا فیزیاییەكان ئاماژەیان پێداوە.

    9- ئیعجازی قورئان: زانا موسوڵمانەكان بەگشتی‌و زۆرینەی موعتەزیلەكانیش هاوڕان لەسەر ئیعجازی قورئان لەلایەنی رێكحستن‌و رەوانبێژی‌و جوانسازیەوە، هاوكات ئیبراهیمی نەزام لایوایە لایەنی رەوانبێژی‌و جوانسازی‌و رێكخستنی زمانەوانی نابێتە بەڵگە لەسەر ئیعجازی قورئان، چونكە دەتوانرا لەملایەنەوە هاوشێوەی قورئان بنووسرێت، بەڵام خودا مرۆڤەكانی لەوتوانا‌و خەیاڵاتە لادا‌و دووری خستنەوە، هەربۆیەئەوەی موعجیزەی قورئانەو دەكرێتە بەڵگە لە سەر راستێتی بریتییە لە باسكردنی هەواڵ‌و رووداوەكانی رابردوو داهاتوو52.

     10-  یاسای میهرەبانیی (اللطف): مەبەست لە میهرەبانی یان لوتفی خودا ئەوەیە، داوا لێكراو بەهۆیەوە نزیكبێتەوە لە گوێڕایەڵی‌و دووركەوێتەوە لە لاساری‌و بێگوێییكردن، یاخود بریتییە لەرەخساندنی ئامراز‌و هۆكارو مەرجە پێویستەكان بۆ داوالێكراو، تا لە رێیانەوە بە باشترین شێوە واجباتە شەرعییەكان جێبەجێ بكات، لەنموونەی ئەو میهرەبانیە: ناردنی پێغەمبەران، پێدانی عەقڵ، بەڵگەخستنەبەردەم، لێرەوە زۆرێك لە زانایانی موعتەزیلە وتوویانە: واجبە لەسەر خودا تا ئەوپەڕی میهرەبانی‌و لوتفی هەبێت لەگەڵ مرۆڤەكاندا، تا بگەن بە گوێڕایەڵی 53.

      ئەم یاسایە پەیوەندییەكی توندوتۆڵی بە بنەمای شیاوو شیاوترینەوە هەیە، كە لەئەنجامدا هەردووكیان لە بنەمای سەرەكی دادی خواییەوە سەرچاوەیان گرتووە.   

    11- یاسای هۆیەتی (قانون السببیة): موعتەزیلەكان لایانوایە سازوتەبایی رەها هەیە لەنێوان عەقڵ‌و بووندا، بەجۆرێك عەقڵ دەتوانێت دەركی بوون بكات بەوشێوەی هەیە، لێرەوە وتوویانە خودای باڵادەست گەردوونی لەسەر بنەمای هۆیەتی بنیاتناوە، ئەو پەیوەندیەشی لە نێوان هۆو بەرهۆ (السبب والمسبب)دا هەیە پەیوەندیەكی زەروری‌و حەتمییە 54.

      لەم سەربەنەوە موعتەزیلەكان زۆر بەتوندی دژی چەندین دیاردەو بیرۆكە وەستاونەتەوە، لەوانە:

   أ- رەتكردنەوەی سیحر‌و باوەڕنەبوون بەكاریگەریەكانی لەسەر مرۆڤ.

   ب- رەتكردنەوەی كاریگەری ئەستێرەكان‌وتەلەسم‌و نووسینە بێواتاكان لەسەر مرۆڤ.

  ج-  رەتكردنەوەی دەركەوتنی كاری لەئاسابەدەر لەسەردەستی پیاوچاكان(كرامات الاولیا‌ء).

  د- رەتكردنەوەی هەر پەیوەندی‌وبەریەككەوتنێكی جنۆكەو مرۆڤ 55.

  لەگەڵ ئەوەی  موعتەزیلەكان باوەڕیانوایە پەیوەندی نێوان هۆو بەرهۆ پەیوەندیەكی زەروری‌و حەتمییە، هاوكات ئەوەشیان خستۆتە روو كە هەندێجار خودا ئەو پەیوەندیە تێكدەشكێنێت لەسەر دەستی پێغەمبەراندا وەكو بەڵگەیەكی راستی پەیامەكەیان.

      12- هەڵسەنگاندنی فەرموودەو رەخنەگرتن لە هاوەڵانی پێغەمبەر: لای موعتەزیلە سەرچاوەی سەرەكی شەریعەت بریتییە لە عەقڵ، قورئان، سوننەت، كۆدەنگیی زانایان، عەقڵ یەكەم سەرچاوەیە چونكە لەرێگەی عەقڵەوە دەزانرێت كە قورئان‌و سوننەت‌و كۆدەنگیی بەڵگەن56.

     سەبارەت بە قورئان‌و سوننەتی موتەواتیر، ئەوان زۆر قسەیان نییە، دەمێنێتەوە سوننەتی ئاحاد كە زۆربەی فەرموودەكانی پێغەمبەر لەم جۆرەن، موعتەزیلەكان چەندین بۆچوونیان هەیە سەبارەت بەبەڵگەدانانی‌و مەرجەكانی‌و بواری كارپێكردنی:

     شێوە كۆدەنگیەك لای زانایانی موعتەزیلە هەیە كە لە بواری بیروباوەڕدا كار بە فەرموودەی ئاحاد ناكرێت، هەندێكیان بوارەكانی پەرستش (العبادات)‌و تاوان‌و سزا(الجرائم والعقوبات)یشیان خستۆتە پاڵ‌و وتوویانە: تەنها لە مامەڵەوكاروبارە دنیاییەكاندا كاربە فەرموودەی ئاحاد دەكرێت، هاوكات زۆرینەیان كاریان پێكردووە لە تێكڕای مەسەلەو بابەتەكاندا جگە لە مەسەلەكانی بیروباوەڕ، بەڵام چەندین مەرجیان داناوە بۆكارپێكردنی، هاوشێوەی حەنەفییەكان، لەوانە:

      نابێت فەرموودەكە پێچەوانەی عەقڵ‌و دەقی قورئان بێت، نابێت پێچەوانەی فەرموودەی بەهێزتر بێت، نابێت لەبابەتێكدا هاتبێت كە وابخوازێت دەیان كەس گێڕەرەوەی بن، دەبێت فەرموودەی تر هەبێت پشتگیری بكات، دەبێت لەهەر چین‌وپلەیەكدا دووكەس گێڕەرەوەی بن، هەندێكیان دەڵێن سێ یان چوار كەس... دەبێت كەسی گێڕەرەوە  راستگۆ بێت، شارەزا بێت لەو بابەتەی فەرموودەكەی تێدا هاتووە... 57.

      هەرلەم سەربەنەوە زۆرێك لە موعتەزیلەكان فەرموودەكانی: سزای ناوگۆڕ، بینینی جنۆكە، موعجیزەی لەتبوونی مانگ، موعجیزەی هەڵقوڵانی ئاو لەناو دەستی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر بێت)، سیحركردن لە پێغەمبەر(دروودی خوای لەسەر بێت)، شەفاعەت، بینینی خودا‌و چەندینی تریان رەتكردۆتەوە.

    سەبارەت بە بۆچوونیان لەسەر هاوەڵانی پێغەمبەر(درودی خوای لەسەر بێت) موعتەزیلەكان وەكو مرۆڤ مامەڵەیان لەگەڵ كردوون، ئەو تەلیسمەیان شكاندووە كە هاوەڵان هەموویان راستگۆو بەمتمانەن، نابێت قسەیان لەسەر بكرێت، ئەوان رەخنەیان لە زۆر هەڵوێست‌و بۆچوون‌و گێڕانەوەی هاوەڵان گرتووە 58.

      موعتەزیلەكان لە روانگەی یەكتاپەرستی‌و پاك‌وبێگەردیی‌و دادی خواییەوە چەندین بابەتی تری هەستیاری فەلسەفی‌و كەلامی‌و شەرعیان وروژاندوەو قسەیان لەسەر كردووە، لەوانە، بابەتەكانی: بوون، نەبوون، بەشی دابەشنەبوو یان جەوهەری تاك، جووڵە، وەستان، تایبەتمەندیی تەنەكان، گیان، هەستەكان، چێژ، ئازار،  جنۆكە، شەیتان، فریشتە، پێغەمبەرایەتیی، تۆبەكردن، پێشەوایەتی، بنچینەی زمان، وردەكاریەكانی رۆژی دوایی، وەك: سزای ناوگۆڕ، ، پردی سیرات، شەفاعەت، تەرازووی كارەكان، بەردەوامیی بەهەشت‌و دۆزەخ،...

               گرنگی‌و رۆڵی موعتەزیلە لە مێژووی هزری ئیسلامیدا       موعتەزیلە یەكەمین قوتابخانەی كەلامییە لە ئیسلامدا، رۆڵی بەرچاوی هەبووە لە برەوپێدانی هزری ئایینی‌و فەلسەفیدا، بنیاتنەری بنەما عەقڵیەكانی عەقیدەی ئیسلامییە، لە رێگەی قوتابخانەی ناوبراوەوە بزافی عەقڵگەرایی هاتە ئاراوەو توانی لە هەیمەنەی چەقبەستوویی بێمانا‌و پەیوەستبوونی رەها بە دەقەوە كەمبكاتەوە.

       پێشەوایان‌وقوتابیانی ئەم قوتابخانە، عەقڵیان كردبووە پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی زۆرێك لە كێشە ئاینیەكان‌و دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو بۆیان.

       موعتەزیلە وەكو تەوژمێكی هزری‌و رێبازێكی عەقڵانی دەركەوتنیان حەتمی بوو، دەبوا هەر ببوونایە بۆ چوونە نێو ئەو مەیدانخوازی‌و ململانێ فكریەی ئیسلام‌و موسوڵمانان دووچاری ببوون لەلایەن هەواداران‌و هاوبیرانی جولەكە، مەسیحی، بەراهیمە، مانەوی، مەزدەكی، سابیئە، سومەنی‌و دەهریەكان لەلایەك‌و، بۆ رووبەڕوبوونەوەی گروپە لادەرە شیعی‌و سوونیەكان لەلایەكی ترەوە.

       لەمبارەوە خاوەنی كتێبـی ( الانتصار) دەڵێت: " بێجگە لە موعتەزیلەكان كەس هەبوو بەرپەرچی دەهریەكان بداتەوە؟ كەسێك هەبوو بنەمای یەكتاپەرستی روونبكاتەوەو، بەرگری لێبكات‌و بەڵگەی بۆ بهێنێتەوە‌و، كتێبـی لەسەر دابنێت‌و، بە چەندین شێواز بەرپەرچی گروپە دژبە ئایینەكان بداتەوە، بێجگە لە موعتەزیلە؟ "59.

      گەورەیی موعتەزیلە لەوەدابوو هەوڵیاندەدا گرنگیبدەن بەبیر‌و بۆچوونی نەیاران‌و دژەكانیان‌و ئاشنا بن بە میتۆد‌و بەڵگە‌و رەخنەو وردەكاریەكانیان، تا بتوانن بەهەمان شێواز‌و رێبازی خۆیان وتووێژیان لە گەڵدا بكەن‌و رەتیانبدەنەوە‌و، لە رێگەی بەڵگە عەقڵیە حاشاهەڵنەگرەكانەوە بەرگری لە ئیسلام بكەن.

     لەلایەكی ترەوە یەكەمین هەوڵ كەدرا بۆ نزیككردنەوەی دەقە ئایینیەكان لە عەقڵەوەو سەلماندنی نەبوونی نەسازی‌و ناڕێكی لە نێوان عەقڵ‌و نەقڵ‌و، فەلسەفە‌و ئاییندا لەلایەن موعتەزیلەكانەوە بوو.

     بەهەمانشێوە موعتەزیلەكان رۆڵی بەرچاووكارایان گێڕا لە بە عەقڵانیكردن‌و فراوانكردنی باسەكانی زانستی ئوسوڵی فیقهدا، ئەم زانستە بە بڕبڕەی پشتی زانستە شەرعییەكان دادەنرێت‌وهۆكاری مانەوەی حوكمە شەرعییەكان‌و گونجاندنیانە لە گەڵ كات‌و شوێن‌وسەردەمە جیاوازەكاندا، لەمبارەوە كتێبـی(المعتمد فی أصول الفقه)ی ئەبوحسەینی بەسری كە راڤەو درێژكراوەی كتێبـی (العمد)و بەرگی حەڤدەیەمی كتێبـی(المغنی فی أبواب التوحید والعدل)ی قازی عەبدولجەبارە، بەگرنگترین‌و كاریگەرترین كتێبـی ئوسوڵی فیقه دادەنرێت لە دوای (الرسالة)ی ئیمامی شافیعی، زۆربەی كتێبە ئوسوڵیەكانی دواتر كەوتوونەتە ژێر كاریگەریەوە.

      لەلایەكی ترەوە كێ دەتوانێت لە كاریگەری‌و داهێنانەكانی: ئەبوعەلی قوتروب- لە (206ك) مردووە-، ئەخفەشی ناوەند- لە (215ك) مردووە-، ئەبو زەیدی ئەنساری- لە (215ك) مردووە-، ئەبو عوسمانی مازنی- لە (247ك) مردووە-، ئەبو حاتەمی سیجستانی- لە 250ك) مردووە- ئەبو عوسمانی جاحز- لە (255ك) مردووە-، ئیبن كەیسانی بەغدادی- لە (299ك) مردووە-،  ئەبو سەعیدی سیرافی- لە (368ك) مردووە-،ئەبوعەلی فارسی- لە (377ك) مردووە-، ئەبوحەسەنی رومانی- لە (384ك) مردووە-،  ئیبن جینی- لە (392ك) مردووە-، ، ئیسماعیلی كوڕی حەمادی جەوهەری- لە (393ك) مردووە-، ئەبوهیلالی عەسكەری- لە (395ك) مردووە-،ئەبوقاسمی زەمەخشەری- لە (538ك) مردووە-، كەمبكاتەوە لە بوارەكانی ئەدەب، فەلسفەی زمان، یاساو رێساكانی زمانی عەرەبی، فەرهەنگناسی ؟ 

      هەرلەهەمان باسدا دەبینین زۆربەی نووسراوەكان لە ئیعجازو رەوانبێژیی قورئاندا، كاریگەرن بە نووسینەكانی ئەبوحەسەنی رومانی‌و قازی عەبدولجەبارو زەمەخشەری.

      یان كاتێك لە (كتاب الحیوان) و (البیان والتبیین)ی جاحزو (الخصائص)ی ئیبن جینی‌و(المغنی فی أبواب التوحید والعدل)ی قازی عەبدولجەبارو(الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل)ی زەمەخشەری،‌و (الصحاح)ی جەوهەری ورد دەبیتەوە ئەوكات دەزانیت ئەو زانایانە چی رۆڵێكیان هەبووە لە شارستانیەتی ئیسلامیدا؟ خاوەنی چ جۆرە عەقڵێكی داهێنەرو مەوسوعی بوون؟

     یاخود دەبینین ئیمامی زەهەبی –لە (748ك) مردووە-خاوەنی (سیر أعلام النبلا‌ء)و(میزان الاعتدال) كەیەكێكە لە نەیارانی موعتەزیلە، بەڵام راستگۆیانە باسی لە دینداری‌و زانایەتی زۆربەی موعتەزیلەكان كردووە، ژیاننامەی حەفتاودوو كەسایەتی موعتەزیلەو قەدەریەی هێناوە كە بوخاری- لە (258ك) مردووە-‌و موسلیم- لە (261ك) مردووە- گێڕانەوەیان لێوەرگرتون60 .

     لە سەروو هەموو ئەمانەوە  تێڕوانینی موعتەزیلە بۆ بنەمای یەكتاپەرستی تێڕوانینێكی زۆر بەهێزبووە، بە جوانترین شێواز ئایەتی (ڵیْسَ كَمِثلِهِ شَیْ‌ءٌ)  لە بۆچوونەكانیاندا رەنگیداوەتەوە.

  هەروەها لە رەتكردنەوەیان بۆ قەدەر‌و نیسبەتدانی كارەكان بۆ بەندەكان دوو مەبەستی گەورەیان پێكابوو:

       یەكەم: پاك‌و بێگەرد راگرتنی خودا لەهەر ستەمێك‌و بەرگریكردن لە بنەمای دادی خوایی .

       دووەم: بەرگریكردن لە ئازادی مرۆڤەكان‌و شیاوێتیان بۆ هەڵگرتنی لێپرسراوێتی.

      ئەوە ماوە بڵێین لەوانەیە موعتەزیلەكان لە هەندێك مەسەلەدا كەوتبنە هەڵەوەو، لە هەندێك باسیشدا هەست بە زیادەڕۆیی یان قسوریان بكرێت‌و نەیان پێكابێت، بەڵام ئەوەی بۆ ئێمە گرنگەو سەرسامماندەكات رۆحی موعتەزیلەیە، ئەو رۆحەی دەیویست رەخنەگر بێت، ئازادیخوازبێت، داهێنەر بێت، تازەگەر‌و ریفۆرمخوازبێت، واقیعی بێت، عەقڵانی بێت، ئایین‌و ئایینداری لە خورافیات پاكبكاتەوە، هەوڵیدەدا بنەمای یەكتاپەرستی بپارێزێت لە چڵك‌و چەپەڵیەكانی چواندن‌و، بەجەستەكردن‌و، دوالیزم‌وسیانەیی...

سەرچاوەو پەراوێز:

1.      الانتصار والرد علی ابن الراوندی الملحد، تحقیق: نیبرج، الدار العربیة للكتاب، القاهرة، ط1، 1344ه،ص126.

2.     بڕوانە: الهمدانی، القاضي عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، تحقیق: سمیر مصطفی رباب، دار إحیا‌ء التراث العربی، بیروت، ط1، 2001، ص77.

3.     هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل77.

4.      هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل77.

5.      بڕوانە: الخیاط: سەرچاوەی پێشوو، ل5. الجشمی، الحاكم: الجشمی، الحاكم: تحكیم العقول فی تصحیح اڵاصول،  تحقیق: عبدالسلام بن عباس الوجیه، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، صنعا‌ء، ط2، 2008،ص36.  نادر، ألبیر نصری: فلسفة المعتزلة، مطبعة دار نشر الثقافة، الإسكندریة، د.ت، 1/39.

6.      الخیاط: سەرچاوەی پێشوو، ل13. 

7.      بڕوانە: الهمدانی، اعبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص203. المغنی فی أبواب التوحید والعدل، تحقیق: محمود محمد قاسم، دار الكتب المصریة، القاهرة، د.ت،6/3. الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ل37.

8.      بڕوانە: الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ل211. جار الله، زهدی: المعتزلة، الاهلیە للنشر والتوزیع، بیروت،د.ط،1974،ص 51.  عبدالحمید، عرفان: دراسات فی الفرق والعقائد الإسلامیة، مطبعة الإرشاد، بغداد، ط1، 1967، ص97. 

9.      بڕوانە: الهمدانی، عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص471.  الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ل217. النشار، علی سامی: نشأة الفكر الفلسفی فی الإسلام، دار السلام، القاهرة، ط1، 2008، 1/503. جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل51، 53.

10.                         بڕوانە: جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل54.

11.                        بڕوانە: الهمدانی، عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص503. عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل97.

12.                          بڕوانە: عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل97.

13.                        بڕوانە: الهمدانی، اعبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص131.

14.                         بڕوانە: الشهرستانی: الملل والنحل، تحقیق: أحمد فهمی محـمد، دار الكتب العلمیة، بیروت، ط3، 1992 1/38.

15.                         بڕوانە: نادر، ألبیر نصری:  سەرچاوەی پێشوو 1/37.  عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ص223.

16.                         بڕوانە: الاشعری: مقالات الإسلامیین، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، المكتبة العصریة، بیروت، 1990، 1/245. الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو1/44.

17.                         بڕوانە: بدوی، عبدالرحمن: مذاهب الإسلامیین، دار العلم للملایین، بیروت، 1997، ص208. النشار: سەرچاوەی پێشوو، 1/558.

18.                        بڕوانە: الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو،   1/69. بدوی، عبدالرحمن: سەرچاوەی پێشوو، ص343.  عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل230.

19.                        بڕوانە: الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو1/69. عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل235.

20.                        دراسات فی الفرق والعقائد الإسلامیە، ص235.

21- بڕوانە: الهمدانی،  عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص357. المغنی فی أبواب التوحید والعدل  7/3. بدوی، عبدالرحمن: سەرچاوەی پێشوو ص473.

22.  بڕوانە: الهمدانی، عبدالجبار: المغنی فی أبواب التوحید والعدل 7/86. الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ص170. نادر، ألبیر نصری: سەرچاوەی پێشوو1/103.

23.  شرح الاصول الخمسة، ص360.  المغنی فی أبواب التوحید والعدل 7/87.

24. بڕوانە: الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ل92.

25. بڕوانە: الهمدانی، عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص153.

26. بڕوانە: الهمدانی، ا عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص151. الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ل92.

27.  بڕوانە: الهمدانی،  عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص156.

28. بڕوانە: الهمدانی، اعبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص164. الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ل113.

29. بڕوانە: الهمدانی، ا عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص522. عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل261.

30. بڕوانە: عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل262.

31. بڕوانە: عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل262.

32. بڕوانە: الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو، 1/41.

33. بڕوانە: جار الله، : سەرچاوەی پێشوو،ص96..  عبدالحمید، عرفان: سەرچاوەی پێشوو، ل262.

34. بڕوانە: جار الله،: سەرچاوەی پێشوو، ل96. عبدالحمید، عرفان سەرچاوەی پێشوو، ل262.

35. بڕوانە: الهمدانی، القاضي عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص224. جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل96. عبدالحمید، عرفان سەرچاوەی پێشوو، ل262.

36. بڕوانە: : الهمدانی، عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص231. جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل97

37. بڕوانە: الهمدانی، عبدالجبار: شرح الاصول الخمسة، ص225.

38. بڕوانە: الهمدانی، عبدالجبار: فضل الاعتزال وطبقات المعتزلة ومباینتهم لسائر المخالفین،ص232. البصری، أبوالحسین: المعتمد فی أصول الفقه، تحقیق: محمـد حمیدالله، دمشق، 1965، 2/868. السمرقندی، شمس الدین: الصحائف الإلهیە، تحقیق: أحمد عبدالرحمن الشریف، دار الكتب العلمیة، بیروت، 2007 ص464. الشهرستانی: الملل والنحل1/39.  نادر، ألبیر نصری: سەرچاوەی پێشوو 2/39.

39. بڕوانە: الشهرستانی: الملل والنحل 1/39.  الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ل115. جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل102.

40. بڕوانە: جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل102.

41. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل103.

42. بڕوانە: الجشمی، الحاكم: سەرچاوەی پێشوو، ل180. جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل103.

43. بڕوانە:  الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو1/68. جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل104.

44. بڕوانە: جار الله، زهدی: سەرچاوەی پێشوو، ل104.

45. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل104.

46. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل105.

47. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل105.

48. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل105.

49. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل106.

50. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل106.

51. بڕوانە: الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو1/50. نادر، ألبیر نصری: سەرچاوەی پێشوو 1/150.

52. بڕوانە: الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو1/50.  نادر، ألبیر نصری: سەرچاوەی پێشوو1/109.

53. بڕوانە: الهمدانی،  عبدالجبار: المغنی فی أبواب التوحید والعدل، 13/9. الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو 1/68.

54. بڕوانە: الاشعری: سەرچاوەی پێشوو2/97. النشار: سەرچاوەی پێشوو،  ،1/551. نادر، ألبیر نصری: سەرچاوەی پێشوو، 1/220. تركی، إبراهیم محمـد: السببیە عند القاضي عبدالجبار، دار الوفا‌و، الإسكندریە، گ1، 2004، ص46.

55. بڕوانە: الاشعری: سەرچاوەی پێشوو2/122، 125، 128. الهمدانی، عبدالجبار: المغنی فی أبواب التوحید والعدل،  15/226. الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو، 1/52، 71.  تركی، إبراهیم محـمد: سەرچاوەی پێشوو، ل73.

56. بڕوانە: الهمدانی، عبدالجبار: فضل الاعتزال وطبقات المعتزلة ومباینتهم لسائر المخالفین، مطبوع مع رسالتین للبلخی والحاكم الجشمی باسم (فضل الاعتزال وطبقات المعتزلة) تحقیق : فۆاد سید، الدار التونسیة، ص139.

57. بڕوانە: الهمدانی، عبدالجبار: المغنی ، 17/280. البصری، أبوالحسین: سەرچاوەی پێشوو 2/570...

58. بڕوانە: الاشعری: سەرچاوەی پێشوو2/142. الهمدانی، عبدالجبار: فضل الاعتزال، ص142. الشهرستانی: سەرچاوەی پێشوو 1/50.

 59. الخیاط:  سەرچاوەی پێشوو ،ص17.

60. بڕوانە: جارالله،: سەرچاوەی پێشوو، ل244.