هێمن عومەر خۆشناو

ئەم نووسینە خوێندنەوەیەكە لەبەر ڕۆشنایی (ڕەخنەی ڕەخنە)، سەبارەت بە بەرجەستەبوونی ئایدۆلۆجیا لەناو ڕەخنەی ئەدەبیی كورديی و، جۆر و مەترسییەكانی لەناو كاروانی ئەدەبیاتی كوردی و هێڵە گشتییەكانی پشت ئەو بەرجەستەبوونە و كاریگەرییەكەی بەسەر كزبوونی دەنگی ڕەخنەوە دەخاتە بەر نەشتەری لێكۆڵینەوە.

بۆئەوەی لە پەیوەندی نێوان ئەدەبیات و ئایدۆلۆجیا بگەین و سنووری هەردوو چەمك و جۆر و چۆنیەتی تێكەڵبوونەكان دەستنیشان بكەین، دەبێت سەرەتا هەردوو چەمك بناسێنین و ئەنجا لە پەیوەندییەكانیان تێبگەین:

ئەدەبیات: ئەگەر ئەدەبیات بە هەموو ژانرەكانی ناویەوە، هەموو ئەو هەست و پەیامانەی ناخی مرۆڤ بێت و چۆنیەتی دەربڕینەكەی لە ڕێگای زمان یان نووسینەوە و بە پاڵپشتی ئەندێشە و خەیاڵ و چێژی زمانییەوە بێت، ئەوا ناكاتە ئەوەی كە بە ئایدۆلۆجیاوە خۆی گرێ بدات، بەو پێیەی ئایدۆلۆجیا بریتییە لە فەرزكردن و سەپاندنی بیرۆكەیەك بەسەر كار و كردەوەكانی مرۆڤەكەوە، واتە كردەوە و هەنگاوەكان مەحكومی دەستی بیرۆكەیەك بن و نەتوانن لێی لابدەن. ئەگەرچی لە سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا ئەم بۆچوونە گۆڕانكاری بەسەردا هات و لە كۆمەڵگەیەكی وەك ڕووسیای جاران و سۆڤیەتدا لەبەر كاریگەریی تین و تەوژمی ئایدۆلۆجیا لە ژیانی سیاسيی و كۆمەڵایەتیدا دەبوایە ئەدەبیاتیش لە خزمەتی ئامانج و ستراتیژییەكانی دەوڵەتدا بێت، هەر لەبەرئەوەش بوو بۆ خۆدوورگرتن لەو خزمەتە ئایدۆلۆجییە بزووتنەوەی شێوەخوازی (فۆرمالیسم) دروست بوو، كە بتوانێت لە ڕێگەی بایەخدان بەشێوە و دیوی دەرەوەی تێكست، مومارەسەی بۆچوونەكانیان بكەن و تەعبیر لە ئازادییەكانی كۆمەڵگە بكەن.

هەرچی ئایدۆلۆجیایە وەك زاراوە و خۆگونجانی بۆ ناو ئەدەبیات (لە سەرەتادا واتای زانستی بیری دەگەیاند، ئەنتوان دستوت دی تراسی فەیلەسووفی فه‌ڕەنسایی یەكەمجار ئەو تێگەیەی وەك (ideologie) بەكارهێنا ئەوەش لە كتێبەكەی خۆیدا بوو لە ساڵی 1801، لەسەر ئەم بنەمایە زاراوەكە بەرامبەر ئەو زانستە وەستا كە لێكۆڵینەوە لە بیر و هزر بكات بە لێكۆڵینەوەیەكی زانستییانەوە، هەروەها بە پەیڕەوكردنی هەموو ڕێسا زانستییەكان بەڕێك و پێكی)(1) هەر لە میانی ئەو پێناسەیەی دی تراسییەوە، ئایدۆلۆجیستەكان گرنگیان بە لێكۆڵینەوەی هزر داوە كە پشت بەو ڕاستییانە دەبەستێت لە ڕاڤەی كۆمەڵایەتی و هەموو ئەو چەمكانەی لەناو واقیعدا خۆیان بەرجەستە دەكەن.

زاراوەی ئایدۆلۆجیا بە گۆڕانی كات و سەردەم، گۆڕان بەسەر تێگەیشتنیدا هاتووە، تەنانەت ماركس كە یەكەم كەس بووە زاراوەكەی لەناو كۆمەڵناسیدا بەكاربردووە ئەویش بۆ بنیادنانی هزری فەلسەفەكەی، كە فەلسەفەی ماددی مێژوویی بوو، زۆر ڕەخنە لە هزری چەپەكان (بەتایبەتی چەپەكانی ئەڵمانیا) دەگرێت و پێیوایە لەبن مزگێنیدان بە ئازادیی تاكەوە پشت بە گریمانەی پڕوپووچ دەبەستن، كە هزرێكی ئایدۆلۆجی خەیاڵییە، چونكە وەك پەرەسەندنێكی واقیع پشت بە مێژوو نابەستێت، تەنانەت بانگیان دەكات و دەڵێت: ئێوە مێژووی واقیع وەلاوەدەنێن و بیر و هۆشتان پڕ لە خەیاڵ و وەهم دەكەن و ئایدۆلۆجییەكی نازانستی پەیڕەو دەكەن(2).

لێرەدا ئایدۆلۆجیا نەك هەر بۆ تەفسیری مێژوویی، بەڵكو بۆ ڕاڤەكردنی چەمكەكانی دیكەش و لەنێویشدا ئەدەبیات پەلی هاویشت و لە زۆر شوێن و كاتدا پەلهاویشتنەكە ئەوەندە چڕبوویەوە ئایدۆلۆجیا حوكمی بەسەر مەبەست و ئامانجەكەدا دەكرد و چەمكە ئەدەبییەكە تەنیا دەبووە ئامراز و وەسیلە بۆ گەیاندنی هزرە سەپێندراوە تاكگەرایی و چەقبەستووەكەوە.

ئایدۆلۆجیا و دەقی ئەدەبی:

ئەگەرچی ئێمە لەم نوسینەماندا زیاتر لەسەر بواری ڕەخنەدا دەسەنگرێینەوە، بەڵام لە سۆنگەی ئەوەی ڕەخنەش لەسەر بنیادی دەق پەرەدەستێنێت، بۆیە گرنگە قامك بخەینە سەر ئەو تارماییانەی كە لە كاروانی نووسینی تێكستی ئەدەبیدا(بەتایبەتی شیعر) بۆن و تامی ئایدۆلۆجیان لێوەدێت.

شیعری كلاسیكیی كوردی وەك شیعری میللەتەكانی دەوروبەری، زۆر بە كەمی ئەو هەوری ئایدۆلۆجیایەی بەسەرەوە دیارە، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە لە هیچ كام لەم نەتەوانەی دەوروبەری، لە سەدەكانی ڕابردوودا شیعر وەك پەیامێكی ئەدەبی، ئەوەندەی تەعبیركردن بووە لە خەمی گشتی و باسكردنی ئەو شتە گشتییانە بووە كە لە زاتی هەركەسێكدا هەیە، ئەوەندە سەپاندنی بیرۆكە و هزرێك نەبووە كە وەك شتێكی نامۆ و تایبەت خۆی نیشانبدات، لەبەرئەوە ئەگەر بنەماكەشی لەسەر ئایدۆلۆجیایەك داندرابێت، ئەوا لەناو تێگەیشتنە گشتییە كۆمەڵایەتییەكەدا شیعری كلاسیكی كوردی وەك شیعری فارسی و عەرەبی پەیامێكی ڕوون و شێوازێكی گشتی هەبووە. هەربۆیەش شاعیرێكی كورد بە چەند زمانی نووسیوە و لە هەموو زمانەكانیدا یەك پەیامی تایبەتی هەبووە كە بۆنی سەپاندنی هیچ هزرێكی لێوەنایەت هەر لەبەرئەوەش بووە تەنانەت ناسیۆنالیزم و نەتەوەپەروەریش وەك ئایدۆلۆجیا خۆی نیشان نەداوە، تا دوای ئەوەی سستەمی دەوڵەت دروست دەبێت و لە ئەنجامی ستەمكردن لە نەتەوەی كورد و بایەخدان بە سیاسەت، ئەنجا شاعیری كورد پەیامەكەی دەگۆڕێت و بە بۆن و بەرامەیەكی ئایدۆلۆجیانەوە دێتەوە نێو شیعری كوردی. هەتا ئێرە ئەدەب وەك موڵكی یەك كەس و یەك نەتەوە و یەك لایەن خۆی نیشان نەداوە، بەڵكو پەیامێكی جیهانی و مرۆڤدۆستی و تەقلیدی هەبووە. جا شیعرە ئایینی و نەتەوەییەكانیش مۆركێكی تایبەتیان بە شاعیرەكە نەداوە و نەیانخستۆتە ناو قاڵبی ئەوەی مەحكومی ئایدۆلۆجییەكی تایبەتی بێت، واتە بۆ نمونە لەناو شیعری ئایینیدا مەحكومی دەستی ئایدۆلۆجیا بێت، چونكە وەك بنەمایەك بۆ شیعر نووسین شاعیر ناچاربوو بۆ هەموو جۆرەكانی شیعر و لە هەموو مژار و بابەتە باوەكانی ئەوسای شیعری كلاسیك دەبوایە شیعری نووسیبا، ئەگەر بۆ خۆی هەر ئایدۆلۆجیایەكی هەبوایە، نەیدەتوانی بە ئاشكرا و بە زەقی لە شیعرەكانیدا ڕەنگی بدابایەوە.

ئایدۆلۆجیا و ڕەخنەی ئەدەبی:

ئەگەر (ئەدەب داهێنانێكی ئاوێتە و تێكەڵ بێت، ئەوا ڕەخنە داهێنانێكی شرۆڤەییە، هەردووكیان بەیەكەوە پەیوەستن، ڕەخنەیەكی داهێنانكارانە بەبێ دەقێكی پڕ لە داهێنان پەرەناستێنێت و هەروەك ئەدەبیش بە بێ ڕەخنەیەكی داهێنانكارانە گەشەناكات)(3)، ئەم تێكەڵبوونە وایكردووە بەیەكەوە بەندیواربن، بەتایبەت لەوەدا كە ڕەخنە وەك كردەیەك بە پاڵپشتی تیۆرەكانی تایبەت بە ئەدەبیات هەڵسەنگاندن بۆ دەقێكی ئەدەبی دەكات و حوكمی باشی و خراپی و زانستی و نازانستی و گونجان و نەگونجانی بەسەردا دەدات لە ڕێگای شیكردنەوە و بە پێوەرەكانی تیۆری ئەدەبی، لەم بوارەشدا ڕەخنەگر بە توانا و سەلیقە و زانستەكەیەوە دەقەكە شیدەكاتەوە، بێ ئەوەی بۆچوون و هزرەكانی خۆی بسەپێنێت، چونكە ئەگەر بۆچوونەكانی سەپاند كردەكە دەبێتە ئایدۆلۆجیا و لە ڕەخنەی بابەتی دووردەكەوێتەوە و بەرەو ڕەخنەی خودی هەنگاو دەنێت. لەو بوارەشدا كەم تا زۆر كەلەپووری نەتەوە (لەنێویشیاندا ئەدەبیات بە هەموو ژانرەكانییەوە) ڕووبەڕووی ئەو جۆرە ڕەخنەیە بۆتەوە و بە زاڵبوونی ئایدۆلۆجیا بواری ڕاڤەكردن و گواستنەوەی زانیارییەكانی دەقی بۆ نەوەی ئێستا شێواندووە، چونكە لەلایەك لە مێژوو و ئەوەی لەناو مێژوودا هەیە دەڕوانرێت، بەڵام بە چاویلەكەی ئێستاوە، لەلایەكی تر ئەو ئێستایە بە ئایدۆلۆجیایەكی وشك و تایبەتەوە بارگاوی كراوە و وایكردووە تەنیا لە ڕێگەی چاویلكەی ئەو ئایدۆلۆجیایەوە دەقەكان شرۆڤە بكرێن، ئەمەش بۆ كاروانی ڕەخنەی ئەدەبیی هەر نەتەوەیەك جێی مەترسییە و ئاوەژووكردنەوەی ڕاستییەكانی لێ شین دەبێت و ئەو ئیستێتیك و جوانییە خۆرسكەی ئەدەبیات بۆ سستەمێكی وشكی تێگەیشتن و پڕ لە ڕەتكردنەوەی ئەوانی دیكە دەگۆڕێت.

سیكۆلاریزم و ئایین وەك دوو ئایدۆلۆجیا لەناو ڕەخنەی نوێی كوردیدا:

لە دوای چارەكی یەكەمی سەدەی بیستەم و دوای هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عوسمانی و داگیركردنی بەشێك لە خاكی ڕۆژهەڵات لەلایەن ڕۆژئاواوە و دروستبوونی پارت و بنەماكانی ناسیۆنالیزم و دەوڵەت و نەتەوەپەروەری، ئایدۆلۆجیا بووە چەكێك بۆ شەڕی نەتەوە و ئایین و مەزهەب و پێكهاتە جیاوازەكانی ناو كۆمەڵگە، تەنانەت بووە بناغەی دروستبوون و لەسەرپێ وەستان و گەشەكردنی پارت و كۆمەڵەكان، هەروەك زۆربەی لایەنەكانی ژیان بەوەوە گۆش دەكران و لەم ڕووەوەش یەكێك لەو ڕێگایانەی كە ئايدۆلۆجیای پێدا دەرباز دەبوو بریتی بوو لە ئەدەبیات، ئیدی ئەدەبیات ئەو پێكهاتەیەی جارانی نەما و پێویستییەكانی واقیع لەنێویشیدا (ئایدیۆلۆجیا) وایكرد شیعر ڕۆڵ وئەركی خۆی بگۆڕێت و لە بەرژەوەندی ئەودا ئەسپی خۆی تاوبدات. ڕەنگە كورد لە ناوچەكەدا دواهەمین نەتەوە بووبێت كە بەبیری ئایدۆلۆجییەوە ڕەفتاری لەگەڵ ئەدەبیات كردبێت، بەڵام سیمایەكانی لەناو ڕەخنەی ئەدەبیشدا بە ڕوونی و كاریگەری تێدا دەبینرێت.

پەیدابوونی بزاڤی كۆمۆنیزمی لە ناوچەكەدا و سەرهەڵدانی بیری دژە ئایینی بە بەرگێكی ئایدۆلۆجیانە لە سییەكان و چلەكانی سەدەی ڕابردوو بەدواوە، لەناو بزاڤی ڕۆشنبیری كوردیدا پەیدابوو. ئیدی مژار و بابەتی شیعری كلاسیك بەرەو گۆڕانكاری چوون، لەكاتێكدا پێش ئەمە ڕوانینێكی دیكەی نەتەوەیی بێ ئایدۆلۆجیانە پەیدابووبوو كە هەستی ئیلتیزامی داوادەكرد، بێ ئەوەی هزری خۆی وابسەپێنێ كە بۆنی ئایدۆلۆجیای لێ بكرێت، بەڵكو لە ڕوانگەی خوێندنەوەی واقیعەكەوە دەیەویست لە ڕێگەی شیعرەوە خزمەتی گشتی بكرێت نەك تەنیا ئاوات و بەرژەوەندییەكانی ناخ و خودی شاعیر بێتەدی. لەم نمونەیەشدا ئەحمەدموختار بەگی جافە كە دێت و دەڵێت:

شاعیرانی کورد بەسە، بەس باسی زوڵف و چاو بکەن

کەم خەیاڵی پەرچەم و کاکۆڵی ئاڵۆزاو بکەن

لابدەن کەم باسی سونبول یا لقی لاولاو بکەن

ئێوە تەدبیرێکی حاڵی قەومی دڵسووتاو بکەن

زووبەزوو تا ئیش لەدەس دەرنەچوە سا ھەوڵێ بدەن

ئێوە تەعریفی مەی و پیاڵە و گوڵ و سەھبا ئەکەن

دائیمەن ھەر باسی لەنجە و قامەتی ڕەعنا ئەکەن

سەرخۆشی خۆشە وە یا سەربەستی؟ بۆ چی وا ئەکەن

تاکوو کەی ئێوە قسەی وا پووچ و بێ مەعنا ئەکەن

زووبە زوو تا ئیش لەدەس دەر نەچوە سا ھەوڵێ بدەن(4)

ئەم ڕەوتە كە ئەحمەدموختار تێیدا دیارترینیانە دەیەوێت شاعیران لەو بوارە تەقلیدییە چەقبەستووە ڕزگار بكات و مژارەكانیان بەرەو واقیع بگۆڕن، كەچی لە بەرامبەردا و لە دوای قۆناغی ئەحمەد موختاردا چ وەك شاعیر و چ  وەك ڕەخنەگر، مژارەكانیان بەگوێرەی ئایدۆلۆجیای كۆمۆنیزمی ئەو بزاوتانەی ئەوسا باوبوون ئاوێتەی دەقەكانیان دەكەن و ئەم جۆرە بۆچوونە بەدرێژایی سەدەی بیستەم بەردەوام دەبێت.

ئایدۆلۆجیا و شاكارە جیهانییەكان:

هەر لەسەر بنەمای ئایدۆلۆجی بوونەوە، زۆر جاران نووسەر و ڕەخنەگر وەها چەقبەستوو دەكات، كە جگە لە بیروڕای خۆی هیچ بیروڕایەكی دیكەی ناكەوێتە بەرچاو، تەنانەت لەناو ململانێی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا ئەو هەمیشە ڕۆژهەڵات بەبێ شاكاری ئەدەبی و فەلسەفییەوە دەبینێت و لە بەرامبەریشدا ڕۆژئاوا و بێهێزترین دەقی ئەدەبی ئەوێ، بە باشترین و بەهێزترین دەبینێت. لەكاتێكدا پێچەوانەی خودی ڕوانینی ڕۆژئاواییەكانیشە كە سەردەمانێك شاكارێكی وەك (كۆمیدیای ئیلاهی)ی (دانتی) بە بۆن و بەرامەی ئەدەبیاتی ڕۆژهەڵاتەوە فرچك دەگرێت و دەنگی چەندانی وەك سەعدی و حافز و مەولانای ڕۆمی لەوێ بە شاكاری مەزن دەخەمڵێندرێن، كەچی بابای نووسەر و ڕەخنەگری ڕۆژهەڵات هیچ ئاوڕێك لە ئەدەبیاتی كلاسیكی خۆی ناداتەوە و بە پاساوی مۆدێرنێتە یان بە پاساوی دژە ئایین و بە بانگەشەی سیكیۆلاری شاكارەكانی خۆی وەلاوەدەنێت و لەبەرامبەردا بە دەقەكانی ڕۆژئاوا سەرسام دەبێت، ئەگەر دەقەكە یان نووسەرە ڕۆژئاواییەكە فرچكی بە ئایینەكەی خۆشیەوە گرتبێت.

ئەم حاڵەتە زیاتر ئەوكاتە پەرەی سەند، كە تیۆرە نوێیەكانی ئایدۆلۆجیا وەك سۆسیالیستی و كۆمۆنیستی لە جیهانی ئیسلامیدا پەیدابوون و میتۆدی ئایدیۆلۆجیی سۆسیالیستی و میتۆدی ماددی لە گۆڕەپانی ڕەخنەی عەرەبیدا بوونە كەرەستەی ڕەخنەگرانی وەك (محەمەد مەندور و حسین مروه‌ و سەلامە موسا و عزالدین ئیسماعیل و محمد براده)‌ و كەسانی دیكە و لەوانیشەوە بۆ وڵاتانی دیكە و لەوێشەوە بۆ ناو ڕەخنەی كوردی گواسترایەوە. پێشتریش ئەمە وەك میتۆد (لەلایەن یەكێتی نووسەرانی سۆڤیەتەوە لە ساڵی 1934 بڕیاری لەسەردرا و بەناوی ڕیالیزمی سۆسیالیستی، كرایە میتۆدی ڕەخنەی كۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی تێگەیشتنی ماركسیی لینینی یان مادديی و دیالێكتیكی و خرایە ناو بواری ڕەخنەی ئەدەبی)(5) و وەك بەرگێكی دروستكراوی ئایدۆلۆجیانە بەبەر ئەدەبیاتدا كرا. ئەگەرچی دواتر و دوای هاتنی قوتابخانەی دیكەی ڕەخنەیی بۆ ناو ئەدەبیاتی عەرەبی، گڵۆڵەی ئایدۆلۆجیای بەرەو لێژی برد، بەڵام هەتا ئێستاش لەناو ڕەخنەی كوردیدا ئەم بابەتە دەقی گرتووە و بە تەواوی كاڵ نەبۆتەوە.

جا ئەگەر وردتر ببینەوە و ڕەوتی نوسینی كوردی بە نمونە وەربگرین، ئەوا بۆمان دەردەكەوێت كە زۆر بەكەمی دەبینرێت ئەدیب یان ڕەخنەگرێكی سیكیۆلار بایەخ بە ئەدەبیاتێك یان بە ئەدیبێكی جیهانی بدات كە پاشخانێكی ئیسلامییانەی هەبێت، نەك لەبەرئەوەی بابای سیكیۆلار باوەڕی بە ئایین نییە، بەڵكو بە چاویلكەیەكی ئایدیۆلۆجیانەوە دەڕوانێتە ئایینی ئیسلام (نەك ئایینەكانی تر)، بۆ وێنە ئەدیبێكی جیهانی ڕۆمانێك لەژێر ناونیشانی تێگەهـ یان سیمبول و هێمایەكی دیان (كریستیان)ان دەنووسێت، چونكە نووسەرە ڕۆژئاواییەكە كاریگەری كولتوور و ئایینی مەسیحییەتی بەسەرەوەیە، كەچی نووسەر و ئەدیبی كورد بە شانازییەوە بۆ كوردیشی وەردەگێڕێت و لە پانتایی ڕەخنەی كوردیشدا وتاری ڕەخنەییشی لەسەر دەنووسرێت. لێرەدا ئێمە زۆر بە ئاسایی ئەم حاڵەتە وەردەگرین، بەڵام گرفتەكە لە قەڵەمڕەوی ئایدۆلۆجیادایە كە نەیهێشتووە نووسەری كورد لە یەك كاتدا بەرامبەر شاكارە ئەدەبییەكانی هەموو جیهان ڕاستگۆ بێت، بێ ڕەچاوكردنی پاشخانە ئایینییەكانیان.

 لەو بارەوە نمونە زۆرن، دیارترینیان تەنیا ئەو ناونیشانانەی سەرەبەرگی ئەو كتێبانەیە لەناو كتێبخانەی كوردیدا كە تەنانەت ناوی كتێبەكان بە ئایینی مەسیحییەتەوە مەزنكراون و ڕەخنەگر و نووسەری كورد ئایدۆلۆجیای دژەئایین وای لێدەكات لەهەمبەر ئایینی ئیسلامدا نیشانەی پرسیار دابنێت و كەچی ئایدۆلۆجیاكەی ڕادەستی ئایینی دیكە بكات. ئەمانە ناونیشانی چەند كتێبێكن لە بواری ئەدەبیدا هەندێكیان نووسراون و هەندێكیشیان كراونەتە كوردی، بە ناوەكانی (مەسیح لە خاچ دەدەنەوەی نیكۆس كازانتێكس لە وەرگێڕانی دلاوەر قەرەداغی. پیاوێك بە خاچەوە، نووسینی میكاڤالتاری، وەرگێڕانی ئەیمەن محەمەد. لەخاچدانەوەی كریست، نیكۆس كازانتێكس، وەرگێرانی غەفوور ساڵح عەبدولڵا. مرۆڤ و خاچ و بیر، شانۆگەری مەهدی ئومێد. دواهەمین شەوی دابەزینی عیسای شێرزاد حەسەن، خاچ و مار و ڕۆژژمێری شاعیرێكی شێركۆ بێكەس و چەندان بەرهەمی دیكەش..)(6) ، ئەم حاڵەتە لەناو كورددا لە بابەتی ئەدەبیات و فەلسەفەدا ڕەنگیداوەتەوە، بۆ وێنە ئەدیبێكی وەك سەید قوتب و فەیلەسوفێكی فه‌ڕەنسایی وەك ڕۆجیەگاروودی لەبەر ناسنامە دیندارییەكەیان بەرهەمەكانیان نابنە مژاری هزر و لێكۆڵینەوەی ڕەخنەیی لەناو كورددا، لەكاتێكدا ئەدیب و فەیلەسوفی هاوشێوەیان زۆر بە گرنگییەوە وەك هێما و سیمبول تەماشا دەكرێن، بەپێچەوانەوەش لە بەشێك لە نووسەرە ئاینپەروەرەكانیشدا ئەو نابابەتیبوونە دەبینرێت. واتە نابابەتیبوونەكە لە هەردوو باردایە، چونكە مەیدانی ڕەخنە و ئەدەبیات دەبێت لە ئایدۆلۆجیا داڕنێت تا ئامانج لێی گەشەی هزر و مەیدانەكە بێت نەك وەسیلەی سەپاندنی هزری دیكە و سەرسامبوونێكی بێ بنەما و ئیزدیواجیبوونێك لەناو بۆتەی ئایینەكان و سەپاندنی ئەو ئایدۆلۆجیایەی كە دواتر لە گرێی دەروونی و چاندنی ڕق و قینە و نابابەتیبوون زیاتر شتێكی دیكەی لێ شین نابێت.

ئایدۆلۆجیای ئەدەبیات لە پێش ڕاپەرین و دوای ڕاپەرین:

لەپێش ڕاپەرینەوە هەروەك چۆن ڕەوتی بەناو سیكیۆلار(ئایدۆلۆجیست) خۆی كردە خاوەنی ئەدەبیاتی كورديی و بە هەناسە و هزری داسەپێنی چەپگەرییەوە لە هەموو ژیانیان دەڕوانی، هەر بەو هەناسەشەوە شرۆڤەیان بۆ شیعری كلاسیكی كوردی دەكرد و تەنیا شیعری شاعیری كلاسیكییان لە بابەتی نزیك لە ئایدۆلۆجیای خۆیانەوە دەویست، ئەمەش بێگومان تەنیا ڕووكەشگەراییەكی ڕووت دێنێتەكایەوە بێ ئەوەی ناوەڕۆك و جەوهەری لەگەڵدابێت. بۆ نموونە ئایدۆلۆجیستە دوور لە ئایینەكە نالی وەك نالیی حەبیبە و مەستوورە و عیشق و دڵداری دەوێت، لە بەرامبەردا تخونی نالیی مەدینە و نالیی پێغەمبەردۆست و نالیی زاهید ناكەوێت، لەكاتێكدا ڕەنگە زۆربەی ئەو كەرەستە بە ڕووكەش مێیینی و عیشق و مەی و شەرابەش كەرەستەی سۆفییانە بن، كە ئەمە بۆ مەحويی و جزیريی و شاعیرانی دیكەش هەمان شتە، لەوەشدا ئایدۆلۆجیایەكی موجەڕەد شاعیرێك بە نیوەچڵی دەهێڵێتەوە و كامەی لە بەرژەوەندیی ئایدۆلۆجیای خۆیەتی، شاعیرەكە بەو دەناسێنێت. لەكاتێكدا لە ئێستای ڕۆژئاواشەوە بەوشێوەیە نییە و لە ڕوانگەی سۆفیزم و حاڵەتی مەعنەوییەتەوە بە كەسانی وەك مەولانا كاریگەرن و هەر بەو چاویلكەشەوە بەشێكیان لە ئەدەبیاتی خۆیان دەڕوانن.

ئەم ڕوانینە بە چاویلەكەی ئایدۆلۆجیانە، بۆ ڕەوتی ئایینپەروەریش ڕاست دەبێت، بەوەی بابای دیندار هەمان ئەو دیندارەی سەد ساڵ لەمەوبەر نییە، كە (نالی و مەحوی و جزیری)ی لە ئەلفەوە تا یێ قبوڵ بێت، بەڵكو ئەویش بە كاریگەری ئایدۆلۆجیاوە لەناو دینداریدا قووڵ دەبێتەوە، قووڵبوونەوەیەك بە هەوێنی سەپاندنی بیروڕایەك بەسەر بیروڕاكانی دیكەدا و نەهێشتنەوەی بوار بۆ بەرامبەرەكان، لەمەشدا زەرەر بە ئەدەبیات و هەموو ئەو كەرەستانە دەگەیەنێت كە واقیعبینانە شرۆڤە بكرێن. بۆ وێنە بەشێك لە ڕەوتی دیندار بەتەنیا شیعرە ئایینییە ڕوكەشەكان دەكاتە سەنتەری بەرگریكردن و خستنەناو چوارچێوەی لێكۆڵینەوە و ڕەخنەوە، تەنانەت بەشێكی دیاری تەسەووفیش دەكاتە دەرەوەی بیركردنەوەكانی. ئەمە وێرای شیعرە فەلسەفی و گەردوونی و بوارەكانی دیكە. لەم نێوەندەدا بەشێك لە شیعری شاعیرانی كلاسیك دووردەخرێنەوە كە ئەوسا مامۆستایانی ئایینی خاوەنی بوون، كەچی لێرەدا هەر بەشی زۆری مامۆستای ئایینی (خاوەن ئایدۆلۆجیا) لەبەر نەشارەزایی لە چەمكەكانی كلاسیك ڕەتی شیعرەكان دەكەنەوە و بە چاوی ڕووكەشانە و ئێستاییانە تەماشایان دەكەن و ڕەنگە بە گوناهـ و سەرپێچیشی بزانن. جا كە دەگاتە قۆناغی شیعری تازە، لە ڕوانگەی كەسایەتی شاعیرەوە هەموو شیعرەكانیشی ڕەتدەكرێتەوە، بەوەی مادەم ئایدۆلۆجیای شاعیرەكە لەگەڵ ئایدۆلۆجیای وەرگر (المتلقی) تێك ناكاتەوە، بۆیە دەكەوێتە دەرەوەی بایەخدان پێی.

ئەم بارە درێژەدەكێشێت و لە كۆتایی هەشتاكان و دوای ڕاپەریندا سنووری جیاوازییەكە فراوانتر دەبێت و دەبێتە دوو بەرە، بەرەی شیعری ئیسلامی كە زۆر بە كەمی شیعر و شاعیرەكانی بەرەی دیكە دەخوێننەوە و بە پێچەوانەوەش بەرەی ئایدۆلۆجیای دژەدین یان خۆدوورگرتن لە مژاری دین، بەرەی بەرامبەر ناخوێنێتەوە، بەجۆرێك لەناو مێژووی شیعری هاوچەرخی كوردیدا نمونەی كۆساری و شاعیری دیكە هەن كە بەگشتی لەناو چوارچێوەی ڕەوتی شیعری سەردەمی خۆیاندا شایانی قسەلەسەركردنن، كەچی كەس لەسەریان نادوێت و تەنانەت لە بیبیلۆگرافیا و سەرچاوەكانی شیعری و نووسینەوەی كڕۆنۆلۆجیا و مێژووی شاعیراندا باسیان لێوەناكرێت و بە شاعیری دینی(ئیسلامی) دەخەمڵێندرێن. ڕەوتی دیكەش لەناو گۆڤار و بڵاوكراوەكانیاندا زۆرتر بایەخ بە شاعیرانی سەر بە ڕەوتی ئایدۆلۆجیای خۆیان دەدەن و وەك ئەوەی ئەوانی تر لەو فەرهەنگەدا نەبن وایە.

ئەم حاڵەتە جۆرێك لە دووفاقی و ئیزدواجییەت دێنێتەكایەوە، بۆ وێنە شاعیرێكی وەك قانع ئەو هەموو شیعرەی هەیە كە بۆنی ئایین و ئایینداری لێدێت و لە شیعرێكیشدا لەبەر بارودۆخی ئەوسا و ژان و ژواری پڕ لە ئازاری میللەتەكەی پەسنی هەر فریادرەسێك دەكات كە گەلەكەی ڕزگاربكات، ئەگەر ئەو كەسە ڕابەرێكی كۆمۆنیزمی وەك (ستالین)یش بێت، كەچی ڕەخنەگر و ئەدیبی گۆشكراو بە ئایدۆلۆجیا تەنیا ئەو پەسنە وەردەگرێت و دەیكاتە ناسنامەی شاعیر و بەرگێكی كۆمۆنیزمیی ئایدۆلۆجیانەی بەسەردا دەسەپەنێت. یان لە ڕوانگەی فەلسەفەیەكی ماددیگەرای یان هەر بوارێكی فەلسەفی وەك (هایدگەر) و فەیلەسووفەكانی دیكەوە شرۆڤەی شیعری شاعیرێكی وەك جزیری یان مەحوی پێ دەكات و بەخورتی و زۆرەوە لە حەزی ئەوەدایە شاعیریش وەك خۆی، یان وەك خاوەنی تیۆرە مۆدێرنەكە ناسنامەیەكی ئایدۆلۆجی بۆ دروست بكات.

دوای تێپەڕینی بیست ساڵ لە پاش ڕاپەڕینەوە و دوای ئەوەی بەشێك لە نووسەرانی ڕۆژئاوا سەرسامبوونی خۆیان بە هەندێك لە ڕەمزە گەورەكانی ئەدەبیاتی ڕۆژهەڵات یان ئەدیبانی جیهانی ئیسلامی ڕاگەیاند و چەندین توێژینەوە و كتێبیان لەسەر نووسین، ئیتر لە بەشێك ڕەخنەگر و ئەدیبی خاوەن ئایدۆلۆجیای كورد، بە لاساییكردنەوەی ئەوانەوە دەیانەوێت بەناوی بواری ڕۆحی و مەعنەوییەوە لەو دەلاقە بچنەژوور، كە ئەمە نزیكبوونەوەیە لە قبوڵكردنی بەرامبەر و كاڵبوونەوەی ئایدۆلۆجیایەكە كە پێشتر بەو هەناسەوە غەیری خۆیانیان پێ ڕەتدەكردەوە، بەڵام چونكە لە دەمی ڕۆژئاواوە شیرینە، ئەمانیش لاسایی دەكەنەوە. دیارترین نموونە كەسایەتێكی وەك جەلالەددین ڕۆمی ئێستا لە ڕۆژئاواوە بە قووڵی لێكۆڵینەوەی لەسەر دەكەن و تەنانەت نووسەرانێكی زۆر لە ڕێگای وەرگێرانی شاكارەكەی پێیەوە كاریگەربوون، لە كوردستانیش هەندێك لەوانەی خاوەنی ئایدۆلۆجیایەكی چەپگەران لە نوێوە وەك حاڵەتێكی سۆفییانە و ڕۆحیانە پێیەوە سەرسامن و لەسەری دەنووسن، كە ئەمە دەكرێت بۆ مەولەویی كورد و مەحوی و جزیری و شاعیرانی دیكەشەوە بەبێ ئایدۆلۆجیاوە لە حاڵەتە ڕۆحيی و ئایینی و مەعنەوییەكانیان بڕوانرێت و لێكۆڵینەوەیان لەسەر بكرێت.

مەلاعەبدولكەریمی مودەڕیس و بوونە قوربانی ئایدۆلۆجیا:

مامۆستا مەلاعەبدولكەریمی مودەڕیس یەكێك لەو زانایانەیە كە سەروكاری زۆر لەگەڵ ئەدەبیات هەیە، وێڕای ئەوەی بەشێوەی تیۆریش لەبارەی چەند زانستێكی ناو ئەدەبیاتەوە كتێبی نووسیوە، هەروەها شرۆڤەی دیوانە دیار و بەرچاوەكانی كلاسیكیشی كردووە، لەو ڕوانگەوە ڕەوتی سیكۆلاری خاوەن ئایدۆلۆجیا، ناوبراوی تەنیا لەو شوێنە دەوێت كە شیعرە بە ڕواڵەت نزیكەكانی لە ئایدۆلۆجیای ئەوان نزیك دەبێتەوە، ئەگەرنا پێویستی بە شرۆڤەی شیعرە ئایینییەكان نییە كە پێچەوانەی ئایدۆلۆجیایەكەیەتی، لەهەمانكاتدا مامۆستا چەند كتێبێكی لەبارەی بیروباوەڕی ئیسلامی بە شیعر نووسیوە، وەك (نووری ئیسلام، نووری ئیمان....) كەچی لە ئاستی ڕەخنەی ئەكادیمیشدا ئاوڕ لەو شیعرانە و لە بەرهەمەكانی دیكەی نادرێتەوە، چونكە سەپاندنی بیر بۆتە چاویلكەی خوێندنەوەكان و لە كوێ سنووری بەرژەوەندیی هزر هەبێت، مەیدانی ڕەخنە و لێكۆڵینەوەش لەوێ دەبێت. بەشێك لە ڕەوتی ئایینداریش مەیدانەكەی بۆ ڕەوتی پێچەوانە بەجێهێشتووە و ئەویش بە چاوێكی ئایدۆلۆجیانەوە لەو شاعیرانە دەڕوانێت و لە چاوی ئەوانەوە شاعیرە كلاسیكییەكان بە نزیك لە خۆیان نازانن، كەچی زۆر ئاساییە دێر یان شیعری شاعیرێكی عەرەبی وەك موتەنەببی یان ئەبونەواس لە نووسینەكانیدا وەك پەسنی بەڵگەیی بهێنێتەوە، بەڵام بە هۆشیاری و بە ترسەوە مامەڵە لەگەڵ شیعر و شاعیری كلاسیكی كوردی دەكات.

 ئەمە سەرەتایەكە بۆ لێكۆڵینەوەیەكی تێروتەسەل لەسەر ئەو مەترسییەی ئایدۆلۆجیا لەناو ئەدەب و ڕەخنەی كوردی و ئەو دابەشبوونە دوو ئایدۆلۆجیایەی كە بۆتە بەربەست لە بەردەم گەشەی نووسین و ڕەخنە و، وایكردووە وەك چۆن ئەم حاڵەتە هەموو كونج و كەلەبەرێكی جەستەی نەتەوەی كوردی گرتۆتەوە، ئەدەبیاتیش لەو نەخۆشییە دەربازی نەبووە و وەك ڕەنگدانەوەی واقیعەكە ئەویش كەوتۆتە بەر ئەم شاڵاوەوە. ئەم شەپۆڵەش زیاتر لە دونیای عەرەبییەوە بۆ ناو كورد هات و ئەو ململانێیەی نێوان تەوژمی ئیسلامی و سیكۆلار لە میسرەوە ئەدەبی ئیسلامی و نائیسلامی هێناكایەوە و بێ ئەوەی لەو نێوەندەدا ئەدەبێكی پابەند بە ڕەنگاوڕەنگی و فرەیی و پێكەوەژیانی بە گوێرەی كۆمەڵگەكە دروست بێت، ئەمەش تا قووڵتر بێتەوە پێكهاتەكان لەیەكتر دووردەخاتەوە و لە كۆتاییشدا لە بەرژەوەندیی ڕەخنە و ئەدەبیات كۆتایی پێ نایەت.

پەراوێزەكان

1  الايدولوجيا/ الخطاب/ النص- نحو مقاربة مفاهيمية‌، أ.عمورى السعيد، مجلة الاثر، العدد 18، جوان 2013، ص138.

2  سەرچاوەی پێشوو، ص 140.

3   مدخل المناهج النقد الادبى، مجموعة من الكتاب، ترجمة: د.رضوان ظاظا، الكويت، 1997، ص6.

4 دیوانی ئەحمەد موختار جاف، لیكۆڵینەوەی د.عیزەدین مستەفا ڕەسوڵ، چاپخانەی الادیب، بەغدا، 1986، ل 106.

5 مدخل الى النقد الادبى الحديث، د.شلتاغ عبود شراد، دار مجدلاوى للنشر والتوزيع 1998، ص 234.

6 نمونە زۆرن و لە هێنانەوەی ئەم نمونانەشدا مەبەستمان ئەو گرێ دەروونییەیە كە تەنیا بەرامبەر ئایینی ئیسلام هەیە، كە بەشێك لە نووسەری سیكیۆلاری كورد تخوون نەكەوتنی ئایین دەكاتە بنەمای سیكیۆلاربوونەكەی، كەچی لە واقیعدا زۆر لای ئاساییە بە سەرسامییەوە بروانێتە ئایینی زەردەشتیەت و مەسیحییەت، كەچی بۆ ئیسلام پێی وایە دووركەوتنەوەیە لە پرەنسیپی سیكۆلاربوون، لە كاتێكدا فەلسەفە و ئەدەبیاتی ڕۆژهەڵات موڵكی جیهانی ئیسلامییە و ناكرێت بە ڕق و ئایدۆلۆجیاوە سەیری ئەو كەلەپوورە بكرێت، بەڵكو دەبێ بابەتییانە و بێ گوێدانە ئایدۆلۆجیای شاعیرەكە لێی بكۆڵدرێتەوە.