پەیجۆییەك بۆ دەق ڕامانێك لە سەرچاوە شیكارێك لە ناوەڕۆك

 ـ د.زریان حاجی.

ـ لەدایكبووی 1982، سلێمانی.

ـ ماستەر لە مێژووی شارستانیەتی ئیسلامی (سەدەكانی ناوەڕاست).

ـ دكتۆرا لە مێژووی شارستانیەتی ئیسلامی (سەدەكانی ناوەڕاست).

ـ مامۆستا لە بەشی شوێنەوار و مێژوو/ زانكۆی سلێمانی.

ـ ده‌ لێكۆڵینەوەی زانستی بڵاو كراوەی هەیە.

ـ سێ كتێبی چاپكراوی هەیە.

مێژووی ئیسلامی یەكێكە لە هەستیارترین بابەتەكانی پەیوەست بە مسوڵمانان، زۆرجار ئەم مێژووە بووەتە داردەستێكی نەیارانیان و وەك تفەنگ و تێڵا بەسەریاندا دراوەتەوە و پێیانی فرۆشراوەتەوە، كراوەتە ڕەخنەی بەهێز بەسەر خودی ئاینەكەشیانەوە كە ئیسلامە، بەپێچەوانەش زۆرجار مسوڵمانان بۆخۆیان هێندە بابەتەكانی ناو مێژووی ئیسلامیان گەورە كردووە گەیاندویانەتە ئاستێك، كە لە پیرۆزی و ته‌قدیس كردندا ئیدی كەس نەتوانێت باسی بكات و دیسان دەقەكانی ئەو مێژووە كە هەڵسوكەوتی كەسێكی ناحاڵی و بەدخو بووە كردویانەتە ئايين و بەشان و شكۆ و باڵیدا هەڵیانداوە و ڕێگەیان بە كەسیش نەداوە ڕخنەی لێ بگرێت.

ئەمە لەكاتێكدایە مێژوونوسانی ئیسلامی بۆخۆیان ڕاشكاوانە باسیان كردووە، كە مێژوو پيرۆز نیە و ئەوەی ئەوانیش نوسیویانەتەوە هیچ نیە جگە لە سەرگوزشتەی خەڵكی و باس و خواست و تەنانەت ته‌حقیقیشیان تێدا نەكردووە، بۆ ئەمەش هاتوون بۆ شیكاری ڕووداوە مێژوويیەكانی ناو قورئان لە ڕاڤەكانیان زاراوەی (الاسرائیلیاتیان) داهێناوە نەبادا ئەمان بەهەڵەدا چووبن و بابەتی ناڕاستیان تۆماركردبێت!، بابەتێكی وا تا كار دەگاتە ئەوەی بیریارێكی ئیسلامی وەك ئيبن خه‌لدون (م.808ك / 1406ز) بە ئاشكرا لە كتێبی (المقدمە)ی خۆیدا ڕەخنە لە مێژوونووسانی پێش خۆی بگرێت و تەنانەت چەندین ڕێساش دادەنێت بۆ كەسێك، كە مێژوو بنوسێتەوە تا نەكەوێتە هەڵەوە و بابەتی ئەفسانەیی و خورافات تێكەڵ بە مێژوو نەكرێت، لەو مێژوونوسانەی ئیسلامیش، كە ڕەخنەی زۆریان لێ دەگرێت المسعودی(م.354ك / 957ز)یە ئيبن خه‌لدون پێیوایە ئەم مێژوونوسە بڕێكی زۆر لە خورافات و ئەفسانە و بابەتی ناڕاست و درۆی تێكەڵ بە نوسینەكانی كردووە، بەگشتیش مێژوونووسانی پێش خۆی بە لایەنگیری دەسەڵاتێكی دیاريكراو و بەرژەوەندی خواز و نوسەری دەربار لەقەڵەم دەدات، كە لەپێناو هاوڕێ بوون و نزیك بوون لە دەسەڵاتداران، چەندین كاری پێداهەڵدان و شتی ناڕاستیان بۆیان تۆماركردوون، بۆیە ئيبن خه‌لدون چەندین ڕێسا بۆ نووسینەوەی مێژوو دادەنێت و پێیوایە كە كەسی مێژوونووس دەبێت كەسێكی لێهاتوو خاوەن شارەزایی و هەروەها ڕاستگۆ و بێلایەن بێت و كەسێك بێت سەر بە دەسەڵاتێكی دیارييكراو نەبێت و ڕاستیە مێژووییەكان نەشێوێنێت، بەڵام ئەوەی جێگەی سەر سوڕمان و لەسەر وەستانە ئەم بیریارەش بۆخۆی پاش ئەوەی لە نوسینی (المقدمە)كەی دەبێتەوە دیسان لەسەر هەمان ڕەوتی مێژوونووسانی پێش خۆی دەڕواتەوە و هەڵەكانیان دووپات دەكاتەوە!

بەڵام نابێت ئەوەشمان بیر بچێت، كە مێژوو بۆخۆی لە چوارچێوەی ئاینی ئیسلام خاوەن پێگەیەكی گەورەیە، پێش هاتنی ئیسلام لە نیمچە دورگەی عەرەبی و تەنانەت ناوچەكانی دەوروبەریشی جگە لە گێڕانەوەی زارەكی (الشفهی) هیچ هەواڵێكی دیكە لەئارادا نەبووە، ئەوەی هەبووە بە (أیام العرب) كە مەبەست لەو ڕوووداوانە بووە، كە ڕوویاندەدا بۆ نمونە وەك شەڕ و پێكدادانەكانیان لەگەڵ یەكتر یان غه‌زواتەكانیان لەوانەش (یوم الزیقار) كە تێیدا عەرەب بۆ یەكەم جار لە شەڕێك بەسەر (ساسانیەكان)دا سەركەوتن لە پێش هاتنی ئیسلام، لەلایەكی دیكە ساڵ و حساباتی دیاريكردنی ڕۆژیش پەیوەندی بە ڕووداوە دیار و ئاشكراكانەوە هەبوو بۆ نمونە ساڵی (فیل) كە دیاريكرابوو، یان باسكردن لە (نسب)، ڕەچەڵەكی بنەماڵەكانیان كە عەرەب زۆر شانازی پێوەدەكرد، بەڵام بەهاتنی ئیسلام مەعریفەی مێژوویی تەواو چەكەرەكەی كرد ئیدی قۆناغێكی دیكەی زۆر پێشكەوتووی بڕی لەلای عەرەب بەتایبەتی و ئیدی نوسینەوەی مێژوو هاتە ئاراوە، چونكە قورئانی پیرۆز بۆخۆی یەك لەسەر سێی مێژووە جگە لەوەش بەردەوام هانی مسوڵمانان دەدات كە بەدوای مێژوودا بگەڕێن وەك جۆرێكیش لە ئەمرى لێكردووە هەروەك لە چەندین جێگەدا دەفەرموێت : (﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (11)﴾ [ سورة الأنعام: الآية 11] ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ (69) [ سورة النمل: الآية 69]﴿أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ (9) ﴾[ سورة الروم: الآية 9]، كە پێویستە تاكی مسوڵمان بەدوای مێژووی پێشیناندا بگەڕێت تا زیاتر بەڵگەی لەسەر ئاینەكەی هەبێت، ئەمە سەرباری فراوانبوونی سستەم و دەسەڵاتی ئیسلامی بەتایبەتی لە سەردەمی خەلیفەی دووەم (عومەری كوڕی خەتاب 13 – 23ك)، تێكەڵ بوونی گەلانی خاوەن شارستانیەتی وەك ئێرانی و ڕۆمانیيەكان بە ئیسلام، كە خاوەن چەندین نوسینی جیاوازبوون لەبارەی مێژوو هۆشیاری نوسینی مێژوو لەلایان سەدان ساڵ بوو لە پێشتر چەكەرەی كردبوو، بە مسوڵمانبوونی ئەم گەلانەش ئیدی هەستی پێویستی بە نوسینەوەی مێژوو بە سەرجەم شێوازەكانیەوە زیادی كرد.  

لەلایەكی دیكەوه‌ بیریار و شارەزایان و زانایانی ئیسلامیش لە نوسینەكانیان هەمیشە بایەخیان بە مێژوو دەدا و هەستیان بەم پێویستيیە كردووە، تا كار دەگاتە ئەوەی لە سەدەی دەیەمی كۆچی چەندین زانا دەردەكەون بە ئاشكرا داوای بە زانستی نوسینەوەی مێژووی مسوڵمانان دەكەن، دووبارە دەیانەوێت ئەم مێژووە ڕێكبخرێتەوە، ئەوەتا زانایەكی وەك (السخاوی م. 902ك) كتێبێك دادەنێت بەناونیشانی (الإعلان بالتوبيخ لمن ذم أهل التاريخ) ئەو دەڵێت: مێژوو نوسین كاری هەموو كەس نیە و تێیدا ورد لە مێژوو بكۆڵدرێتەوە و پاشان بڕیار لەسەر ناوەڕۆك و ڕوخساری مێژووەكە بدرێت، دواتر (السيوطى م.911ك) دێت و كتێبێك دادەنێت بەناوی (شماريخ في علم التاريخ)، ئەمیش هاوشێوەی (السخاوی) هاوسەردەمی لێكدانەوە بۆ  مێژوو دەكات و ڕێسا بۆ مێژووی مسوڵمانان دادەنێت، ڕەنگە هەر ئەم دوو ناونیشانە بۆخۆی كافی بێت بۆئەوەی ئاماژە بە ئاستی بایەخ و پێگەی مێژوو بدرێت لەلای مسوڵمانان و لە جیهانبینی و لە مەعریفەی شارستانیەتی ئیسلامیدا.   

بەهەرحاڵ نوسینەوەی مێژووی ئیسلامی چەند قۆناغێكی تێپەڕاندوە و چەندین جۆریشی هەیە، بۆئەوەی زیاتر لەو كاریگەری و لە چەندێتی و چۆنیەتی ئەو مێژووەش بگەین پێویستە لە قۆناغەكانی نوسینەوەی مێژووی ئیسلامی و هەروەها پەرەسەندنی و جۆرەكانی ئەو مێژووە شارەزاببین، لێرەدا بەكورتی ئاماژەی پێدەدەین :

یەكەم/ قۆناغەكانی نوسینەوەی مێژووی ئیسلامی:

سەرباری ئەو هۆكارانەی ئاماژەمان بۆ كرد سەبارەت بە نوسینەوەی مێژووی ئیسلامی و سەرەتاكانی دروستبوونی هۆشیاری مێژوویی لای تاكی مسوڵمان و دەستكردنیان بە نوسینەوەی ئەو مێژووە، بەبۆچوونی ئێمە چەند فاكتەرێكی دیكەش هەبوون، كە بوونە پاڵنەری دروستبوونی ئەم مێژووە لەوانەش دانانی ڕۆژژمێری كۆچی كە خاڵی ته‌ركیزكردنی مسوڵمانان بوو بۆ دیاريكردنی ساڵەكان و ڕووداوە مێژوويیەكان، هەروەها گرنگیدان بە ڕەچەڵەك و ڕەچەڵەك ناسی لەلایەن عەرەب بەگشتی ئەمەش مادەیەكی خام بوو بۆ نوسینەوەی مێژووی ئیسلامی، ئەمە جگە لە دەرچوونی بزوتنەوەی شعوبیەت و هەوڵەكانی هەریەك لە عەرەب و فارسەكان بۆ نوسینەوەی شانازی و مێژووی تایبەتی خۆیان، بۆ بەرزكردنەوەی نەتەوەی خۆیان كە سیمایەكی دیاری سەردەمی یەكەمی عەباسيیەكان بوو(132 – 232ك)، ئەمەش سەرباری نوسینەوەی ئەو مێژووە بۆخۆیان زۆرجار لە ڕاستی دەردەچوون و هەڵەو پیاداهەڵنان و خۆهەڵكێشانی زۆری لێدەكەوتەوە.

هەرچۆنێك بێت، سەرەتای نوسینەوەی مێژووی ئیسلامی لەڕاستیدا دوو بابەتی سەرەكی بوونە كەرەستەی خاو بۆ نوسینەوەی، ئەوانیش كولتوور و سوننەتی پێغەمبەر(د.خ) كە ناسراوە بە (سیرە الرسول)، غەزەواتەكانی كردەوە و كردارەكانی و وتەكانی، لەلایەك و ڕابردووی هۆزە عەرەبیەكان پێشینەیان لە ئیسلام و پێش ئیسلام، شەڕەكانیان (أیام العرب) ڕەچەڵەكیان و تەنانەت كولتووری شیعريی و زمانەوانیشیان بەگشتی.

بۆیە لە سەدەی یەكەمی كۆچی سەرەتای نوسینەوەی مێژووی ئیسلام بە گێڕەرەوەكان (الرواە) دەستیپێكرد كە ناسراون بە (الاخباریین)، لە نمونەی ئەوانەش (وهب بن منبه م.١١٤ك)، ئەم مێژوونوسە یەكەمینەی ئیسلام چیرۆك خوان و ئيخباری بوو جیاواز لەوانی دیكەش فەرمودەناس نەبوو، گرنگی زۆری بە ئيسرائیلیات و چیرۆك و ئەفسانە كۆنەكان دەدا و دەیخستنە ناو گێڕانەوە ئیسلاميیەكان و هاوتای دەكردن لەگەڵ گێڕانەوەكانی (كعب الاحباری و عبدالله بن سلام) كە ئەمانە كاریگەری زۆریان هەبوو لەسەر گێڕانەوە ئیسلاميیەكان بەوپێیەی پێش مسوڵمانبونیان جولەكەبوون گێڕانەوە مێژووییەكانیان بە ئیسرائیلیات دەناسرا.

1-     قۆناغی یەكەم: ئەم قۆناغە نوسینەوەی مێژوو تێیدا سروشتێكی كەسی هەبووە، تێیدا نوسینەوە ڕاستەوخۆ لە زارەكی وەرگیراوە و تۆماركراوە یان لە هەندێك نوسراو و تۆماری پێشین، ئەم سەردەمه‌ش ژمارەیەكی زۆر و بەرفراوان لە گێڕەرەوی مێژوویی هەبووە ئەوەی زانیویانە باسیان دەكرد و به‌ ئه‌خباری ناسرابوون، بۆ نمونە یه‌زیدى كوڕی عه‌قیلى كوڕی ئەبی تاڵیب لە مزگەوتی مەدینە مێژووی دەگێڕایەوە لەبارەی (أیام العرب) و جەنگەكانیان و شانازيیەكانی قوڕه‌یش، هەروەها ()عمر بن خولە ناسراو بە (الراویە الفصیح)، و (مكی بن سودە) و چەندانی تریش، ئەمانە بەگشتی دەچنە چوارچێوەی شێوە گشتيیەكەی مێژوو، ئەم قۆناغە هەتا سەرەتای سەدەی دووەمی كۆچی بەردەوام دەبێت، قۆناغی گواستنەوەی مێژوو بووە لە زارەكی بۆ مەعریفەی مێژوویی و نوسراو، سەرەتای گرنگی پێدان بە نووسینیش نوسینی ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ) بێت، لەنێویشیاندا بۆ چەند بابەتێكی دیاريكراو، لە دیارترینی نوسەرانیش لەم قۆناغە (عبدالله بن عباس) و (عروە بن زوبیر) و (شرحبیل بن سعد) و (ابن شهاب الزهری) بوون و خەلیفەكانی ئومەویش بە ئاشكرا گرنگیان دەدا بە تۆماری مێژوو فه‌رمانیان كرد كە لە دەمی خەڵكیيەوە بۆیان بنوسنەوە.

2-     قۆناغی دووەم: ئەم قۆناغە تەواوی سەدەی دووەم درێژە دەكێشێت، لێرەدا ئه‌خباريیەكان گرنگیان دەدا بە تەواوی بابەتی جیاواز، بەڵام دیسان بەپشتبەستن بە زمان و گێڕەوەكان، ئەمە سەرباری گرنگیدانیان بە ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ)، بەڵام ئیدی گرنگیدان بە سەرجەم بابەتە مێژووییەكانی دیكە و زانیاريیە ئابووريی و كۆمەڵایەتی و سیاسيیەكان لە مێژووی دیكە و گرنگیدان بە كەسایەتیيەكان و مێژووی پێش ئیسلام و مێژووی (الامم) واتە نەتەوەكانی دیكە.... هتد و بەمەش سەدان كتێب نوسرا لەم سەردەمه‌دا وەك (أبو محنف) و (الواقدی) و...هتد.

3-     قۆناغی سێیەم: ئەم قۆناغە مێژوو نوسرایەوە بەپێی زنجیرەی مێژوویی و كات، و كۆكردنەوەی سەرجەم بابەتەكان لە یەك كتێبدا، نوسراوانی ئەم قۆناغە لەو بڕوایەدابوون كە مێژووی ئیسلامی یەك مێژووە و یەكانگیرە هەروەها یەكانەی مێژوويی مرۆڤایەتی لە ڕێگەی زنجیرەی مێژووی پێغەمبەران، پێشەنگانی ئەم قۆناغەش لە مێژوونوسانی وەك (ابن الاسحاق) خاوەنی كۆنترین كتێبی تایبەت بە ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ)، لە ناوەڕاستی سەدەی دووەمی كۆچی، هەروەها (اسحاق بن ابراهیم) خاوەنی كتێبی (السير في الاخبار والحوادث) كە تێیدا سەرجەم بابەتەكانی مێژوو تۆماركرابوو.

دووەم/ جۆرەكانی نوسراوە مێژوویيەكان:

بەمجۆرە ئیدی نوسینی مێژوو لە ئیسلامدا و لای مێژوونووسانی مسوڵمان پەرەی سەند، بەجۆرێك چەندین كتێبی جۆراوجۆری مێژوويى بەبابەت گەلی جیاواز هاتنە ئاراوە، لە دیارترینی بابەتەكانی مێژووی ئیسلامیش بریتین لە:

1-     كتێبی مێژووی گشتی: نوسه‌رانی ئەم كتێبە مێژووییانە تەواوی مێژوویان تۆماركردووە هەر لە سەرەتای دروستبوونی خەلیقە تا دەگاتە كاتی مردنی نوسەرەكەی یان ماوەیەكی زۆر كەم پێش كۆچی دوایی نوسەرەكە، تێیدا ڕووداوە مێژووییەكانی بەشێوەیەكی بابەتی ڕێكدەخرێت یان بەشێوەی یەك بەدوای یەكدا هاتنی ڕووداوەكان، ئەمە بۆ پێش ئیسلام، بەڵام بۆ سەردەمی ئیسلامی بەپێی یەك بەدوای یەكدا هاتنی ساڵەكان ڕووداوەكانی ڕیزكردووە هۆكاری ئەمەش ئەوەیە لە ئیسلامدا ساڵی كۆچی هەبووە و بەردەوام بووە، لای مێژووناسان ئەم جۆرە كتێبانە بە (الحولیات) واتە ساڵانە ناسراوە كە تێیاندا بەپێی هەرساڵە و هەرچی ڕووداوی مێژوویی و سیاسيی و كۆمەڵایەتيی و ئابوريی و مردنی كەسانی دیار هەیە تۆماریان كردووە، لە دیارترین مێژوونوسانی ئەم بوارەش (هيثم بن عدي) (م.207ك)، ئەمیش لە چوارچێوەی كتێبێكی دانراو كە ئێستا تەنها ناوی ماوە بەناونیشانی (التاریخ علی السنین)، پاش ئەمیش لەم بوارە چەندین كتێبی دیكە دانران لە ناوازەترینیان كتێبی (تاریخ الرسل و الملك)ی (الطبري م.310ك)ە، كە ئەتوانین بە یەكەم كتێبی گەورەی مێژوویی دابنێین كە بەدەستمان گەیشتبێت لە بواری مێژووی گشتی لە مێژوونوسانی مسوڵمانان، هەرچەندە لە پێش ئەم لەسەر ئەم مەنهەج و ڕێچكەیە چەندین نوسەر و مێژووناسی دیكەش هەبوون، پاشان نوسینەوەی مێژوو لەسەر ئەم ڕێچكەیە لەسەر دەستی (ابن الجوزی م.579ك) لە كتێبی (المنتظم) و ابن الاثير (م630ك) لە كێبی (الكامل فی التاریخ) زیاتر پەرەی سەند، بە كورتی نوسینەوەی مێژووی ئیسلامی بەوجۆرە زیاتر وەك فەرهەنگ و مه‌وسوعەیەك وابووە چەندین زانیاريی و بەڵگەنامەی تێدابووە سەبارەت بە ڕووداوەكان، هەرچەندە لەكاتی بەدوای یەكدا هاتنی ئەو سەرچاوانە زۆرجار زانیاریەكانیان لە یەكتر گواستۆتەوە.

2-     كتێبەكانی التراجم: مەبەست پێی پوختەی ژیاننامەی كەسێكی دیاریكراو یان چەندین كەسایەتیيە لە یەك كتێبدا، ئیدی كەم و زۆری باسی ئەو كەسایەتیانە بەپێی گرنگی كەسەكە و بوونی زانیاری بووە لای نوسەری ئەو كتێبە، زۆرجار ئەم نوسراوانە بە طبقات یان وفیات یان معجم شیوخ یان الأنساب دەناسرێن، ئەم كتێبانە بۆ مێژووی ئیسلامی زۆرگرنگن، چونكە زانیاريیەكانیان وردترە و باسی كەسایەتیەكی دیاريكراو ئاست و پۆست و پلەپایە دەكات، ئەمەجگە لەوەی باسی ژیانی سیاسی و ئابووريی و كۆمەڵایەتيی و ڕۆشنبیری ئەو سەردەمیش زۆرجار لەگەڵیدا دێت، وەك باسی زانایان و فه‌قيهه‌كان و فەرمودەناسان و موفه‌سيرین و خەلیفەكان...هتد، ئەم سەرچاوانەش چەند جۆرێكن: لەوانە بەشێكیان بە (كتب الرجال المحلیە) ناسراون كە باسی كەسایەتیيەكانی شارێكی دیاريكراو دەكەن وەك: (تاريخ واسط) أسلم بن سهل ناسراو بە بحشل (م. 292ك) و (تاریخ البغداد) خطيب البغدادي (م.463ك) و (تاریخ دمشق) ابن العساكر (م.571ك)و ئەم نوسراوانە سەرباری ئەوەی زانیاری گرنگیان تێدایە سەبارەت بەو شارانە، گرنگی زۆریش دراوە بە ژیاننامەی دیارترین كەسایەتیەكانی ئەو شارانەش، هەرچەندە زیاتر ژیاننامەی فەرمودەناسانیان باسكردووە، بۆ نمونە (تاریخ بغداد) سەرباری ئەوەی كە باسی دروستكردنی شارەكە و چەندین زانیاری گرنگی دیكەی تێدایە ژیاننامەی (7831) كەسایەتی باسكردووە كە پێنج هەزاریان فەرمودەناسن، سەرباری ئەمانە ژیاننامەی ئافرەتانیشيان باسكردووە، بۆ نمونە هەر لە كتێبی (تاریخ بغداد) ژیاننامەی (32) ئافرەت هاتووە، ئەم سەرچاوانە بەپێی پیتی هیجائی ناوی كەسەكانيان ڕیزبەند كردووە، زیاتر زانیاری وردی تیایە سەبارەت بەو كەسایەتیانەی كە هاوسەردەمی نوسەری كتێبەكە بوون یان لە سەردەمی ئەو نوسەرە نزیك بوون یان لە سەرچاوەی دیكە گواستویەتیەوە هەر بۆ نمونە (تاریخ بغداد) زۆرینەی زانیاریيەكانی وەرگرتووە بۆ خۆی نەیبینیون.

 گرنگيیەكی دیكەی ئەم سەرچاوانە لەوەدایە كە تەنها زانیاری خەڵكی شارەكەیان نەگواستۆتەوە، بەڵكو هەركەسێكیش لەو شارە ژیابێت یان لەوێ لەدایكبووبێت یان سەردانی ئەو شارەی كردبێت ژیاننامەكه‌ی نوسراوە، هەرچی كتێبی (الطبقات)یشە ئەم جۆرە نوسینە لە سەرەتای سەدەی سێیەمی كۆچی بەدواوە دەركەوت، مەبەست لە زاراوەی (طبقة) كە دایانناوە واتە كۆمەڵێك كەسایەتی كە دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمێكی دیاریكراو لە یەك سیفەتدا هاوبەشن، سەرەتا ئەم جۆرە كتێبانە بۆ خزمەتی زانستی فەرمودەناسی دەنوسران، بەڵام دوایی پەرەی سەند و طبقات الاطباء و الادباء و الفقهاء و الشعراء و المغنيين.... هتد گرتەوە. لە دیارترین نوسەرانی ئەم كتێبانەش (الهيثم بن عدي م.207ك)، هەروەها (ابن سعد م.230ك) كتێبەكەی بەناونیشانی (طبقات الكبرى) بە ناوازەترین كتێبی ئەو بوارە دادەنرێـت كە بەدەستمان گەیشتبێت، ئەم هاتووە بەپێی شارەكان كتێبەكەی داڕشتووە، هەروەها خليفە بن خياط(م.240ك) لە كتێبی (تاريخ خليفە بن خياط) بەپێی ڕەچەڵەك كتێبەكەی داڕشتووەتەوە، گرنگی ئەم نوسراوانە ئەوەیە كە زیاتر پسپۆڕی تیایە باسی ئەو كەسانە كراوە كە پسپۆڕ بوون لە زانستێكی دیاریكراو ئەمەش لە سەدەكانی ناوەڕاست تەنها لەلای مێژوونووسانی مسوڵمان هەبووە، وەك (طبقات المفسرين الداودي م.1250ك) و هەروەها (ابن أبی اصیبعە م.323ك) لە كتێبی الأطباء. جۆرێكی دیكە لەم كتێبانە (كتب الوفیات)ە زانیاريیەكانی ئەم كتێبانە بەپێی ساڵی مردنی نوسەركانیان ڕیزبەند كراوە، لە دیارترین ئەو سەرچاوانەش كتێبی الوفیات ابن رافع السلامی (م.774ك)، ابن خلكان(م.681ك) (وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان) ئەم كتێبە زۆر گرنگە و پڕ لە زانیاریيە جیاوازی لە كتێبەكانی دیكەی بواری الوفیات ئەوەیە كە زانیاريیەكانی بەپێی پیتی معجمی ڕێكخستووە سەرباری باسكردنی چەندین ژیاننامەی ئافرەتان بە وردیش زانیاريیەكانی داڕشتووە.

جگە لەمانەش چەندین جۆر لە كتێبی دیكە هەن كە بە (تراجم الشیوخ) یان (فهرست الشیوخ) یان (برنامج و مشیخە) ناسراون زیاتر ڕیزبەندكردنی زانایانی مسوڵمانە بەپێی شوێن یان پیتی ناوەكانیان، لە دیارترین نوسراویش لەم بوارەدا كتێبی (برنامج الوادى اشي) نوسەر محمد بن جابر الوادی اشی التونسی (م.749ك). السخاوی لە گرنگی ئەم جۆرە كتێبانەی بۆ مێژوو كەمكردۆتەوە و پێیوایە كە زیاتر ڕیزبەندی ناوە وەك لەوەی نوسینی مێژووبێت.

 بەهەرحاڵ بەشێكی دیكە لەم جۆرە سەرچاوانە ئەوانەن كە باسی كەسێكی دیاریكراو دەكەن كە سەرەتا ژیاننامەی پێغەمبەر(د.خ) بوو پاشان بەتێپەڕبوونی سەدەكانی ئیسلامی كەسایەتی دیكەش كتێبیان لەبارەوە نوسرا و لە سەردەمانی كۆتایی ئیسلامیش ئەم نوسراوانە گەلێك زۆر بوون وەك: النوادر السلطانية والمحاسن اليوسفية" ابن شداد"(م. 632هـ)و كتێبی " سيرة السلطان جلال الدين منكبرتي" النسوي (م. 639هك) و كتێبی "الروض الزاهر في سيرة الملك لظاهر يبرس"ى ابن عبد الظاهر (م. 692ك)و كتێبی " الدر الفاخر في سيرة الملك الناصر" ابن ايبك الدوادار (م. 732ك) كتێبی " عجائب المقدور في أخبار تيمور" ابن عربشاه(م.854ك) یان كتێبی " الروض الزاهر في سيرة الملك الظاهر ططر" لبدر الدين العيني(م. 855ك) و كتێبی " تشريف الأيام والعصور في سيرة الملك المنصور" هەمان نوسەر، ئەم كتێبانە زیاتر زانیاريیان لەبارەی كەسایەتی سەركردە و سوڵتانەكان تێدایە، هەرچەندە زانیاريیەكانیان وردن، بەڵام بەشێكی زۆریش پێداهەڵدانی بۆ ئەو كەسایەتیانە تێدا بەدی دەكرێت.

3-     كتێبەكانی مێژووی دەوڵەتان: مەبەستمان لەو سەرچاوە مێژوویانەی ئیسلامە كە تایبەت بە مێژووی دەوڵەتێكی ئیسلامی نوسراونەتەوە و تێیدا ورد و درشت لەبارەی فەرمانڕەوایانی و هەروەها سیاسەتی ئابوريی و بواری سیاسەت و ڕۆشنبیريی و ئاوەدانی ئەو دەوڵەتە دواون وەك : " التاجي في تاريخ الدولة البويهية"ى أبي إسحاق الصابي(م. 384ك) پاشان كتێبی " الباهر في تاريخ الدولة الاتابكية"ى ابن الاثير الجزري (م.630ك) وكتێبی " الروضتين في أخبار الدولتين النورية والصلاحية" ابي شامة(م. 665ك) وكتێبی " مفرج الكروب في أخبار بني ايوب"ى ابن واصل(م.697ك) وكتێبی " التحفة الملوكية في الدولة التركية" بيبرس الدواداري (م. 725ك) وكتێبی " درة الأسلاك في دولة الأتراك" ابن حبيب(م. 779ك) وكتێبی " الدرة الزكية في أخبار الدولة التركية" ابن ايبك الدواداري. ئەم كتێبانە لەڕاستیدا زۆر پشتیان پێ نابەسترێت، چونكە زۆرجار بە زۆری فەرمانڕەوایان نوسراون، زیاتر زانیاری هەڵەش لەپێناوی نوسینەوەی مێژووی ئەو دەوڵەت و بنەماڵانە گواستۆتەوە بۆ نمونە كتێبی (اتاجی) لەژێر هەڕەشە و لە زیندانی بوەیهیيەكان نوسەرەكەی نوسیویەتی یان (الباهر)ی ابن الأثير، چونكە خۆی و بنەماڵەكەی لەژێر سایەی زەنگیيەكان بووە لە دژی ئەیوبیەكان شتی ناڕاستی تۆماركردووە.

4-     كتێبەكانی مێژووی سەربازی: مەبەست لەو كتێب و نوسراوانەیە كە تایبەتە بە جەنگ و پڕۆسە سەربازی و غه‌زواتەكان و فتوحاتەكان لە دیارترین ئەو سەرچاوانەش كە تایبەتمەنديیان وەرگرتووە، ئەمیش دوو جۆرە بەشێكیان لە ڕێگەی باسكردنی جەنگەكانە بەپێی ساڵی ڕوودانیان، یان باسكردنی ئەو پڕۆسە سەربازیانەیە لەڕێی باسكردنی ژیاننامەی سەركردە سەربازيیەكان، بەڵام هەندێك كتێبی سەربەخۆش هەن كە ڕاستەوخۆ باسی هەندێك لە شەڕەكانیان كردووە لە كۆنترین كتێبێكیش لەو بوارەدا كە بەدەستمان گەیشتبێت كتێبی "وقعة صفين" لنصر بن مزاحم(م. 212ك)، هەروەها كتێبی (فتوح الشام)ی الواقدی (م.209ك) هەرچەندە بەوناوەیە، بەڵام باسی فتوحاتی عێراق و جەزیرە و شام و میسریش دەكات، جگە لەمانەش كتێب هەیە تایبەتە بە باسی جیهادی مسوڵمانان بەتایبەتی دژی خاچ دروشمەكان وەك كتێبی (مستند الاجناد في آلات الجهاد ى ابن جماعە الحموي) (م.733ك) یەكێكە لە كتێبە ناوازەكان لەو بوارەدا.

5-     كتێبەكانی بواری بەڕێوەبردن و كارگێڕى: چەند سەرچاوەیەكی مێژوويی ئیسلامی هەیە تایبەتە بە شێوازەكانی بەڕێوەبردن لە دەوڵەتی ئیسلامی، شێوازی ئیدارەدانی ئەو دەوڵەتە و دیوانەكان و نامه‌كان و چەندانی دیكەش، لە دیارترینی ئەوانەش وەك "صبح الأعشى في صناعة الانشا" القلقشندي(م. 821ك) و "قانون ديوان الرسائل" الصيرفي (م.900ك) كتێبی "قانون ديوان الرسائل" ابن مماتي(م.606ك). هەندێكی دیكەش زیاتر دواون و باسیان لە كردەوە و كردارێك و ئەركێكی دیاری كراو كردووە وەك "الرتبة في طلب الحسبة" ابن الرفعة(م. 735ك) و "نهاية الرتبة في طلب الحسبة" الشيزري(م. 589ك)، یان هەندێكی دیكەیان بەتایبەت لە باسی پۆستەكانی وەك الوزراء دواون.

6-     كتێبەكانی مێژووی ئابووری: ژمارەیەكی دیكەی سەرچاوەی مێژووی ئیسلامی تایبەتن بە بواری ئابووريی و شێوازەكانی ئیدارەدانی ئابووری دەوڵەتی ئیسلامی كە زۆر گرنگن بەتایبەت بۆ كەسێك كە بیەوێت زانیاری وورد لەسەر ئەو بابەتە وەربگرێت لەو سەردەمانەدا لە دیارترین ئەو سەرچاوانەش وەك: كتاب (الخراج) قازی ئەبو یوسف (م.182ك) و كتێبی (الخراج و صنعە الكتابە)ی قدامە بن جعفر (م.329ك) و ئەمە جگە لەوەی باسيان كۆكردنەوەی خەراج و ئابووری دەوڵەت كردووە باسیان لە چۆنیەتی دراو لێدانیش كردووە و جۆر و كێشانەی ئەو دراوانە و پێوانەیان و پێویستی خەڵكی بە خۆراك و پۆشاك و زێڕ و زیو..هتد. بەگشتی ژیانی ئابووری خەڵكیان باسكردووە، پاش ئەمانیش كتێبی تایبەتمەند تر دەركەوت لە بواری دراو و سكە وەك المقریزی (م.845ك) كاتێك كتێبی " شذور العقود في ذكر النقود " دانا.

لەگەڵ ئەمانەشدا چەندین كتێبی دیكەمان هەیە كە هەرچەند لە ناونیشان باسی بابەتی دیكەیە، بەڵام ناوەڕۆكیان سروشتێكی باسی مێژوويی ئابووريیە لەوانەش وەك كتێبی فتوح البلدان البلاذري (م.279ك) و هەروەها كتێبی "الأحكام السلطانية والولايات الدينية"ی أبی الحسن الماوردی(م.450ك) هەرچەند باسی سیاسەتە، بەڵام چەندین باسی ئابووريی و سككە و دراوی تێدایە.

7-     كتێبەكانی مێژووی كۆمەڵایەتی: سەرباری ئەوەی وا دێتە پێشچاو كە مێژوونووسانی مسوڵمان زیاتر لەسەر بواری سیاسيی، سەربازيی و ئابووری بابەتیان نوسیبێت، بەڵام چەندین نوسەری دیارمان هەیە كە تایبەت لەسەر ژیانی كۆمەڵایەتی چینەكانی كۆمەڵگە و ژیانی ڕۆژانە و جۆرەكانی جلوبەرگ و پۆشاك و خواردنەكان و جەژن و بۆنە كۆمەڵایەتیيەكان شتی بەكەڵكیان نوسیوە، یان لەسەر بابەتێكی خراپی كۆمەڵگە بە گاڵتەئامێز بابەتیان نوسیوە، وەك كتێبەكانی الجاحظ (م.255ك) كتێبی (عقلاء المجانين)ی أبي الأزهري (م.325ك) و بلاغات النساء ابن طيفور (م.280ك) و أخبار النساء ابن الجوزى (م.725ك) و نزهە الجلساء في أشعار النساء السيوطي (م.911ك) و ابن ساعاتی (م.647ك) كتیبی (جهات الائمة الخلفاء من الحرائر و الاماء) و چەندانی دیكەش، كەشتی ناوازە و سەیر و سەمەرەی كۆمەڵایەتیان تێدایە وەك التنوخی (م.384ك) لەكتێبەكانی "الفرج بعد الشدة" و"المستجاد من فعل الأجواد"و"نشوار المحاضرة". یان كتێبی "تفضيل الكلاب على الكثير ممن لبس الثياب"ى ابن مرزبان البغداديی ابن مرزبان البغدادی (م.309ك) كە جێگەی سەرسوڕمان و لەسەر وەستانە لە باسی كۆمەڵایەتی ئەو سەردەم.

8-     كتێبەكانی بیبلۆگرافیای كتێب: چەندین كتێبی شێوە بيبلۆگرافی لە سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلاميدا هەیە، كە زیاتر كۆكراوەی كتێبەكانی پێشینن لە سەرجەم بوارەكان بۆ نمونە ابن الندیم (م.385ك) كتێبێكی داناوە بە ناوی (الفهرست) كە كتێبی نوسەرانی پێش خۆيی و سەردەمی خۆی لە سەرجەم بوارەكان كۆكردۆتەوە هەروەها چەندانی دیكەش.

9-     كتێبە مێژووییه‌‌ جوگرافیاییەكان: لە سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلامی ئەو سەرچاوانە زۆرگرنگن، كە تایبەتن بە جوگرافیا و گەڕیدەكان و (مسالك و ممالك)، كە لەلایەن جوگرافی ناسە مسوڵمانەكان شار بە شار و تەنانەت ناوی هەرێم و ناوچەكانیان تۆماركردووە و تێیدا لە مێژوو باری ئابووريی و بنەچەی ناوی شار و ناوچەكان و ژمارەی دانیشتوان و پێكهاتەیان و تایبەتمەندی كشتوكاڵی ئەو ناوچانە و زۆرشتی بەنرخیان تۆماركردووە، بەبۆچوونی من بۆ مێژووی شارستانی ئیسلامی باشترین سەرچاوە ئەم سەرچاوانەی مێژووی ئیسلامین، كە زۆرجار بێلایەنییان تێدا بەدی دەكرێت لە گواستنەوەی ڕووداوە مێژوویەكان، لەم بوارەدا كۆنترین كتێب، كە تائێستا بەدەستمان گەیشتبێت كتێبی البلدان الیعقوبی (م.292ك)، پاشان كتێبی (المسالك الممالك) هەریەك لە نوسەران المقدسی (م.381ك) و ابن خرداذبه(م،300ك)، هەندێكی دیكەش لەو كتێبانە ناوی شارێكی هەرێمێكیان كردووە بە ناوی كتێبەكانیان و لەوێوە لە بابەتەكانیان دواون و زانیاريیە مێژوویەكانیان باسكردووە و بەپێی پیتی یەكەمی شارەكان هەروەك معجم و فەرهەنگێك ئەو شارانەیان باسكردووە، باشترین نمونەش بۆ ئەم بابەتە كتێبە بەناوبانگەكەی یاقوت الحموی (م.626ك) بەناونیشانی معجم البلدان، و كتێبی (مراصد الطلاع على أسماء الأمكنە و البقاع)ی صفی الدین البغدادی (م.739ك)، یان ابن الجیعان (م.885ك) بەناونیشانی التحفە السنيە بأسماء البلاد المصريە.

 جۆرێكی دیكە لەو كتێبانە تایبەتن بە باسی خوێندنگە و مزگەوت و گەڕەك و بازاڕ و كۆڵان و شەقامەكان و شوێنەوارە ئاوەدانیيەكان كە لە شار و ناوچە ئیسلامیەكاندا هەبوون ئەم سەرچاوانەش ناسراون بە كتێبەكانی (خطط المدن) لەو كتێبانەش ابن دقماق (م.809ك) و كتێبی (الخطط المقريزيە)ى المقريزي.

10-    كتێبەكانی پوختە و پەراوێزەكان: ئەم جۆرە لە كتێب بریتی بوون لە پوختكردنەوەی كتێبە مێژووییە گرنگ و زۆرەكانی بواری كتێبی مێژووییە زۆر و دورودرێژەكان یان كتێبەكانی بواری التراجم، ئەمانەش بە المنتخب یان المنتقی ناسرابوون، وەك كتێبی (المنتخب من تاریخ دمشق) چەندین بابەتی دیكە.      

لەكۆتایدا وەك پسپۆڕێكی ئەو بوارە چەند تێبینیەكمان هەیە لەبارەی مێژووی ئیسلامی، جێی خۆیەتی كە ئاماژەیان پێ بدەین، دیارترینیان ئه‌مانه‌ن:

1-     بەوپێیەی ئیسلام بۆخۆی ئاینی نوسین و تۆماركردنی زانیاریيەكانە، مێژووی ئیسلامی یەكێكە لەو مێژووە زۆر كەم و ناوازانەی دنیا كە تەواوی لایەنەكانی تۆماركراون، هەزاران كتێب لە سەرجەم بوارەكان هەیە هەروەك بە ژمارە و جۆرەكانیان ئاماژەمان بۆ كردن، لە هەر بوارێكی ئەو مێژووە بتەوێت كۆڵینەوەی زانستی بكەیت زانیاریت بەدەست دەكەوێت و شارەزایان و زانایانی مسوڵمان و تەنانەت خەڵكانی نامسوڵمانی ناو شارستانیەتی ئیسلامیش، بە هەزاران جۆرە نوسراو و كتێبیان داناوە لەسەر مێژوو بەتەواوی بوارەكانیەوە.

2-     زانیاريیەكانی ناو كتێبە مێژوويیەكان زۆرینەیان ساغ نەكراونەتەوە، زۆرجار حەزی كەسی یان مەیل و ئارەزووی دەسەڵاتدارێك یان پیاداهەڵدانی زۆری نابەجێی تێدا بەدی دەكرێت، كە پێویستە پاك بكرێتەوە و كەموكورتی و نەنگیيەكانی لێ دەربهێنرێت و بە حەزەر و بە هەستیارانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.

3-     هەندێك زانیاری مێژوویی بەهێندەی دەماودەم گێڕاندنەوە و مێژووی زارەكی چەندین بابەتی ئەفسانەیی و ناجۆری پێوەلكاوە كە ڕاستیيە مێژووەكانیان دوورخستۆتەوە، جێگەی باسە هەندێك لە نوسەرانی مێژووی ئیسلامیش بۆخۆیان ئەم ڕاستيیەیان نەشاردۆتەوە كەچی مێژوونوسانی نوێ وتەكانیان وەك دەقی پیرۆز وەردەگرن و دەڵێن ئەوە مێژووی ڕاستەقینەی ئیسلامە هەروەك مێژووی الطبري .

4-     پێویستە مێژوو لە ئایين جودابكرێتەوە هەروەك نوسەرانی مێژووی ئیسلامیش بۆخۆیان ئەمەیان كردووە، بەشێكی زۆری مێژوونووسانی مسوڵمان بۆخۆیان ئەمەیان كردووە لەكاتێكدا فەرمودەناس و موفه‌سيری گەورەی قورئان بوون، وەك الطبري  و ابن الكثير و السيوطي و هتد، كەچی ئەو ڕێسایانەی كە لە نوسینی ئەو زانستانە بەكاریان هێناوە لە كتێبە مێژوویەكاندا پەیڕەویان نەكردووە و بۆخۆشیان لە پێشەكی كتێبە مێژوویەكانیاندا ئەمەیان نەشاردۆتەوە و بەئاشكرا وتویانە كە ئەمان هەرچیان بیستووە و بینیوە تۆماریان كردووە یان لە پێشینانی خۆیان نقڵیان كردووە و ته‌حقیقیان تێدا نەكردووە، بۆیە ستەمێكی گەورەیە لە ئايین ئێمە هەڵسوكەوت و كرداری هەندێك لە كەسە مسوڵمان و سەركردەكانیان بكەینە مێژووی مسوڵمانان و لە ئێستادا لەسەر ئایين تۆماری بكەین، لەلایەكی دیكەش ئەگەر ته‌حقیق لە بابەتێكی ئەو مێژووانە نەكەین بێین لێدوانیان لەسەر بدەین.

5-     ڕۆژهەڵاتناسان كارێكی زۆرخراپیان بەرامبەر بە مێژووی ئیسلامی كردووە، ئەوان بەناوی پاراستنی كولتووری ئیسلامی و مێژووی ئیسلامی چەندین كتێبی مێژووییان پاراست و زیندویان كردەوە و لە چاپخانەكانی ڕۆژئاوا لە چاپیاندانەوە، بەڵام ئەگەر چاوێك بەو كتێبە مێژووییانەدا بخشێنین كە ئەوان زیندویان كردونەتەوە، سەرجەمیان یەك ئاڕاستەیان هەیە، واتە ئەوەی لەگەڵ ئامانج و باری ویستی خۆیان گونجاوە زیندویان كردۆتەوە و بەدەستیان خستووە و دوورنیە چەندان دەستنووسی دیكەی گرنگیش كە خزمەتی بە ئامانجی ئەوان نەكردووە لەنێوبرابێت، ئەوان بۆخۆشیان لە بوارێكدا پسپۆڕیان لە مێژووی ئیسلامی وەردەگرت، كە كەلێن و بچوك و ملل و نحل بوون وەك گرووپ گەلی ئيسماعیلی و حشاشنەكان و تصوف و حلاج ....هتد، بۆ نمونە لویس ماسینون پسپۆڕە لە بواری تصوف بەتایبەت لە (الحلاج) و بیرنارد لویس لە (ئيسماعیلیيەكان) پسپۆڕی وەرگرتووە، بۆیە پێویستە خوێنەوارانی بواری مێژووی ئیسلامیش هەر بەهێندە نەوەستن لەنێو سەرچاوەكانی مێژووی ئیسلامی هەیە، بەڵكو دەستنووسی نوێ ته‌حقیق بكەن و هەروەها ته‌حقیقی ئەو زانیاریانەش بكەن كە لەنێو ئەو كتێبە مێژوویانەی پێشین هەبووە.

6-     ناوی ئەم مێژووە چیە ئایا مێژووی مسوڵمانانە یان مێژووی ئیسلام یان مێژووی ئیسلامی، بەبۆچوونی ئێمە ئەم مێژووە مێژووی ئیسلاميیە، چونكە تەنها تایبەت نیە بە خەڵكی مسوڵمان و چەندین نامسوڵمانیش لەم مێژووەدا ژیاوە و تەنها تایبەتیش نیە بە ئايین تا ناوی بنرێت مێژووی ئیسلام بۆیە باشترین ناو ئەوەیە كە ناوبنرێت بە مێژووی ئیسلامی و بەم ئاڕاستەیەش هەتا سەردەمی كۆتایی ڕووخانی عوسمانیيەكان دەخایەنێت، كە كۆتا دەسەڵاتدارێتی ئیسلاميیە لە ڕۆژهەڵات و لە دوای ئەو هیچ مێژوویەك نیە جگە لە مێژووی مسوڵمانان یان نەتەوە جیاوازەكان.  

سه‌رچاوه‌ و په‌راوێزه‌كان

1- ابن الأثير، عز الدين ابو الحسن علي الجزري(ت:630هـ) الكامل في التاريخ، ط2، تح عبد الله القاضي، دار الكتب العلمية، بيروت، 1995.

2-ابن اياس، محمد بن أحمد (ت: 930هـ) بدائع الزهور في وقائع الدهور، تح مصطفى زيادة، القاهرة، 1984.

3-ابن تغري بردي، ابو المحاسن يوسف الاتابكي(ت:874هـ) المنهل الصافي والمستوفي بعد الوافي، تح محمد أمين،القاهرة، 1986.

4- النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة، المؤسسة المصرية العامة للتأليف والترجمة والنشر والطباعة، القاهرة، 1972.

5- ابن حجر، احمد بن علي العسقلاني(ت:852هـ) الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة، تح عبد المعين خان حيدر آباد الدكن، 1972.

6-الخطيب البغدادي، احمد بن علي(ت:463هـ) تاريخ بغداد، دار الكتب العلمية(بيروت د.ت).

7- ابن خلكان، أبو العباس، احمد بن محمد(ت:681هـ) وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان، تح إحسان عباس،دار الثقافة، بيروت، 1968.

8-الذهبي، شمس الدين محمد بن احمد(ت:748هـ) تذكرة الحفاظ، مكتبة الحرم المكي، دائرة المعارف العثمانية (حيدر آباد الدكن د.ت).

9- سبط ابن الجوزي، ابو المظفر قزاوغلي(ت:654هـ) مراة الزمان في تاريخ الأعيان، مطبعة دائرة المعارف العثمانية،حيدر آباد الدكن، 1370هـ.

10- السخاوي، شمس الدين محمد بن عبد الرحمن(ت:902هـ) الإعلان بالتوبيخ لمن ذم أهل التاريخ، مطبوع ضمن كتاب علم التاريخ عند المسلمين لروزنثال، مكتبة المثنى (بغداد 1963).

11- الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، دار مكتبة الحياة، بيروت، د.ت.

12- ابن شاكر، احمد بن شاكر الكتبي(ت:764هـ) عيون التواريخ، تح نبيلة عبد المنعم داود، بغداد، 1991.

13- الصيرفي، علي بن داود(ت:900هـ) أبناء الهصر بأنباء العصر، تح حسن حبشي، القاهرة، 1971.

14- الغساني، الملك الأشرف الخزرجي(ت803هـ) العسجد المسبوك والجوهر المحكوك في طبقات الخلفاء والملوك، تح شاكر محمود عبد المنعم، دار التراث الإسلامي، بيروت، 1975.

15- ابن كثير،عماد الدين إسماعيل بن عمر الدمشقي(ت:774هـ) البداية والنهاية، مكتبة المعارف (بيروت د.ت).

16- المسعودي، ابو الحسن علي بن الحسن(ت:346هـ) مروج الذهب ومعادن الجوهر، ط1، دار الكتاب العربي، بغداد، د.ت.

17- مسلم، أبو الحسن مسلم بن الحجاج(ت:261هـ) صحيح مسلم، تح فؤاد عبد الباقي التراث العربي، بيروت، د.ت.

18- ابن النديم، محمد بن إسحاق(ت:385هـ) الفهرست، دار المعرفة، بيروت، 1978.

19- أبو نعيم، احمد بن عبد الله(ت:430هـ) حلية الأولياء، ط1، مطبعة السعادة، القاهرة، 1938.

20- اليونيني، قطب الدين موسى بن محمد(ت:726هـ) ذيل مرآة الزمان، ط1، مطبعة المعارف العثمانية (حيدر آباد الدكن، 1380هـ.

21- باقر، طه ومحمد، عبد العزيز طرق البحث التاريخي في التاريخ والاثار، بغداد، 1980.

22- روزنثال، فرانز علم التاريخ عند المسلمين، مكتبة المثنى، بغداد، 1963.

23- السامر، فيصل ابن الأثير، دار الشؤون الثقافية العامة، بغداد، 1986.

24- سعيد، خليل منهج البحث التاريخي، بغداد، د.ت.

25- العمري، أكرم ضياء بحوث في السنة المشرفة، ط2، مطبعة الإرشاد، بغداد، 1972.

26- موارد الخطيب البغدادي في تاريخ بغداد، دار القلم، بيروت، 1975.

27- موافي، عثمان، منهج النقد التاريخي الإسلامي والمنهج الأوربي، الإسكندرية، 1984.

28- النقيب، مرتضى، المؤرخ المبتدئ ومنهج البحث التاريخي، بغداد، د.ت.