ئیبراهیم ساڵح بەریتانیا
پێشەكی :
یەكێك لەو زاراوە باوانەی میدیاو كەناڵە فەرمی و دوانگە سیاسی یەكانی بەریتانیا لەم سـی ساڵەی رابردودا بەكاریان هێناوە، ئیسلامۆفۆبیایە. ئەم زاراوەیە ئەگەر چی وەك چەمكێكی سیاسی و سایكولوژی بەكار دەبرێت، لە رووی كۆمەڵایەتییەوە جێكەوتەی گەورەی هەیەو لەم دەساڵەی رابردودا زیاتربەرەو هەڵكشان چووەو ئاستەكانی هەڕەشە و هەراسانكردن و ئازاردانی كەمینە موسڵمانەكانی نێو كۆمەڵگەی بەریتانی بەرەو ئاستێكی مەترسیدار بەرز كردۆتەوە.
ئەم لێكۆڵینەوەیە ریشەی ئەم دیاردەیە لە فیكری بەریتانییەكان خۆیان و لە هەناوی دەزگا و لێكۆڵینەوە فەرمییە بەریتانییەكان و رەهەندو بیانوەكانی ئیسلامۆفوبیا دەخاتە روو. دەكرێت ئەمە ببێتە دەروازەی گەلێك لێكۆڵینەوەی هاوچەشن و مەسەلەكانی تێگەیشتن لە ئیسلامۆفۆبیا و چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵكردن و هەوڵەكانی دەربازبوون لێی بكاتە بابەتی توێژینەوەی تر .
ئیسلامۆفۆبیا: شوێنگۆڕكێی تاوانبارو قوربانی
هەندێك لە لێكۆڵەران لایان وایە زۆرێك لە وڵاتانی رۆژئاوا گەیشتونەتە ئەو باوەڕەی كە بەهێزی دەوڵەتە موسڵمانەكان و توانای مانەوەو بەرگەگرتنیان لە ململانێكاندا بۆ بەهێزی و لەباریی خودی ئایینی ئیسلام دەگەڕێتەوە. ئایینێكە كە روبیناو وەڵامی مەنتیقی و قەناعەت هێن و كاریگەر بۆ پرسیارە دێرین و هەنوكەییە مرۆیی و فەلسەفییەكان پێشكەش دەكات، دەتوانێت كاریگەری قوڵ و ئەرێنی لەسەر دەروون و سلوك و زهنیەتی شوێنكەوتوانی بەجێبهێلێت و تواناكانی بزاوتن و بەرهەمداری و بەرگەگرتنیان تێدا زیندو بهێڵێتەوە. نهێنی سەركەوتنی شارستانی و ماددییانەی ئەو عەرەبە دەشتەكی و تیرەو هۆزە جیاواز و دژبەیەكانە و بوونیان بە هێزێكی نێودەوڵەتی گەورە لە سەدەی حەوتەمی زایینی و لە ماوەی كەمتر لە سەد ساڵدا، سەدمەیەكی خۆڕسك بوو لەو كاتانەدا لە رۆژهەڵاتەوە گەیشتە رۆژئاوای مەسیحی. ئەم سەدمە خۆڕسكە لە میانەی بانگەوازی ئیسلامی و هەڵمەتەكانی فەتح و مامەڵەی بازرگان و گەڕۆكە موسڵمانەكانی ئەو سەردەمانەوە بوو. لە كاردانەوەی ئەمەدا لە وڵاتانی رۆژئاواوە سەرەتای سەدمەیەكی مەبەستداری سەربازی و سیاسی و رۆشنبیری بەرامبەر كۆمەڵگە موسڵمانەكان لەو ساتانەوە و بە درێژایی قۆناغەكانی مێژوو دەستی پێكرد (1)
لە میانەی ئەو هەوڵانە ولە چەرخەكانی ناوەڕاستدا، دامەزراوەی كەنەسی و ئایینی لە ئەوروپا لیستێك ناوو سیفاتیان بۆ ئیسلام و موسڵمانان بەكاردەهێنا وەك رۆژهەڵاتییەكان، هاجەرییەكان، ئیسماعلیییەكان، دزەكان، گەلی فێڵ و شوم، گەلانی شەڕنگێزو تێكدەر، خەڵكانی دیمەن قێزەون و بەربەری (2).
دەركەوتنی زاراوەی ئیسلامۆفۆبیا لە زنجیرەی ئەم دژە سەدمە رۆژئاواییەدا دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەدەی بیستەم . بیریارو كۆمەڵناسە فەرەنسییەكان لەسەردەمی كۆلۆنیالیزمی فەرەنسی دا بۆهەندێك لە وڵاتانی موسڵمانی ئەفریقی بۆ یەكەمجار بەكاریان هێنا. ئالیەن كویلیەن لە كتێبی (The Muslim Policy in West Africa) دا لەساڵی 1910 دا ئەم زاراوەیەی بەكارهێناوەو پێی وایە ئەمە حوكمدانێكی لە پێشینەی كۆمەڵگە مەسیحییە رۆژئاواییەكانە بەرامبەر ئیسلام. كویلیەن لە كتێبەكەیدا دەڵێت: بەلای هەندێك لە مەسیحی و ئەورپییەكانەوە، موسڵمان دوژمنێكی سروشتییە. ئەو دوژمنەی گفتوگۆو دانوستان نازانێت. تەنها بەوەی موسڵمانیت، ئیتر تۆ دژ بە شارستانیه‌ت. شوێنكەوتنی ئایینی محمد جگە لە توندو تیژی و وەحشیگەری و نیەتگڵاوی هیچی تر نییە (3).
لە شەپۆلە تازەكەشیدا، زاراوەی ئیسلامۆفۆبیا لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردودا لە بەریتانیا سەریهەڵدایەوە، زاراوەكە بووە سومبولـی رەتكردنەوە و نیشانەی هەڵاوێردن بەرامبەر ئەو كەمینە موسڵمانەی لەو وڵاتە دەژیان (4). لە پاش بڵاوبونەوی راپۆرتی رۆنیمێد ترەست لە ساڵی 1997 كە وای وێنا كردبوو موسڵمانەكان كەسانی توندوتیژ و خۆپەرست و مشەخۆر و ئارەزوبازن و هەرگیز ناتوانن بۆ بەها دیموكراسی و كەلتوورییەكانی بەریتانی دڵسۆزن بن و تەنگژەو كێشەكانی بەریتانیا بە هی خۆیان بزانن، نایانەوێت لە رووبەرە فراوانە كۆمەڵایەتییەكەی بەریتانیادا بەشداری كاریگەو راستەقینەیان هەبێت. پاشان رووداوەكانی 11ی سێپتێمبەری 2001 ، وایان كرد زاراوەكە سنووری بەریتانیای ببەزێنێت و ببێتە زاراوەیەكی پر مشتومڕی فەزای گشتی و دیاردەیەكی بەرچاو لە هەموو وڵاتە ئەوروپیەكان و بگرە لە هەموو جیهاندا (5). ئەم ساتە وەختەشی لەگەڵدا بێت لێكۆڵەران و بەكارهێنەرانی زاراوەكە هاوڕا نین لە كۆماناكەی و لە كۆنتێكست و بارودۆخی جیاوازدا بەكاری دەهێنن.
لەمە زیاتر هەندێك لە لێكۆڵەرانی تری رۆژئاوایی وەك هینتگتۆنی خاوەن بیرۆكەی بەیەكدادانی شارستانییەكان، دەیانەوێت زاراوەكە لە رەهەندە سیاسی و ئابوورییەكەی دەرچێت و بە رەهەندە رۆشنبیری و دەروونی یەكەیدا بچێتە خوارەوە. ئەوان لایان وایە، كێشەكە گروپێكی ئیسلامی توندڕەو یا كەمینەیەكی موسڵمانی كەناركەوتوو نییە، بەڵكو كێشەكە خودی ئیسلام خۆیەتی، كە روبینایەكی جیاوازە، شوێنكەوتوانی وا لێكردوە قەناعەتیان بەوە هەبێت ئایینەكەیان باڵایەو هەڵگری بەها مرۆییەكانە، لەو لاوازی و پەرتەوازەییەیان رزگار نابن تا نەگەڕێنەوە بۆ بنەما سەرەكییەكانی و ئیسلام نەكەنەوە بە پانبەرنامەی ژیانیان( 6). بۆیە بەلای هینتگتۆنەوە ئیسلامۆفۆبیا رەهەندێكی هاووڵاتی بوونی هەموو تاكێكی رۆژئاواییە و مافێكی سروشتی و ئەركێكی نیشتمانییانە لەو بەهاو پێودانگانە بترسن كە پێچەوانەی تێگەیشتن و جیهانبینی یەكەی ئەوانە .
لە بنەرەتدا زاراوەی ئیسلامۆفۆبیا لە زانستی نەخۆشییە دەرونیی یەكانەوە خوازراوە، مەبەست پێی جۆرێك لە تۆقین و كاردانەوەی دەرونی نامەعقول و رەتكردنەوەی بـێ بیانوو كۆنترۆڵ نەكراوە، كەسی توشبوو لەگەڵ بینین یا بیستنی ئەو دیاردەی لێی تۆقیوە توشی دەبێت. بەستنەوەشی بە ئیسلامەوە كە كە لە بنەرەتدا بەرگرییە لە ئیسلام (ئیسلامۆفۆبیا: واتە رەتكردنەوەو بەرەنگاری نامەعقول و هەرەمەكی وتۆقینی بـێ بیانو لە ئیسلام )، بوەتە دیاردەیەكی فرە رەهەند كە لێك هەڵوشاندن و جوداكردنەوەی رەنگە ئاڵۆزو تەماوی بێت. ئیسلامۆفۆبیا واتە: تۆقینێكی نادروستی كەلتووریی بەرامبەر بە شەپۆلی زیندووبوونەوە وتەشەنەكردنی چەمك و بەها ئیسلا مییەكان. بەڵام لە بەكارهێنانیدا دەویسترێت وەك زاراوەكانی تۆقین لە نازییەكان لە سەردەمی جەنگی جیهانی دووەم و تۆقین لە ئیشتراكی لە سەردەمی جەنگی سارددا مامەڵەی بكرێت.
جێگەی سەرنجە كە فۆبیا بۆ خۆی نەخۆشییەكی دەروونی و سایكۆسۆماتی تاكەكەسییە، بەڵام كە دەكرێتە فەزایەكی گشتی و بە رووكارە كۆمەڵایەتییەكەیدا دەشكێنرێتەوە، مەبەست پێی دەبێتە خوڵقاندنی ژینگەیەكی قانگدراو بە ترس و دڵەڕاوكێی و تۆقین، پڕ لە توڕەیی و دوژمنایەتی و ئامادەبون بۆ دەستەویەخەبوون و دەمارگیری بەرامبەر بە ئیسلام و موسڵمانان. لێرەوە ئیسلامۆفۆبیا دەبێتە رەوتێكی نەرێنی لە كۆمەڵگەی رۆژئاییدا لە روانینیان بۆ ئیسلام و مامەڵە كردنیان لەگەڵ موسڵماناندا. ئەمەش دەیەوێت ئامادەگییەكی زیهنی و دەروونی و رۆشنبیری لەلای تاكی رۆژئاوایی دروست ببێت لە هەموو كاتێكدا بتوانێت دوژمنكارانە لە ئیسلام بڕوانێت و توندوتیژانە بەرامبەر موسڵمانان مامەڵە بكات (7).
لە بنەرەتدا زاراوەی ئیسلامۆفۆبیا بۆ ئەوە داهێنرا كە حاڵەتی كەمینە موسڵمانەكان وەك قوربانی پیشان بدات و بەرگری لەوە بكات كە چ ئیسلام و چ موسڵمانان شایەنی ئەو لێترسان و تۆقینە نین. بەڵام چۆنیەتی وداڕشتنی زاراوەكە تەواو پێچەوانەی ئەمەی لـێ دەخوێنرێتەوە. ئیسلامۆفۆبیا وەك زاراوەی (ئەنتی سامی) دژە سامی وایە لە مانادا، بەڵام لە بەكارهێناندا پێچەوانەی ئەوە. لە زاراوەی دژە سامی دا، (سامی) قوربانییەو دژەكانی تاوانبارەكەن، كەچی لە ئیسلامۆفۆبیادا، ئیسلام تاوانبارەكەیە ( ئایدیایەكی داخراوی تۆقێنەرە) و دژەكانی قوربانییەكەن. زاراوەكە وا وێنای ئیسلام و موسڵمانان دەكات كە تاوانی تۆقاندن و ترس دروستكردن لە ئەستۆی ئەوانەو سیفەتێكی بەڵگەنەویستی لكاوە پێیانەوە ، خەڵكانی كۆمەڵگە رۆژئاواییەكان قوربانی دەستی ئەو سروشتە رەق و تۆقێنەرەن و ئاساییە وەك كۆمەڵگە تۆقین و شڵەژانی دەرونییان بەرامبەری بۆ دروست ببێت.
پێكهاتەی كەمینەی موسڵمانی بەریتانی و هەڵكشانی ئیسلاموفوبیا
موسڵمانان لە بەریتانیا گەورەترین كەمینەی ئایینین لە پاش ئایینزای مەسیحییەوە. بە پێی كۆتا سەرژمێریی كە ساڵی 2011 ئەنجام دراوە، ژمارەی موسڵمانان لە ئینگلاند و وێلز 2،706,066 كەسن، كە دەكاتە رێژەی 4.8 % دانیشتوانی ئەو دوو هەرێمە . لە ئیرلەندەی باكوور ژمارەیان 3،832 كەسە كە دەكاتە 0.2% دانیشتوان . هەروەها لە سكوتلەند ژمارەكە 73،776 كەسن كە دەكاتە 1.4% ی دانیشتوان. بەگشتی ژمارەكە خۆی لە سـێ ملیۆن كەس دەدات و رێژەی نزیكەی 5% ی دانیشتوان پێك دەهێنێت. لە پاش مەسیحییەكان كە رێژەیان 59% ، موسڵمانەكان گەورەترین كەمینە ئایینی ناو بەریتانیان. كەمینە ئایینی یەكانی تری هیندۆسی و سیخ و جولەكە و بودایی و ئەوانی تر بەهەمویانەوە 4% دانیشتوان دەبن. لە كاتێكدا 25% دانیشتوان وەك بـێ ئایین خۆیان ناساندوەو رێژەی ئەوانەش بەشداری سەرژمێریەكە نەبوون بە 7% خەمڵیندرا. واتە لە زۆرترین حاڵەتدا موسڵمانەكان یەك لە بیستی دانیشتوانی بەریتانیا پێك دەهێنن ( 8).
لە رووی پێكهاتەوە، كەمینەی موسڵمانان لە بەریتانیا ناچون یەكن و بنەچەو وڵات و نەتەوەیان لێك جودایە. پاكستانییەكان گەورەترین پێكهاتەن و رێژەیان 38%ی كەمینە كەیە ، لە دوای ئەوان بەنگلادشی 14.9% و كاریبییە رەش پێستەكان 7.7% و هیندییەكان 7.2% و عەرەبەكان 6.6% ی كەمینەكە پێك دەهێنن. رێژەی بەریتانی یە رەسەنە موسڵمانەكان 2.9% و ئێرلەندییەكان تەنها 0.1% یان موسڵمانە. موسڵمانەكان لە شارە گەورەكان نیشتەجـێ بوون. لە ساڵی 2011 دا ، لە شاری لەندەنی پایتەخت ژمارەیان 1,012,823 كەس و لەشاری بیرمینگهام 234,411 كەس و لە شاری برادفۆرد 129,041 كەس و لەشاری مانچستەر 79,411 كەس بوون ( 9).
جگە لەمە ، ئەم كەمینە موسڵمانەی بەریتانیا تەواو ناچوونیەك و جیاوازن لە پاشخانی نیشتمانیاندا. ئەوان لە وڵاتانی پاكستان و هیند وبەنگلادش ومیسر و یەمەن وعێراق و مەغریب و جەزائیر و تونس و مالیزیا وسۆماڵ و توركیاوە هاتوون. تەنانەت لە نەتەوەیەكی دیاریكراودا پێكهاتە و باكگراوندی ئیتنی جیاوازیان هەیە، لە ناو پاكستانییەكاندا بۆنمونە، پەنجابی و سیندهی وپەتانی و كشمیریەكان هەن. هەر یەك لەم پێكهاتانە زمانی جیاو شێوەزاری تایبەتی خۆیان هەیەو، خاوەنی كەلتوورو دابونەریت و بۆنەی نەتەوەیی و نیشتمانی جیاوازن.
بە پێی لێكۆڵینەوەیەكی ستیڤنس هاوكارانی لە ساڵی 2017 دا تەنها 74% ئەم كەمینە ئیسلامییە بە ئیسلامەوە پەیوەستن ورێورەسم و نەریتە ئایینییەكان بە رێكوپیكی و بەردەوامی ئەنجام دەدەن. لە ناو ئەمانەشدا، كەمینە موسڵمانەكە بە پێی ئینتیمای مەزهەبی و رێچكەی فیكری و سیاسی ئیسلامیان جارێكی تر دابەشبونەتەوە. دیارترین دابەشبوونەكان مەزهەبەكانی شیعەو سونەن. لە خوار ئەم دابەشبوونە سەرەكییەوە ، گروپەكانی برێلویی و دیۆبەندی و تەبلیغی و جەماعەتی ئیسلامی و سۆفی و سەلەفی وئیخوانی هەن و هەر یەكەیان خاوەنی دامەزراوو مزگەوت و پەێڕەوی تایبەتی خۆیانن. ئەم دابەشبوونە زۆرو جیاوازانە قورسی یەكی تەواو دروست دەكات و وا دەكات لە روی فەرمییەوە تاقە پێناسە یا ناسنامەیەكی چوونیەك بۆ موسڵمانان لەم وڵاتەدا لە ئەستەمەوە نزیك بێت و ئاسان نەبێت تاكە ئەجیندا یا بابەت گەلێكی لێك نزیك كۆیان بكاتەوە و كۆڕاییان لە مەسەلە هەنوكەییەكاندا تێدا بەرپا بكات (10).
ئەم كەمینە ئیسلامییە جیاوازو فرە رەهەندە لە بارودۆخی جیاواز دا دووچاری جێكەوتەكانی ئیسلامۆفۆبیا دەبنەوەو زۆر تا كەم كاریگەری نەرێییان لەسەر دروست دەكات. هەڵمەت و هێرشەكانی ئیسلامۆفۆبیا لە ژێر ناوی بەرەنگاری تیرۆو وئیرهاب و بیانووی تردا پاش روداوەكانی 11ی سێپتێمبەری 2001 ی ئەمریكا و شەڕەكانی ئەفغانستان و عێراق و هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر فەلەستینییەكان و هێرشە تیرۆریستی یەكانی 7 ی تەموزی 2005 ی لەندەنەوە بە رێژەیەكی بەرچاو زیادیان كردووە.
بەلای سندس عەلی یەوە مومارەسەكانی ئیسلامۆفۆبیا لە پێنج دیاردەدا خۆیان دەبیننەوە. یەكەم: پەلاماردانی كەسانێك كە بە موسڵمان زانراون. دووەم: هێرشكردنە سەر دامەزراوەو تەلارو خانوویەك كە وادیاربووە هی موسڵمانەكانەو ئەوان چالاكی تێدا ئەنجام دەدەن. سـێیەم: خۆپیشاندان و ناڕەزای پیشاندان لە ناوچە موسڵمان نشینەكاندا لە رێی كۆبوونەوە و پۆستەرو رێگرتن لە بۆنە و رێوڕەسمە ئیسلامییەكان. چوارەم: جموجوڵی رێكخراو بۆ هەراسانكردن و هەڵاوێردن و گێچەڵ پێكردن وتەنگ پێهەڵچنینی موسڵمانەكان وئازاردان و بێزاركردنیان. پێنجەم: دروستكردنی فەزایەكی گشتی كە كەسایەتی موسڵمانان و سومبولە ئیسلامییەكان ناشیرین و دزێو پیشان بدات، وەك ناوهێنانی محمد وەك دانەری قورئان و زیندووكردنەوە گفتوگۆو دیبەیتە مەسیحییە زبرو گاڵتەئامێزەكانی سەدەكانی ناوەڕاست و ئەو مەسەلانەی تر كە هەست و هۆشی موسڵمانەكان بریندار دەكات (11) .
لەم دەساڵەی رابردودا مزگەوت و دامەزراوە ئیسلامییەكان و ئافرەتانی باڵاپۆش و پیاوانی ڕیشدار و دیاردە ئیسلامییەكانی تر بەردەوام لەژێر مەترسی پەلامارو دەستدرێژی لە ناكاودا بوون. بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی ستیڤنسن و هاوڕێكانی (2017) كە 1800 كەس بەشداریان تێدا كردووە، لە ساڵی 2010 دا 50% ی دانیشتوانی بەریتانیا دیاردەكانی ئیسلامۆفۆبیایان بەرامبەر موسڵمانان بینیووە یا بیستووە، ئەم رێژەیە لە ساڵی 2015 دا بەرز بۆتەوە بۆ 80%. رێژەی ئەوانەی ئازاری جەستەیی دراون و روبەروی هێرشی فیزیكی بونەتەوە لە ساڵی 2010 دا 13.9% بووە ، بەڵام لەساڵی 2015 دا رێژەكە بوەتە 17.8% . ئەمەش مانای وایە لە نێوان ساڵانی 2010-2015 دا نزیكەی 500,000 كەس تەنها لەبەر ئەوەی موسوڵمانن بەر ئەو هێرشانە كەوتوون.
ئەم رووداوانە لە بۆشایی و هەر لە خۆڕا روونادەن، خەڵكی بە رەگەزپەرستی لە دایك نابن، ئەو بارودۆخ و ژینگەیەی تێیدا گەورە دەبن كاریگەری زۆر لەسەر بیركردنەوەو ئاكاریان دادەنێت و ژینگەی رق لێبونەوە بەرهەم دەهێنێت. (زمان، میدیا، سیاسەت، یاساكان) كە لەلایەن دامەزراوە دەوڵەتییەكانی وەك قوتابخانەكان، پۆلیس، دادگاكانەوە بەكار دێن رۆڵی گەورە لە بەرهەمهێنانی ئیسلامۆفۆبیادا دەبینن. لە ساڵی 2010 تەنها 30% دەزگا فەرمییەكان دیمەن و چیرۆكی خراپ و نێگەتیڤیان لە بارەی موسڵمانانەوە لـێ دەبینرا، رێژەكە لە ساڵی 2015 بەرزبۆتەوە بۆ 94%. ئەمانە دیمەنی ترسناكن لە ناو كۆمەڵگەی بەریتانیداو، رقلێبونەوەو بەدگومانی بەرامبەر كەمینە موسڵمانەكان بەرەو زیادبون دەبەن. 87.7% ی بەشدارانی لێكۆڵینەوەكەی ستێڤنسن و هاوڕێكانی پێیان وایە كە راگەیاندن و میدیاكان یەكێكن لە هۆكارە سەرەكییەكانی هەڵكشانی دیاردەكانی ئیسلامۆفۆبیا.
كەمینەی موسڵمانی بەریتانی رووبەرووی شێوازە نەرمەكەی ئیسلامۆفۆبیاش بونەتەوە، كە كاریگەری راستەوخۆو نەرێنی لەسەر ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابوورییان دەبێت و وا دەكات لە مەودای دووردا هەر بە ناكاریی و كەنارگیری بمێننەوەوە نەتوانن بەشداری ئاستە بەرزەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی بكەن لە بەریتانیادا. بەپێی ئەنجامی سەرژمێریەكانی 2011، تەنها 19.8 % ی موسڵمانانی تەمەن نێوان (16 بۆ 74) ئیشی تەواو (فول تایم) یا چنگ كەوتووە، لە كاتێكدا رێژەكە بۆ گشتی دانیشتوانی بەریتانیا 34.9 % یە. رێژەی ئافرەتانی ماڵەوە كە كاری تریان نییە لە كەمینە موسڵمانەكەدا بۆ ئەو ئاستی تەمەنە دەگاتە 18% ، لە كاتێكدا رێژەكە بۆ دانیشتوانی تر تەنها 6% (12). رێژەی ئەو موسڵمانانەی گەیشتونەتە پلەی ئیداری بەرز لە كۆمپانیاو دەزگاكانی دەوڵەتدا تەنها 6%، بەڵام بۆ گشتی دانیشتوان رێژەكە لەسەرو 10% ەوەیە. 24% كەمینە موسڵمانەكە بۆ ماوەی دوورمەودا بـێكار بوون، بەڵام رێژەكە لەلای گشتی دانیشتوانی بەریتانی تەنها6% (13). ئەمەش لە مەودای نزیك و دووردا وا دەكات كەمینەی موسڵمان لە بەریتانیا توانا زانستی و كارگێڕی و ئابووری و سیاسییەكانی زۆر سنووردار بێت و نەتوانێت بەشداری كاریگەرانەی ژیانی كۆمەڵایەتی بكات و بە ئاسانی دەستی نەگاتە ناوەندەكانی دروستكرنی بڕیار.
بیانووەكانی ئیسلامۆفۆبیا لە بەریتانیا
ئیسلامۆفۆبیا هەژان و شۆكێكی گەورەیە كە كواڵیتی ژیانی رۆژانە لە كۆمەڵگەی بەریتانیدا دەخاتە مەترسییەوە. تاوانەكانی هەڵاوێردخوازی و دەست درێژییەكانی رقلێبونەوە رایەڵەی كۆمەڵایەتی پۆست رێسیزمی كۆمەڵگەی بەریتانی لەبەریەك هەڵدەوەشێنێت. ئەم رقلێبونەوە دامەزراوەیی و سەرشەقامی یە لە دژ موسڵمانان، زۆرجار بوار خۆش دەكات هەست و هۆش و بانگەشەكانی دژە- سامیەت و دژە رەش پێستەكان سەرتاتكێ بكەن و لایەنگرو شوێنكەوتویان بۆ پەیدا ببێت.
ئەوەی كە جێی لەسەر وەستانە، ئیسلامۆفۆبیا لە بەریتانیا لەژێر سایەی هەندێك بیانوودا بەرگی یاسایی وەردەگرێت و بە فەرمی لەلایەن دامودەزگاكانی حكومەت و پیاوانی دەوڵەتەوە بەرامبەر موسڵمانەكان پەیڕەو دەكرێت. هەر ئەم بیانووەیە وادەكات هەندێك سیاسەت و یاسا تایبەت بە كەمینەی موسڵمانەكان بەردەوامی هەبێت و بگرە قورستر و چڕتر بكرێتەوە. چاودێری كردنی بەكۆمەڵ و دەستبەسەركردنی بـێ لێپرسینەوە بۆ ماوەی زۆرو توندكردنەوەی بڕیاڕەكانی دادگا و زەقكردنەوەی لایەن و رووداوە نەرێنییەكان زۆرجار هەستی پێدەكرێت تایبەت بۆ لەكەداركردن و بەدێوەزمەكردنی كەمینەی موسڵمانانە و بەهەمان قەوارەو توندی بەرامبەر كەمینەكانی تر نییە.
ئارزو میرالـی لە لێكۆڵینەوەكەیدا بە ناونیشانی ــ گێڕانەوە باوەكانی ئیسلامۆفۆبیا، بیانوەكانی ئیسلامۆفۆبیا و وبرەوپێدانی تۆقین لە ئیسلام لە دەزگاكانی راگەیاندن و لەسەر زمانی سیاسەتمەدرادان و پلەدارانی پۆلیس و دادگاكان لە بەریتانیادا لە چوار تەوەرەدا چڕ دەكاتەوە، كە ئەمانەن:
یەكەم: موسڵمانان مەترسین بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانی لەبەر ئەوە دەركردن و پەیڕەوكردنی بریاری یاسایی تایبەت و توند بەرامبەریان شتێكی نائاسایی نییە، بەڵكو هەندێكجار زەرورەتی كۆمەڵایەتی و نیشتمانییە .
گوتاری هەندێك لە سیاسی و راگەیاندنەكان موسڵمان وەك نامۆ، جیاواز، مەترسی بۆ سەر ئاسایش نەتەوەی دەبینێت. هەرچەند دەوڵەت وەك دامەزراوەیەكی بەریتانی بـێلایەن دەردەكەوێت، بەڵام پێناسەی بۆ هاوڵاتی بەریتانی ئەوەیە كە بە توندی بەو ناسنامە تایبەتە بەریتانییەوە پەیوەستە كە خۆی بۆی داناوە. بە وردبونەوەی ورد ئەوە ئاشكرا دەبێت كە پێشینە بڕیارێك هەیە موسڵمانان وەك تاونبارو لێپرسراو بەرامبەر كارە تیرۆریستییەكان ئەژمار دەكات .. راپۆرتە میدیاییەكان و سیمبول و رەمزە زمانییەكان زیاتر ئەوە زەق دەكەنەوە و دەیخەنە چوارچێوەیەكی بینراوو بیستراوی رۆژانەوە. 21.3 % لە بەشداربووانی لێكۆڵینەوەكەی ئارزو میرالی پێیان وابوو كە لە نێو فەلسەفە و گوتاری زۆر لە سیاسەتمەدارەكاندا ئەوە دەخوێنرێتەوە كە خودی ئیسلام تەنگ و چەڵەمەكەیە و ناتوانێت شوێنكەوتوانی لەسەر هاوژیانیەكی موتەسامحی وا رابهێنێت كە فرەیی كەلتورو ئاینی قبوڵ بێت.
دووەم: كەمینە موسڵمانەكان ئینتیما و دڵسۆزییان بۆ بنەماو بەهاكانی دیموكراتی نییە و نە قەناعەتیان بەوجۆرە پەیڕەوە بۆ دروست دەبێت و ، نە دەشتوانن رێز لە بنەماو یارییە دیموكراسییەكان بگرن. هەندێك لە سیساتمەداران مەسەلەی ئیسلامیزەكردنی كۆمەڵگە زەق دەكەنەوە، گوایە موسڵمانان هەوڵـی گەورەیان بانگەوازكردن بۆ ئیسلام و هەوڵـی موسڵمان كردنی هاوڵاتییە بەریتانییەكانە. ئەمەش بە رای ئەوان دژە لەگەڵ بنەماكانی دیموكراسی و هەڕەشەیەكی ئاییندەییە بۆ ئازادییە گشتییەكان لە كۆمەڵگەی بەریتانیدا.
نایجڵا فەرەجی ئەندام پەرلەمانی بەریتانی، زۆرێك لە گوتارو لێدوانەكانی بە ئاراستە نەرێنییەكەدا دەروات و بەلایەوە وایە كە بەها ئیسلامییەكان لەگەڵ بەهاكانی دیموكراتی و بەریتانی بوون یەكناگرنەوە، بە تایبەتی لەمەسەلەی ئازادی ئافرەت بە روانگە بەریتانییەكەی زۆر لەیەك دوورن. هەروەها پێی وایە كە قورئان كتێبێكی ئایینی و ئاسمانی نییە، بەڵكو كۆمەڵە تێگەیاندن و ئاراستە كردنێكە موسڵمانان فێر دەكات چۆن بەسەر نەیارو جیاوازەكانی تردا سەربكەون.
سەرەك وەزیرانی ئێستای بەریتانیا بوریس جونسون زیاتر لە لێدوانێك و نووسینێكی هەیە كە تێیدا لەگۆشە نیگای ئیسلامۆفۆبیاوە لە مەسەلەكانی كەمینە موسڵمانەكە دەڕوانێت و پێی وایە تەنانەت هۆكاری پێشنەكەوتن و پشێوی دەوڵەتە ئیسلامییەكانی جیهانیش بۆ خودی ئیسلام دەگەڕێتەوە. لە ستوونی تایبەتی خۆی لە دەیلی تەلەگراف لە 5 ئۆگەستی 2018 دا جونسون ئافرەتانی نیقابپۆشی موسڵمانی بە سندوقی پۆستەی بەرید و ئەو دزانە چواند كە بانكەكان دەبڕن. رێكخراوی تێل ماما لە ساڵی 2018 لە راپۆرتێكدا ئاماژەی بەوە كرد كە تەنها لە هەفتەی دوای نووسینەكەی جۆنسندا رێژەی تاوانی دژ بە موسڵمانان لە شوێنە گشتییەكاندا بە رێژی 375% زیادی كردوە (15).
عبدالفتاح موعتەزبیللا لە لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانیدا كە 32 دەوڵەتی ئیسلامی گرتۆتەوە گەیشتۆتە ئەو سەرەنجامەی كە زۆربەی كۆمەڵگە موسڵمان نشینەكان لە بنەماكانی دیموكراسی حاڵین و، 73% ی بەشدارانی لێكۆڵینەوەكەی ئەو دیموكراسییان قبوڵە. بە پێی لێكۆلینەوەكە موسڵمانانی توركیاو سەنیگال و مەغریب و تونس و امریكا و گامبیا و مالیزیاو یەكێتی ئەوروپا بە گشتی زیاتر باوەڕیان بە مافی دەنگدان وكێبەركێی ئازادانەی سیاسی و رێزگرتن لە مافە مەدەنییەكان و فرەیی سیاسی و بەشداری میكانیزمەكانی ئاڵوگۆڕە دیموكراتیەكان و سەرەنجامەكانی دەنگدان هەیە. بەلای عبدالفتاحەوە ئەم سەرەنجامە هی ئەوەیە لەو كۆمەڵگانەدا رێژەی ئیسلامییە نوێگەراكان و عەلمانییە میانڕەوەكان زۆرترە لە ئیسلامیی تەقلیدی و عەلمانییە تاكڕەوە دەسەڵاتدارەكان (16).
لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی بەریتانی دا لە 2017 دا، كەمینەی موسڵمان توانیان 15 كورسی لە شارو ناوچە جیاجیاكانی بەریتانیا ببەنەوە كە دەكاتە رێژەی 2.5% ی گشتی كورسییەكان و لەچاو رێژەی هەڵبژاردنەكەی 2015 دا 67% زیادی كردووە. لە كۆی ئەو 15 پەرلەمانتارە هەشتیان ئافرەتن. هەرچەندە ئەم ژمارەیە لەچاو رێژەی كەمینە موسڵمانەكەدا هەر كەمە و دەبوو لە بیست ئەندام كەمتر نەبێت، بەڵام ئاماژەیەكی باشە كە موسڵمانان هۆشیارانە مامەڵە دەكه‌ن و لە رێی بنەماو میكانیزمە دیموكراسییەكانەوە دەنگەكانی خۆیان دەگەیەننە ناوەندەكانی بڕیار لە بەریتانیادا. زەقكردنەوە چەند دەنگێكی نەشاز لە كەمینەی موسڵماندا، كە كەمینەكانی تریش لێی خاڵی نین، جێگەی پرسیارو بەشێكە لە هاندانی هەست و هۆشی ئیسلاموفوبیا و وێنای راستەقینەی كەمینەكە ناكات.
سادق خان لە كاتی بردنەوەی شارەوانی لەندەنی پایتەختدا لە هەڵبژاردنەكانی مایسی 2016 دا، له‌كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی : "هەڵبژاردنەكان ئەوەیان سەلماند، كەسێك دەتوانێت لە هەمان كاتدا هاوڵاتیەكی رۆژئاوایی و موسڵمانیش بێت. من لەندەنیم، بەریتانیم، موسڵمانیشم و شانازیش بە ئایینەكەمەوە دەكەم. هەر چەندە من بە ناوی موسڵمانانەوە قسە ناكەم، بەڵام بنەماو بەهاكانی ئیسلام و دیوكراتی دژ بەیەك نین".
سیزاری لە لێكۆڵینەوەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە راستە كەمینەی موسڵمانان لە بەریتانیا پێكهاتەیەكی چوونیەكیان نییە، بەڵام هەڵەیەكی زانستی و ستراتیژییە ئەگەر وا بزانین ئەوان بە گشتی بنەماكانی دیموكراسی رەت دەكەنەوە، هەرچەندە خەڵكانێك هەن لەوەش زیاتر دەڕۆن و پێیان وایە كە خودی ئیسلام بۆ خۆی هەڕەشەیە بۆ بەریتانیا و دەوڵەت بۆی هەیە هەر بڕیارو هەڵوێستێكی لە پێشینە بگرێتە بەر بۆ بەرەنگاربونەوەی ئەو هەڕەشەیە. سیرزای كە لەساڵی 2009 وە سەرقاڵی لێكۆڵینەوە ئایین و كەلتوورە جیاوازەكان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە، بەلایەوە سەیرە كە هەندێك كەس مەسەلەی پێچەوانەبوونی بنەماكانی ئیسلام و دیموكراتی یا بەریتانی بوون زەق دەكەنەوەو وەك هەوڵێك بۆ دابەشكردن و لێكداڕانی پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی بەریتانی دەبینێت وپێی وایە ئەو بیروڕایانە وێنەی راستەقینەی كەمینە موسڵمانەكەی بەریتانیا نییە (17).
سـێیەم: بنەماكانی ئیسلام و بەها ژیانییەكانی لەگەڵ بەها كۆمەڵایەتی و ژیارییە بەریتانییەكان وێك نایەنەوە، بۆیە بەسروشتی پەیرەوكردنی موسڵمانان لە ئایینەكەیان زۆر بەهاو بنەڕەت لە هاوڵاتی بوونیان دەسڕێتەوەو ئاسان نییە هاوڵاتییەكی موسڵمانی بەریتانی بۆ مەودای درێژ بێتە دروستبوون. سندس عەلـی پێی وایە، مەسەلەی ئینتیمای بەریتانیبوونی كەمینەی موسڵمان لەلای ناوەندی ئەكادیمی و پسپۆڕانی بەریتانی لە پێنج تەوەرەدا كورت دەبێتەوە . یەكەمیان: پێیان وایە كە ئینتیمای بەریتانی موسڵمانەكان لە چاو سپی پێست و دانیشتوە رەسەنەكانی ئەو وڵاتەدا كەمترە . دووەمیان: نزمی ئاستی بەشداری كۆمەڵایەتی و سنورداری هەڵكشان بۆ ئاستە باڵاكانی كۆمەڵگەو گرتنەدەستی پۆستە باڵاكان كاریگەری نەرێنی لەم مەسەلەیە كردووە. سـێیەمیان: كەنارگیری و دابڕان و بوونی بەربەستە دەروونی و كەلتووری و كۆمەڵایەتییەكان بە خراپ بە سەر ئەم مەسەلەیەدا شكاوەتەوە . چوارەمیان: موسڵمانەكان پێیان وایە بەشداری فراوان لە مەسەلە سیاسی و كۆمەڵایەتییە بەریتانییەكاندا كاریگەری خراپ لە ناسنامە ئایینییەكەیان دەكات. پێنجەمیان: لای نەوە تازەكانی كەمینە موسڵمانەكان قبوڵكردن و شانازیكردن بە ناسنامەو هاوڵاتیبوونی بەریتان یەوە ئاسانترە و تێگەیشتن بۆی زیاترە. هەرچەندە سەرەنجامی توێژینەوەكەی سندس عەلـی بە تەواوی پێچەوانەی زۆرێك لەو بیروڕایانە دەرچوون و ئەوەیان نیشان دابوو كە كەمینە موسڵمانەكە ئینتیماو ناسنامەی بەریتانیان لە ئاستێكی بەرزدا قبوڵە و بگرە لە هەندێك بارو ئاستدا لە زۆر لە پێكهاتەكانی تر بەریتانی ترن و بە پەرۆشەوە لە مەسەلە جەورهەری یە بەریتانی یەكان دەڕوانن.
چوارەم: كەمینەی موسڵمانان لە ناخیاندا جۆرێك لە رەوایەتی و تعالی یان بەسەر شوێنكەوتوانی ئایینەكانی تر و خەڵكانی نا مولتەزبم و بێ ئاییندا هەیە، ئەمە رانگدانەوەی سلوكی و كۆمەڵایەتی هەیە، هەر بۆیەش بەگشتی ئەم كەمینەیە كەنارگیرەو تێكەڵاوی راستەقینەی كۆمەڵایەتی لەگەڵ پێكهاتەكانی تری كۆمەڵگەی بەریتانی دا بۆ ئەنجام نادرێت. لێرەوە ئاساییە دەوڵەت بە یاسای تایبەت و مامەڵەی نائاسایی هەوڵی دروستكردنی ئەو هاوژیانییە بدات.
دەرەنجام و دەروازەی لێكۆڵینەوەی تر
ئیسلامۆفۆبیا وەك زاراوەیەكی فەزای گشتی لە زۆرێك لە كۆمەڵگە ئەوروپی یەكان و لەوانەش بەریتانیا باسێكی گەرمی رۆژانەیە و لە دوانگە سیاسی و میدیاییە بەریتانییەكانەوە بە ئاراستەی جیاجیا تیشكی دەخرێتە سەر. ئەم لێكۆڵینەوەیە خوێندنەوەیەك بوو لە دیاردەی ئیسلامۆفۆبیا و ئەو بیانوانەی لەلای كۆمەڵگەی بەریتانی دیاردەكەی لەسەر بونیاد نراوە. لێكۆڵینەوەكە سەرەتا چەمكی ئیسلامۆفۆبیای لێك دایەوە، پاشان پێكهاتەی كەمینە موسڵمانی لە بەریتانیا روون كردوەوە. لەكۆتاییدا بیانوەكانی ئیسلامۆفۆبیای گفتوگۆ كردوە. دەكرێت لە دەرەنجامەكانی ئەم لێكۆڵینەوەیەوە بنەماكانی گوتاری كەمینە موسڵمانەكەی بەریتانیا و چۆنیەتی مامەڵەیان لەتەك ئەم دیاردەیەدا رەنگ رێژ بكرێت و لە ستراتیژی كەمینەكەدا رۆڵی ئەرێنی گەورە بگێڕێت.
سەرچاوەكان:
1- قطیشات ، یاسر (2018) جدلیة العلاقة بین العرب و الغرب: صراع الجهالة و حوار الحضارة . مۆمنون بلا حدود. https://www.mominoun.com/articles/
2- داركون جانتال و محمد كاجیمی (1990) عەرەب، بەڵێ عەرەب، تێڕوانینی چەند سەدەیەكی رۆژئاوا لە عەرەب ( كتێبە لە بنەرەتدا بە زمانی فەرەنسی نوسراوە) . پاریس: بالارد پرێس.
3- كریمة أحداد (2019) الاسلاموفوبیا.. كیف تطور الخوف من الاسلام؟ تی. أر. تی. العربی.. https://www.trtarabi.com/ .
4- Fernando B. L. (2011) Towards a definition of Islamophobia: approximations of the early twentieth century. Ethnic and Racial Studies, Taylor & Francis: Rutledge.
5- Allen, C. (2006) Islamophobia: contested concept in the public space. PhD dissertation, Department of Theology, University of Birmingham, Birmingham, UK.
6- Samuel, H. (1996) The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. Simon & Schuster: UK.
7- عەدار، محمد (2019) الاسلاموفوبیا: تحلیل نظري معرفي. بەشێك لە كتێبی : الاسلاموفوبیا فی اوروبا: الخطاب و الممارسة. ناوەندی ( الدیمقراطي العربي للدراسات الاستراتیجیة و السیاسیة و الاقتصادیة) ، برلین ، المانیا.
8- Ansari, H. (2004). The Infidel Within: Muslims in Britain since 1800. London: Hurst
9- The Muslim Council of Britain ) 2015) British Muslims in Numbers. A report prepared by the Muslim Council of Britains Research & Documentation Committee.
10- Stevenson, J., Demack, S., Stiell, B., Abdi, M., Clarkson, L. Ghaffar, F and Hassan, S. (2017) The Social Mobility Challenges Faced by Young Muslims. Group research from different UK universities.
11- Sundas, A. (2014) Iingdentities and Sense of Belonging of Muslims in Britain. PhD thesis, University of Oxford.
12- هەمان سەرچاوەی ژمارە 9 .
13- Nomis/Office for National Statistics (2013). DC6205EW - Economic activity by religion by sex by age. Available online at https://www.nomisweb.co.uk/census.
14- Arzu, M. (2017) Dominant Islamophobic Narratives - UK. Publication of CERS (Centre of ethnicity and Racism studies, UK.
15- Tell MAMA(2018) Annual Report 2018: Normalising Hatred.
16- عبدالفتاح ، معتزبالله (2008) المسلمون و الدیقراطیة. دراسة میدانیة. الطبعة الاولی، دار الشروق: القاهرة.
17- Cesari, J (2013) Why the West fears Islam. Palgrave Macm