د. حه‌سه‌ن محه‌مه‌د پشده‌ری

پێش ئەوەی بێینە سەر وەڵامی ئەم پرسیارە، بەپێویستی دەزانم كە باس لە دوو پێشەكی بكەم كە دەبنە بنەما بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگە:

یەكەم: ئاشكرایە فەتوای شەرعی لەسەر بەیەكەوە گرێدانی سێ بنەمای سەرەكی بنیات دەنرێت:

 یەكەمیان: تێگەیشتنی تەواوی بەڵگە شەرعییەكان.

 دووهەمیان: تێگەیشتنی واقیع، مەبەست لە واقیع ڕەچاو كردنی حاڵی ئەوكەسەی كە فەتوایەكەی بۆ دەدرێت، یا ئەو شوێنە یا ئەو كاتەی فەتواكەی تێدا دەدرێت .

سێهەمیان: گەڕانەوە بۆ تێگەیشتنی گەورە موجتەهیدەكان لەسەردەمی هاوەڵانی پێغەمبەرەوە (صلی الله علیه وسلم) تاكو ئێستا ئەوانەی كە بەڕاستی بەئەركی كات وسەردەمی خۆیان هەستاون لە بواری ئەنجام دانی كاری فەتوادان وهەڵێنجانی حوكمە شەرعییەكان لە دەق و بەڵگە شەرعییەكان.

جا بەڵگە شەرعییەكانیش دوو جۆریان هەیە، جۆرێكیان  دەقی پیرۆزن بەهیچ شێوەیەك دارای گۆڕین و سڕینەوە نین، كات وشوێن وحاڵی كەسەكان كاریگەرییان نابێت لەسەریان، ئەوانیش بریتین لەودەقانەی قورئان و سوننەتی پێغەمبەر كە ماناو دەلالەتەكانیان قەتعین.

جۆری دوهەمیان خۆی لەبەڵگە شەرعییەكانی دیكەدا دەبینێتەوە، وەك دەقە ناقەتعییەكانی قورئان و سوننەتی پێغەمبەر(صلی الله علیه وسلم)، ئەوانە كە لەیەك ڕاڤە زیاتر هەڵدەگرن، وبەراورد كردن "قیاس"، و قازانج "المصلحة" و داخستنی هۆكارەكان" سد الذرائع" ڕۆیشتن لەسەر ڕەچەڵەك "استصحاب الاصل" بەچاك دانان " الإستحسان" وخووەكان "العرف".. هتد، كە ئەوانیش  هەر لە قورئان و فەرمودەوە سەرچاوەیان گرتووە، بەڵام بەپێی كەس و شوێن و كاتەكان دارای ڕاڤە وگۆڕانن.

بۆیە زانایان یەكدەنگن لە سەر ئەوەی ئەو جۆرە فەتوایانەی سەرچاوە و بەڵگەكانیان دەقە نەگۆڕەكانن، بەهیچ شێوەیەك، بۆ هیچ كەس و لایەنێك، لەهیچ كات و شوێنێكدا، گۆرانكاریان بەسەردا نایەت، تەنها لەكاتی زەرورەتدا نەبێت، ئەوكاتە بەپێی مەرجەكان و بەشێوەیەكی سنوردار موفتی بەڕەچاوكردنی حاڵ و كات  وشوێن و بەشێوەیەكی كاتی نەك بەردەوام فەتوا دەدات تیایدا.

 ئیمامی (شاطبی) كاتێك باسی  تایبەتمەندی دەقە شەرعییە قەتعییە نەگۆڕەكان دەكات دەفەرمووێ: "والثانیة: الثبوت من غیر زوال؛ فلذلك لا تجد فیها بعد كمالها نسخا، ولا تخصیصا لعمومها، ولا تقییدا لإطلاقها، ولا رفعا لحكم من أحكامها، لا بحسب عموم المكلفین، ولا بحسب خصوص بعضهم، ولا بحسب زمان دون زمان، ولا حال دون حال، بل ما أثبت سببا؛ فهو سبب أبدا لا یرتفع، وماكان شرطا؛ فهو أبدا شرط، وما كان واجبا؛ فهو واجب أبدا، أو مندوبا فمندوب، وهكذا جمیع اڵاحكام". ([1])

مانای دووهەم: -لە تایبەتمەندی دەقە قەتعییە نەگۆڕەكان- بریتییە لە جێگیر بوون بەبێ لاچوون؛ بۆیە نابینین دوای تەواو بوونی شەریعەت هیچ شتێكی لێ نەسخ بووبێتەوە و گۆرابێت، یان  حووكمە گشتییەكانی تایبەت كرابێت، یان حووكمە بێ مەرجەكانی مەرجدار كرابێت، یان حووكمێك لەحووكمەكانی هەڵگیرابێت، نە بۆ هەموو موكەللەفەكان و نە بۆ هەندێكیان، نە بەگوێرەی كاتێك لەكاتەكان، یان شێوەیەك لە شێوەكان، بەڵكوو ئەوەی هۆكار"سبب" بووبێت بۆ هەر بڕیارێكی شەرعی، هەتا هەتایە هەر بەهۆكار دەمێنێتەوەو هەڵناگیرێت، ئەوەشی مەرج بێت، ئەوە هەتا هەتایە هەر بە مەرج دەمێنێتەوە، ئەوەی پێویست"واجب" بووبێت، ئەوە هەتا هەتایە هەر بە پێویست دەمێنیتەوە، ئەوەی سوننەت بووبێت، هەروا بەسوننەت دەمێنێتەوە.. هەموو حوكمە شەرعیەكانی ئەم جۆرە دەقانە بەمشێوەیەیە  .

 دووهەمین: جیاوازی هەیە لەنێوان حووكمی شەرعی و فەتوای شەرعیدا، مەبەست لە حووكمی شەرعی ئەو بابەتە شەرعییانەن كە پەیوندییان بە كردەوەی مرۆڤەكانەوە هەیە، ڕاستەوخۆ لەو دەقانەی قورئان سوننەتی پێغەمبەر كە ماناو دەلالەتەكانیان قەتعین وەرگیراون، بەشێوەیەك ئەو مانایانە نەبێت هیچ مانای دیكە هەڵناگرن([2]).

بەڵام فەتوای شەرعی، بە زۆری ئەو بابەتە ئیجتیهادیانەن كە لە بەڵگە شەرعییەكانی دیكەی بێجگە قورئان و فەرموودە وەرگیراون، زۆرجار واقیعی كەسەكان یان شوێن و كات تیایاندا ڕەچاو كراوە، یان لەو دەقە قورئانییانە یان لەو فەرموودانە وەرگیراون كە زیاتر لە یەك مانا هەڵدەگرن([3]).

بێینە سەر وەڵامی پرسیارەكە:

زۆر بەسادەیی و بەكورتی، نەك دروستە فەتوا  بگۆڕێت بەپێی كات و شوێن وكەسەكان، بەڵكو پێویستە "واجب" ە، چونكە هەركاتێك پیرۆزیمان بەخشی بە دەقەكانی فەتوا و نەمریمان پێدان، بڕیارماندا نابێ گۆرانكاریان بەسەردا بێت، ئەوە بڕیارمانداوه‌ ئەم شەریعەتەی كە پەروەردگار بۆ هەموو مرۆڤایەتی ناردووە، تایبەتە بە كۆمەڵگایەكی تایبەت و بۆ گشت مرۆڤایەتی نییە، هه‌روه‌ها ئەو شەریعەتەی كە پەروەردگار بۆ هەموو سات و كاتێك ناردوویەتی، تایبەتە بەكات و ساتێكی دیاریكراو، بۆ هەموو سەردەمێك نییە.

بۆیە زانایان هەر لەكۆنەوە لێكۆڵینەوەی وردیان بۆ ئەم بابەتە كردووە، بووەتە یاسایەكی گشتی لە فیقه وئیجتیهاددا، زانایان ڕێسا ومەرجەكانی  گۆڕانكاری لە فەتواكاندا بەپێی گۆرانی كات وسات وكەسەكان وعورف وعادەته‌كانیان بە دوور و درێژی داڕشتووە، ئەمەش نەك لەخۆیانەوە و بەبێ بەڵگە، بەڵكوو بە پشتبەستن بە دەقەكانی قورئانی پیرۆز و سوننەتی دروستی پێغەمبەر(صلی الله علیه وسلم) و هەڵسوكەوتی هاوەڵە موجتەهیدەكان (ڕەزای خوایان لەسەر بێت) كە دەرچووی قوتابخانەی سەروەر بوون لەم بوارەدا.

لەو زانا بەرزانەی كە بەوردی باسییان لەم بابەتە كردووە، ئیمامی قەڕافی مالیكی لە كتێبی "الإحكام فی تمییز الفتوی عن الاحكام وتصرفات القاضي والإمام"، هەروەها لەكتیبی "الفروق"دا كە تیایدا باس لە یاسا گشتییەكانی فیقهی ئیسلامی دەكات.

 وە هەروەها ئیمامی ئیبن قه‌ییم لە كتێبە گرینگەكەیدا لەم بوارەدا "إعلام الموقعین عن رب العالمین"، بەشێكی تایبەت كردووە بەم بابەته‌، لەسەر باسەكەیدا دەفەرمووێ: "فصل فی تغییر الفتوی، واختلافها بحسب تغیر الازمنة والامكنة والاحوال والنیات والعوائد"، لەسەرەتای ئەم باسەدا دەفەرمووێ: "هذا فصل عظیم النفع جدا وقع بسبب الجهل به غلط عظیم علی الشریعة أوجب من الحرج والمشقە"([4])، مانای: ئەم باسە سوودێكی زۆر گەورەی هەیە, لەبەر نەزانی و بێ ئاگایی لێی هەڵەی زۆر گەورە بەرامبەر شەریعەت ئەنجام دراوەو نارەحەتی و ئەزیەتی زۆری دروستكردووە.

بەڵگەكانی پێویستی گۆرانی فەتوا بەپێی كات وسات وكەسەكان

بەڵگەی زۆر هەیە بۆ سەلماندنی ئەم بابەتە، بەكورتی ئاماژە بۆ هەندێكیان دەكەین:

-     ئیمامی ئەحمەد لە عەمری كوڕی عاص –ڕه‌زای خوای لێ بێ- ڕیوایەت دەكات و دەفەرموێت: جارێك لەخزمەت پێغەمبەردا بووین-صلی الله علیه وسلم-، گەنجێك هاتە خزمەتی، وتی: ئەی پێغەمبەری خوا ئایا دروستە لەكاتێكدا كەبەڕۆژوو دەبم خێزانەكەی خۆم ماچ بكەم؟ پێغەمبەر(صلی الله علیه وسلم)فەرمووی: (لا) نەخێر. پاشان پیاوێكی پیر هات و وتی: ئایا دروستە لەكاتێك كەبەڕۆژوو دەبم خێزانەكەی خۆم ماچ بكەم؟ پێغەمبەر(صلی الله علیه وسلم)فەرمووی: (نعم) بەڵێ. عەمری كوڕی عاص - ڕه‌زای خوای لێ بێ- دەفەرموێت ئێمەش سەیری یەكتریمان كرد، پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم)فەرمووی "قد علمت نظر بعضكم إلی بعض، إن الشیخ یملك نفسه"([5]). واته‌: (ئاگام لێبوو سەیری یەكتریتان كرد، ئەمە لەبەر ئەوە فەتواكەیان جیاوازە، چونكە پیاوە پیرەكە دەتوانێت خۆی بگرێت وشتی دیكە ئەنجام نەدا)، مانای گەنجەكە ناتوانێ خۆی بگرێ لەشتی دیكە ئەگەر نزیك بووەوه‌ .

لێرەدا پێغەمبەر -صلی الله علیه وسلم-، فەتواكەی بەپێی حاڵی كەسەكان گۆڕی، لەگەڵ ئەوەی پرسیارەكە هەر یەك پرسیار بوو.

-     ئیمامی بوخاری لە سەلەمەی كوڕی ئەكوەعەوە (ڕەزای خوای لێبێت) لە پێغەمبەری خواوە (صلی الله علیه وسلم)دەفەرموێت: "من ضحی منكم، فلا یصبحن بعد ثلاثة ویبقی فی بیته منه شیء. فلما كان العام المقبل قالوا: یا رسول الله، نفعل كما فعلنا فی العام الماضي؟ قال: كلوا وأطعموا وادخروا؛ فإن ذلك العام كان بالناس جهد فأردت أن تعینوا فیها"([6])، واته‌: (هەركەسێك قوربانی كرد تا سێ ڕۆژ هیچ لە گۆشتەكەی لەماڵی نەمێنێتەوە، به‌و مانایه‌ی هیچ لە گۆشتەكەی هەڵنەگرێت وهەمووی بخوا یان بیبەخشێتەوە، ڕاویەكە دەڵێت كەساڵی داهاتوو كاتی قوربانی هات، وتیان: ئەی پیغەمبەری خوا، ئایا وەك ساڵی ڕابردوو بكەین، هیچ لەگۆشتی قوربانی زەخیرە نەكەین؟ فەرمووی: نه‌خێر، بەئارەزووی خۆتان لێی بخۆن و لێی هەڵبگرن، ساڵی ڕابردوو خەڵكی برسییەتی ماندووی كردبوون، ویستم ئێوە هاوكارییان بكەن).

لەم فەرموودەیەشدا ڕوونە كە پیغەمبەری خوا (صلی الله علیه وسلم) تێبینی كات و باری خەڵكەكەی كرد و لەیەك مەسەلەدا كە گۆشتی قوربانییە لەساڵێكەوە بۆ ساڵیكی دیكە دوو فەتوای جیاوازی بۆ موسوڵمانان فەرموو.

-     ئیجتهاد وفەتواكانی ئیمامی عومەر (ڕەزای خوای لێبێت ) لەم بوارەدا زۆر مەشهورن، وەك دیاریكردنی ڕێژەی جەڵدەدان لەو كەسەی ئارەق "خمر" دەخواتەوە، یان ڕاگرتنی بەشی ئەو كەسانەی كە تازە موسوڵمان دەبن یان ئومێدی موسوڵمان بوونیان لێ دەكرێت لە زەكات، یان ڕاگرتنی حەددی دەستبڕین لە ساڵی گرانیدا، ئەمانە پاش ڕاوێژكردن بەگەورە موجتهیدەكان لەهاوەڵان بووه.

-     هەروەها ئیمامی عوسمان (ڕەزای خوای لێبێت)، كاتێك كە بینی ڕەوشتی هەندێك خەڵك تێكچووە، بڕیاریدا كە وشتری دۆزراوە بفرۆشرێت و پارەكەی لە لای دەوڵەت بپارێزرێت تا خاوەنی دیار دەكەوێت، ئەمە لەكاتێكدا پێشتر هەر لە سەردەمی پێغەمبەرەوە كەس دەستی بۆ نەدەبرد و بۆ خۆی دەلەوەڕا تا خاوەنی دیار دەكەوت و دەیدۆزییەوه‌([7]).

-     یان بڕیاریدا كە هەركەسێ لە نەخۆشی مردندا خێزانی خۆی تەڵاق بدات، ئەو ژنە میراتی لە ماڵی مێردەكەی بدرێتی، چونكە هەندێ كەس فێر بووبوون بۆ ئەوەی ژنەكانیان مەحروم بكەن لە میرات پێش مردنیان تەڵاقیان دەدان([8]).

-     هەروەها ئیمامی علی (ڕەزای خوای لێبێت) فەتوای دا بە زامنكردنی پیشەوەران، بۆ نموونە: كاتێك كەسێك قوماشێكی بۆ خەیاتێك دەبرد، بۆ ئەوەی بۆی بدورێ، ئەگەر خراپ دوریبای پێی دەبژارد، ئیدی بە ئەنقەست یان بەهەڵە وای كردبایە، لەكاتێكدا لەسەردەمی پێغەمبەر تا سەردەمی ئەو پێیان نەدەبژارد، مەگەر بەئەنقەست یان بەكەمتەرخەمی وای كردبایە([9]).

-     هەروەها ئیمامی ئەبو حەنیفە، لەسەردەمی خۆیدا شاهیدی كەسێكی وەردەگرت كە عەداڵەتی  نادیاربێت، هەر بەئاشكرایی بە پیاوێكی عادڵ چوبایە شاهیدی لێ وەر دەگرت، بەڵام لەسەردەمی دوو هاورێیەكەی ( ئەبو یوسف و محمدی كوڕی حەسەن)دا، ئەوان لەو جۆرە كەسانە شاهیدییان وەرنەدەگرت، ئه‌مه‌ش لەبەر بڵاوبوونەوەی درۆ و گۆڕانی حاڵی خەڵكی، ئیمامی كاسانی دەفەرموێت: ئەم جیاوازییە جیاوازی زەمانەكەیانە، نەك لەحەقیقەتدا قسەكانیان لەیەكتر جیاوازبێت؛ لەبەرئەوەی زەمانی ئیمام ئەبو حەنیفە زەمانی تابعین بوو، خەڵكی چاك وصاڵح بوون و پێغەمبەری خوا(صلی الله علیه وسلم)شاهیدی باشەی بۆ دابوون، بۆیە پێویست نەبوو زۆر لە عەداله‌تیان بكۆڵرێتەوە، بەڵام  دوای ئەوان زەمان گۆڕا، فەساد زۆر بوو، بۆیە پێویست بوو پرسیار بكرێت شاهیدی لەكەسی نادیار وەر نەگیرێت([10]).

-     هەروەها دەبینین ئیمامی شافیعی كاتێك چوو بۆ میسر، هەندێك لە بابەتە فیقهییەكانی مەزهەبەكەی گۆڕی، وەك ڕوونە لەلای شارەزایانی مەزهەبەكەی، بۆیە لە مەزهەبەكەیدا فەرموودەی تازە ونوێی هەیه‌.

بە كورتی: لە سەردەمی سەلەفدا ئەم بابەتە زۆر ڕوون كارپێكراو بووە، زانایان یەكرابوون لەسەری، شێخی ئیبن تەیمییە دەفەرموێت: فەتوا بەپێی گۆڕانی خەڵك دەگۆڕێت، ئەمە دروستە لەسەر ڕیگەی زانایانی پێشین(سلف) و پاشین (خلف)([11]).

بەڵام لەم دواییانەدا، كاتێك موسوڵمانان كیان و قەوارەی ڕاستەقینەی خۆیان نەما، كە بتوانن پارێزگاری لە نەگۆڕەكانی ئیسلام بكه‌ن و بڕیاری دروست وفەتوای ڕێك و پێك لەڕیگای دامەزراوەكانییانەوەو لە چوارچێوەی یاسا كارپێكراوەكانییانەوە دەربكه‌ن، بەپێی گۆرانكاری كات و سەردەم لەبابەتە هەنوكەییەكان فەتوای دروست و پێویست بۆ خەڵكی ڕون بكەنەوە، خەڵكێكی زۆر لەم بابەتەدا كەوتنە نێوان زیادەڕەوی وكەمتەرخەمییەوە، وەك دەبینین هەندێك دەستیان گرتووە بە دەقی فەتواكانی زانایانی ڕابردووەوه‌ و ڕیگە بەخۆیان نادەن لەهیچ مەسەلەیەكداو بەهیچ جۆریك لێی لا بدەن، هەندێكیش هەموو سنوور و یاساكانی فەتوادانیان شكاندووە، تەنانەت گۆڕانكاری لەدەقە نەگۆڕەكانیشدا دەكەن و فەتوا بەپێچەوانەیانەوە دەدەن، بۆیە خەلكی توشی ناڕەحەتی و سەر لێشیوانێكی زۆر هاتوون .

ئەم دوو حاڵەتە هەردووكیان پێچەوانەن لەگەڵ یاسا وڕێساكانی شەریعەت و ئەو بەڵگانەی پێشتر لەم بابەتەدا باسمان لێوەكردن.

پێویستە لە هیچ سەردەمێكدا كاری فەتوادان ڕانەوەستێت، تەنها لەفەرمودەی زانایەكیشدا كە فەتوایەكەی بۆ سەردەمێك یان كەسێك یاكاتێكی دیاریكراو بووە قۆرخ نەكرێت.

ئیمامی قەڕافی دەفەرموێت: ڕاوەستان لەسەر فەتوا نەقڵكراوەكان لە زانایانەوە بەشێوەیەكی بەردەوام گومڕا بوونە لە ئایندا و بێئاگاییە لە مەبەستی زانایان و پیشینانی ڕابردوو.

هەروەها دەفەرموێت: بەدرێژایی تەمەنت لەسەر دێڕه‌ نووسراوەكانی ناو كتێبەكان جێگیر مەبە، بەڵكوو ئەگەر كەسێ لە غەیری وڵاتی خۆت هات و پرسیاری لێ كردیت بە عورفی وڵاتی خۆت فەتوای بۆ مەدە، بەڵكو لە عورفی وڵاتی خۆی پرسیاری لێ بكە، بەو عورفە فەتوای بۆ بدە ([12]).

بە هەمان شێوە فەتوادان لە دەرەوەی چوارچێوەو داڕشتە شەرعییه‌كان "الضوابط الشرعیة" و بەڵگەكان و گوێنەدان بە نەگۆڕەكانی شەریعەت، ئەویش گومڕا بوونە، بەڵكوو زۆر ترسناكترە لە حاڵەتی یەكەم.

بۆیە زانایان لەگەڵ ئەوەی باس لە پێویستی گۆڕانی فەتواكان دەكەن بەپێی كات و سات و كەس وحاڵ و عورفەكان هەندێك داڕشتە"ضوابط"و یاسایان داڕشتووە بۆ ئەم بابەتە، لەوانە:

یەكەم: ئەو بابەتە كەفەتواكەی تیادا دەگۆڕدرێت بابەتێكی بڕاوە "قطعی" نەبێت لە شەریعەتدا و بەبەڵگەی قەطعی لە ریوایەت و ماناو دەلالەت دانەنرابێت، واته‌ مەجالی ئیجتهادی تێدا بێت ولەیەك ڕاڤە زیاتر هەڵبگرێت.

دووهەم : ئەو كەسەی هەڵدەستێت بەو كارە شارەزای دەقە شەرعییەكان و واقیع بێت، ئەگەر هەندێ لایەنی بابەتەكە لە تایبەتمەندی ئەو نەبوو، وەك بابەتێ پزیشكی، یان زانستی ڕوت بوو، ئەوە پێویستە بگەڕێتەوە بولای ئەوان و داوای هاوكاریان لێ بكات لەم بابەتەدا.

سێهەم: ڕەچاوكردنی مەبەستە باڵاكانی شەریعەت، چونكە ئەو مەبەستانه‌ لە كۆی شەریعەتدا ڕەچاوكراون، بۆیە پێویستە هیچ فەتوایەك بەپێچەوانەی ئەوانەوە نەدرێت([13]).

چوارهەم: لەگەڵ بنەما گشتییەكانی شەریعەت بێتەوەو پێچەوانە نەوەستێت لەگەڵیان، وەك بنەمای دادپەروەری، ئاسانكاری، پاراستنی ئاشتی كۆمەڵایەتی و ئازادییەكان...([14]).

پێنجەم : تێبینیكردنی عورفەكان، ئیمامی قەڕافی دەفەرموێت: موفتی ئەگەر كەسێك هات بۆ لای پرسیاری لێ كرد لە وشەیەك كە لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە ماناكەی دەگۆڕا، نابێت بە گوێرەی شارەكەی خۆی فەتوای بۆ بدات، بەڵكوو دەبێت پرسیاری لێ بكات كە ئایا ئەو كەسە خەڵكی شاری موفتییەكەیە، ئەگەر وانەبوو دەبێت بە گویرەی وڵاتەكەی خۆی فەتوای بۆ بدات([15]).

هەروەها دەفەرموێت: ئەو حووكمانەی لەسەر عورفەكان دامەزراون، كە عورفەكانیان گۆڕا پێویستە حووكمەكانیشیان بەپێی عورفە تازەكان بگۆڕێن، فه‌توادان بەپێی عورفە  كۆنەكان پێچەوانەی ئیجماعی زانایانەو ونەزانین وتینەگەیشتنە لە ئاین([16]).

شەشەم: له‌به‌رچاوگرتنی قازانجە گشتییەكان، چونكە شەریعەت بۆ قازانجی مرۆڤەكان هاتووە، بۆیە هەر فەتوایەك بە بەڵگەی قازانج (المصلحة) درا، كاتێك قازانجەكە گۆڕا، فەتوایەكەش دەبی بگۆڕێت.([17]).

حه‌سه‌ن موحه‌مه‌د ئیبراهیم

لەدایكبووی ساڵی 1977.

بڕوانامەی زانستی مەلایەتی لەلایەن مامۆستا مەلا موحه‌مه‌د صادق وەیسی ومامۆوستا مەلا عه‌بدولقادر بەحركەیی پێدراوە.

بروانامەی دكتورای له‌شەریعە‌تی ئیسلامییدا هه‌یه‌.

مامۆستایه‌ له‌كۆلێژی زانسته‌ ئیسسلامییه‌كانی زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین.

ئه‌ندامی لیژنه‌ی باڵای فتوای كوردستانه‌.

سێ كتێبی چاپكراو و چەندین تویژینەوەی زانستی لە ناوەند زانستییەكان پیشكەش كردووە.

([1]) الموافقات (1/109).

([2]) برِوانة:  التعريفات ، للجرجاني ، 1/33 .   

([3]) برِوانة التعاريف ، للمناوي ، 1/55 و1/79،  وأنيس الفقهاء ، للقونوي ، 1/309 .

([4]) إعلام الموقعين (3/11).

([5])مسند أحمد بن حنبل 2/ 220، برقم: 7054. وصححه الألباني في السلسلة الصحيحة 4/ 138، برقم: 1606.

([6])صحيح البخاري 5/ 2115، برقم: 5249.

([7])الموطأ- رواية محمد بن الحسن 3/ 296، برقم: 848. 

([8])الموطأ- رواية محمد بن الحسن 2/ 507، برقم: 574.

([9]) برِوانة: السنن الكبرى للبيهقي 6/122

([10]) برِوانة: بدائع الصنائع 5/ 401.

([11]) برِوانة: الفتاوى الفقهية الكبرى(2/271).

([12])برِوانة: الفروق " ( 1 / 321 ).

([13]) برِوانة: إعلام الموقعين (4/337)، و تعليل الأحكام محمد شلبي (59).

([14])برِوانة: إعلام الموقعين (3/11).

([15])الفروق 1/ 154- 155.

([16])الإحكام في تمييز الفتاوى عن الأحكام ص: 231-232.

([17])برِوانة: درر الحكام/ علي حيدر (1/48).