ئیكرام كه‌ریم

ئه‌م بابەتە له‌دوو تەوەردا خراوه‌ته‌ ڕوو:

تەوەری یەكەم: ناساندن و سەلماندن.

تەوەری دووەم: نرخاندن و هەڵسەنگاندن.

تەوەری یەكەم: ناساندن و سەلماندن:

ئەم بنەمایە یەكێكە لەو بنەما شەرعییانەی، كە زانایان لە كۆی ئایەتەكانی قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەر و رۆحی شەریعەتەوە وەریانگرتووە و لە ژێر روناكی ئەم بنەمایەدا دەیان بابەتی ئیجتیهادیان شی و شیتەڵ كردووە بۆ رۆژگار و شوێن و خەڵكی خۆیان، زانایان بۆ سەلماندنی ئەم بنەمایە پشتیان بەم ئایەت و حەدیسانە بەستووە،بۆ نمونه‌:

یەكه‌م: خوای گەورە دەفەرموێت: [يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآَيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ] {البقرة: 219}، (پرسیارت لێ دەكەن دەربارەی عەرەق و قومار، پێیان بڵێ: لەو دووانەدا تاوان و گوناهێكی گەورە هەیە، هەر چەندە چەند سوودێكیشان تێدایە بۆ خەڵكانێك، بێگومان گوناهەكەیان گەورەترە لە كەڵك و سوودیان، پرسیارت لێدەكەن كە چی ببەخشن؟ پێیان بڵێ: هەرچیتان لێ زیادە دەتوانن بیبەخشن، ئا بەو شێوەیە خوای گەورە ئەم بەڵگەو فەرمانانەتان بۆ ڕوون و ئاشكرا دەكات بۆ ئەوەی بیر بكەنەوەو (واز لەو شتانە بهێنن كە زیانیان زۆرترە لە سوودیان، چ شتێكیش بۆ هەردوو جیهانتان چاكە ئەوە بكەن).

لەم ئایەتەوە ئەوە روون ئەبێتەوە، كە بە پێی شوێن و كەس و سەردەم شتی زیادە ئەگۆڕێت، هەیە دەرزییەكی لێ زیادەیە، هەیە گاسنێك، هەیە مەڕێك و هەیە هوشترێك، هەیە بڕێ پارە و هەیە خانوویەك، ئەو شتە زیادانە بە پێی سەردەم و كەس و شوێن ئەگۆڕێت، لە هەموو كات و شوێنێكدا وەك یەك نییە، یەك فەتوا بۆ هەموو شوێن و كاتێك گونجاو نییە.

دووه‌م: فەرموودەی سەلەمەی كوڕی ئەكوەع كە ئەڵێ: پێغەمبەر(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) فەرموویەتی: ((من ضحی منكم، فلا یصبحن بعد ثلاثة ویبقی فی بیته منه شی‌ء. فلما كان العام المقبل قالوا: یا رسول الله، نفعل كما فعلنا فی العام الماضي؟ قال: كلوا وأطعموا وادخروا؛ فإن ذلك العام كان بالناس جهد -أي شدة وأزمة- فأردت أن تعینوا فیها)) ([1])، لە هەندێ ریوایاتی تری ئەم فەرموودەیەدا هاتووە كە پێغەمبەر(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) فەرموویەتی: ((إنما نهیتكم من أجل الدافة)) ([2])، (مەبەست پێی ئەو گوندنشینە هەژارانە بوو كە لەو كاتەدا پێویست بووە هاوكاری بكرێن،.) التی دفت»([3]). 

ئەم فەرموودەیە بە روونی ئەوە دەرئەخات كە فەتوا بەپێی كات و شوێن كەسەكان گۆڕانی بەسەردا دێت، ئەوەتا لە هەندێ لە ریوایاتی ئەم فەرموودەیەدا بە راشكاوی ئەفەرموێ: ((كنت نهیتكم عن لحوم الأضاحي فوق ثلاثة أیام، فكلوا وادخروا)) ([4]).

سێیه‌م: فەرموودەی ئەنەسی كوڕی مالیك كە ئەڵێ: ((أن النبی الله (صلی الله علیه وسلم) جلد فی الخمر: بالجرید والنعال، ثم جلد أبو بكر: أربعین، فلما كان عمر ودنا الناس من الریف والقری، قال ما ترون فی جلد الخمر؟ فقال عبد الرحمن بن عوف: أری أن تجعلها كأخف الحدود، قال: فجلد عمر ثمانین)) ([5])، ئەم فەرموودەیەش بە ئاشكرا ئەوە ئەسەلمێنێت كە سزای عارەقخۆر لە سەردەمی پێغەمبەردا دیاریكراو نەبووە، بۆیە صەحابە راوێژ ئەكەن لەو سزایەدا، چونكە ئەگەر دیاریكراو بوایە، دروست نەبوو بۆیان راوێژی تێدا بكەن، بەڵكو ئەبوو جێبەجێی بكەن بێ موناقەشە، هەر بۆیە: ئەبوبەكر چل داری لێئەدا، عومەر كردی بە هەشتا و عوسمان و عەلیش بە پێی كەسەكان ئەیانگۆڕی، یان چل، یان هەشتا داریان لێئەدا...

 چواره‌م: فەرموودەی عەبدوڵای كوڕی عەمری كوڕی عاص، ئەڵێ: ((كنا عند النبی(صلی الله علیه وسلم) فجا‌ء شاب، فقال: یا رسول الله، أقبل وأنا صائم؟ قال: لا، فجا‌ء شیخ، فقال: یا رسول الله، أقبل وأنا صائم؟ قال: نعم، فنظر بعضنا إلی بعض، فقال رسول الله: "قد علمت نظر بعضكم إلی بعض، إن الشیخ یملك نفسه)) ([6])، ئەم فەرموودەیەش بە روونی دەریدەخات كە فەتوا بە پێی كەسەكان ئەگۆڕێت، پێغەمبەریش بە روونی هۆی ئەو گۆڕینی فەتوایەی رۆشن كردووەتەوە..

ئەمانە وایكردووە لە زانایانی ئیسلامی كە دەست بەرن بۆ فەتوا، بە پێی كەس و كات و شوێن قسەی تێدا بكەن، گونجاو لەگەڵ سەردەم و رۆژگارەكەدا گۆڕانكاری لەو فەتوایانەدا بكەن، بۆنمونە:

1-   صەحابەی بەڕێزی پێغەمبەریش(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) بە چاوكردنیان لە قورئان و لە پێغەمبەری خوا(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ئیجتیهادیان ئەكرد و رەچاوی كات و شوێن و كەسەكانیان ئەكرد، زۆرترین نمونە بە ئیمامی عومەری كوڕی خەتتاب ئەهێنرێتەوە، بۆنمونە:  هەڵگرتنی پشكی (دڵڕاگیراوەكان) لە زەكاتدا، یان خستنی تەڵاقی سێ بە سێ، لەبەر ئەوەی بینی خەریكە تەڵاقدان ئەبێتە یاری دەستی خەڵكی، یان قەدەغەكردنی فرۆشتنی دایك مناڵ، یان لابردنی دوورخستنەوە و سزا پێكەوە، هەڵپەساردنی بڕینی دەستی دز لە ساڵی گرانیەكەدا...و بەو شێوەیە، كە هەمووی لەبەر گۆڕانی سەردەم و شوێن و كەسەكان بوو"([7]).

2-  ئیمامی عوسمان رەزای خوای لێبێت كاتێك گۆڕانكاری لە رەوشتی خەڵكدا بینی و روانی ئەمەنانەت و دەستپاكی كەم بوەتەوە لە ناویاندا، ئیجتیهادی كرد كە وشتری ون بوو هەڵبگیرێتەوەو بفرۆشرێت و نرخەكەی بپارێزرێت بۆ خاوەنەكەی كەی هات بۆ سۆراغی، وەك ئیمامی مالیك لە موەتەئەكەیدا باسی كردووە([8])، لەگەڵ ئەوەدا پێغەمبەر(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) بە راشكاوی رێگری لە هەڵگرتنەوەی هوشتر كردووە و فەرموویەتی: لێی بگەڕێن! ئەو پێڵاو و كونە ئاوی خۆی پێیە، ئاو ئەدۆزێتەوەو ئەیخواتەوەو ئەگەڕێ لەوەڕ پەیدا ئەكات، تا خاوەنەكەی ئەیدۆزێتەوە..زەیدی كوڕی خالیدی جوهەنی ئەڵێ:( سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ عَنْ لُقَطَةِ الذَّهَبِ، أَوْ الْوَرِقِ ؟ فَقَالَ: اعْرِفْ وِكَاءَهَا وَعِفَاصَهَا، ثُمَّ عَرِّفْهَا سَنَةً فَإِنْ لَمْ تُعْرَفْ فَاسْتَنْفِقْهَا وَلْتَكُنْ وَدِيعَةً عِنْدَكَ فَإِنْ جَاءَ طَالِبُهَا يَوْماً مِنْ الدَّهْرِ: فَأَدِّهَا إلَيْهِ، وَسَأَلَهُ عَنْ ضَالَّةِ الإِبِلِ ؟ فَقَالَ : مَا لَك وَلَهَا ؟ دَعْهَا فَإِنَّ مَعَهَا حِذَاءَهَا وَسِقَاءَهَا، تَرِدُ الْمَاءَ وَتَأْكُلُ الشَّجَرَ،حَتَّى يَجِدَهَا رَبُّهَا. وَسَأَلَهُ عَنْ الشَّاةِ ؟ فَقَالَ: خُذْهَا فَإِنَّمَا هِيَ لَكَ، أَوْ لأَخِيك، أَوْ لِلذِّئْبِ) ([9]).  

بە هەمانشێوە, هەر ئیمامی عوسمان, ئەوەی قەدەغە كرد خەڵكی لە كاتی مردندا ژنەكەی تەڵاق بدات، لە ترسی ئەوەی نەك مەبەستی بێبەشكردنی ئەو ژنە بێـ لە میراتی! ([10]).

3-   شێخ موسەتەفا زەرقا كە زانایەكی گەورەی ئەم سەردەمەیە، دەڵێت: كاتێك كە عەدالەت و دوور لە گوناهی لەناو خەڵكدا كەمبوویەوە، زانایان ناچار بوون كە شایەتی فاسق و ناعادلیش وەربگرن بۆ بەڕێكردنی كاروباری موسڵمانان! شەرعناسەكان ئەڵێن: شایەتی پیاوی صاڵح و خوار ئەو و بەو شێوەیە، یان ئەوەی كەمتر گوناهبارە و جا لەو كەمتر و بەو شێوەیە مادامێك خاوەن عەدالەت دەست نەكەوێت! تا بەرژەوەندی و مافی خەڵكی نەفەوتێت و شەریعەت لەناونەچێت و كوێر نەبێتەوە.. گومان نییە پیاوە چاكەكانی ئەم سەردەمە شەق و شڕەكانی سەردەمە زێڕینەكانی ئیسلامن، هەر لەبەر ئەم حاڵەتەیە كە زانایان ئەوەیان بەدروست داناوە كە شایەت سوێند بدرێت كاتێك بەرانبەرەكەی داوای سوێندی لێ بكات، ئەگەر دادوەر لەبەر خراپی رۆژگار ئەوەی بە باش زانی، یان دانانی چەند یاسایەكی كتوپڕی بۆ كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگە، كاتێك بێ سەروبەری و پشێوی رووئەدات([11]).

تەوەری دووەم: نرخاندن و هەڵسەنگاندن:

لەگەڵ ئەوەدا كە ئەو بنەمایە راستیەكی حاشا هەڵنەگرە و پێوەرێكی گەورەیە بۆ فەتوادان و بەڵگەیە بۆ فراوانی بیر و بیركردنەوەی زانایانی ئیسلام، بەڵام ئەگەر هەموو كەسێك و لە هەموو كاتێكدا پەنا بۆ ئەو بنەمایە ببات و رەچاوی مەرج و رێساكانی فەتوادان نەكات، ئەوە ئەو بنەمایە ئەبێتە بەڵا و فیتنەیەكی گەورە لەناو موسڵماناندا و دار و بەردی كۆمەڵگەی ئیسلامی بەسەر یەكەوە نامێنێت! هەركەس هەر كەمترین فشاری بۆ هات، دەستبەرداری نەگۆڕەكانی شەریعەتیش ئەبێ و بە بیانووی(الفتوی یتغیر زمانا و مكانا و شخصا)، فەتوای سەیر و سەمەرەی وا ئەدات كە وەك پەندە كوردەواریەكەی لێ دێت كە ئەڵێ: بەردێك نەزان بیخاتە گۆمەوە بەسەد حەكیم دەرناهێنرێت!

لەبەر ئەوە پێویستە بۆ كاركردن بەو بنەما فیقهییە، رەچاوی ئەم خاڵانەی لای خوارەوە بكرێت:

1-  بوار و بابەتەكانی فەتوا دیاری بكرێت، بۆ نمونە: فەتوا رووناكاتە(بابەتە عەقیدییەكان، بابەتە عیبادەتییەكان، بابەتی رەوشتییە بنچینەییەكان، سیستەمە نەگۆڕەكانی ئایین)، بەڵكو روو لەو بابەتانە ئەكات كە ئیجتیهاد تێیدا دروستە، یان بەڵگەكان تێیدا جیاواز و لاوازن، یان بەڵگەكانی یەكلاكەرەوە نین(قەتعی نین)، یان بەڵگەیان لەسەر نەهاتووە..

2-   ئیجتیهاد لەگەڵ بوونی دەقی یەكلاكەرەوەدا نادروست و ناشەرعییە، وەك زانایان ئەفەرموون: (لا اجتهاد فی مورد النص)، ئیجتیهاد لەگەڵ بوونی دەقی یەكلاكەرەوەدا قسەكردنە لە قسەی خوا و پێغەمبەردا(درودی خوای له‌سه‌ر بێت)، خوای گەورە لە دەیان ئایەتدا رێگری لەوەها حاڵەتێك دەكات و هەڕەشە لە بكەرەكانی ئەكات، ئەو بڕیارە ئەدەن كە قسە تەنیا قسەی خوا و پێغەمبەرە(درودی خوای له‌سه‌ر بێت)، بۆ نمونە ئەفەرموێت:

-       [ وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا] {الاحزاب: 36}.

-       [ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ] {الحجرات:1}.

-        [ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا وَقُولُوا انْظُرْنَا وَاسْمَعُوا وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ] {البقرة: 104}.

-       [ وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ] {البقرة: 153}.

-       [ يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (168) إِنَّمَا يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ] {البقرة: 168-169}.

-       [ قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ] {الاعراف: 33}.

-       [ وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ] { النحل: 116}.

-       [ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ] { محمد: 33}.

-       [ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا (70) يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا] { الاحزاب: 70-71}.

-       [ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ] { النساء: 14}.

-       [ وَإِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ] { النور:54}.

3- ئیجتیهاد ئەبێ ئەهلی خۆی بیكات، نەخوێندەوار، یان نیوەخوێندەوار، یان موقەللید نابێ فەتوا بدەن، نابێ هەموو كەس دەم بخاتە ناو فەتواوە، تەنانەت زانا و موجتەهیدەكانیش پێویستە بە دەستەجەمعی فەتوا بدەن  و-تا بۆیان ئەكرێت- خۆیان لە فەتوای فەردی و تاكەكەسی بپارێزن، لە هەموو سەردەمێكی ئیسلامییدا (چەند كەسێكی تایبەتی) هەبوون كە سەرچاوەی (فەتودان) بوون، نەك هەموو موسوڵمانێك لە جێگەی خۆیەوە (موفتی) بوو بێت، بۆ نمونە:

أ‌-     لە سەردەمی پێغەمبەر(درودی خوای له‌سه‌ر بێت)، پێغەمبەر خۆی سەرچاوەی هەموو فەتوایەك بووە، كەسێكیش ئەگەر لەبەر دووری یان لەبەر ناچاری ئیجتیهادێكی كردبێت بە گەیشتنی بە پێغەمبەر(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ئیجتیهادەكەی لای ئەو باس كردووە، ئیتر یان پێغەمبەر(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) ڕازی بووە یان بۆی هەڵوەشاندوەتەوە.

بۆ باس ئەشێت: تەنانەت پێغەمبەریش(درودی خوای له‌سه‌ر بێت) باوی وابوو كە ئەصحابی كۆئەكردەوەو داوای بیروڕایانی ئەكرد لەو شتانەدا كە نیگای بۆ نەهاتبوو لەسەری.

ب‌-                        كە پێشەوا عوسمان ڕێگەیدا بە هاوەڵان: ئازاد بن لە كۆچكردن‌و باركردن بۆ هەر جێگەیەك دڵیان پێی خۆشە(واتە: مەبدەئی ئازادی نیشتەجێبوونی سەلماند)، ئەمە وایكرد كە سەران‌و پیاوانی گەورەی یاران بە هەموو لایەكدا بڵاو بوونەوەو كۆبونەوەیان ناڕەحەت و دەگمەن بوو، ئیتر ئەو صەحابانە بوون بە سەرچاوەی ئیجتیهادی فیقهی جیاواز بۆ وڵاتانی ئیسلامی، بۆنمونە: (عبداللەی كوڕی عەبباس) بوو بە فەقیهی مەككە‌و قوتابییەكی زۆری لێكۆبویەوە، (عبدالله ی كوڕی مەسعود) بوو بە فەقیهی عێراق‌و قوتابییەكی زۆری لێ كۆبوویەوە، ئیبن ئەبی لەیلا قازی گەورەی سەردەمی خۆی ئەڵێ: (أدركت مائة وعشرین من الأنصار من أصحاب رسول الله (صلی الله علیه وسلم) یسأل أحدهم عن المسألة، فیردها هذا إلی هذا حتی ترجع إلی الأول، وما منهم من أحد یحدث بحدیث أو یسأل عن شيء إلا ود أخاه كفاه) ([12]).

ئەم صەحابانە سەرچاوەی فەتواو ئیجتهادات بوون لە ژیانی خۆیاندا، پاش ئەمان قوتابییەكانیان بوونە سەرچاوەی فەتوادان كە زیاتر ئەمانەیان ناویان دەركرد، لە قوتابیانی عەبدوڵای كوڕی عەبباس (سەعیدی كوڕی موسەییب‌و عەتا) لە مەدینە، (نەخەعی و شەعبی و حەسەنی بەصری)یش لە قوتابیانی (عبدالله ی كوڕی مسعود)لە عێراق ناویان دەركرد، لەم سەردەمەدا دوو مەدرەسەی فیقهی گەورە درووستبوون: (مەدرەسەی ڕەئی) لە عێراق ‌و (مەدرەسەی حەدیس) لە شام.

عێراق لەبەرئەوەی كە ڕووداو زۆر تێیدا ڕوویئەداو پایتەختی ئیسلامیش لە شام بوو، زۆر پێویستیان بە ئیجتتهاد‌ و عەقڵكاری هەبوو، رێبەری ئەم مەدرەسەیە (ئیبراهیمی نەخعی)بوو، كە مامۆستای حەمادی كوڕی سەلەمە بوو، ئەویش شێخی (ئەبو حەنیفە)یە، (سعیدی كوڕی جوبەیر)یش ڕێبەرایەتی مەدرەسەی حەدیسی شامی دەكرد.

 پاش ئەمان بە كەمێك، سیازدە مەزهەبی فیقهی ئیشپێكراو دروست بوو:

1.     قوتابخانەی حەسەنی بەصری(21- 102كۆچی) لە(بەسرە).

2.     قوتابخانەی ئەبو حەنیفەی نوعمان(84- 150كۆچی) لە(كوفە).

3.     قوتابخانەی ئەبو عەمری ئەوزاعی(88- 157 كۆچی) لە(شام).

4.     قوتابخانەی سوفیانی سەوری(97- 161كۆچی) لە(كوفە).

5.     قوتابخانەی لەیسی كوڕی سەعد(94- 175 كۆچی) لە(میصر).

6.     قوتابخانەی مالیكی كوڕی ئەنەس(93- 179كۆچی) لە(مەدینە).

7.     قوتابخانەی سوفیانی كوڕی عویەینە(107- 198كۆچی) لە(مەككە).

8.     قوتابخانەی ئەبو ئیدریسی شافیعی(150- 204 كۆچی) لە(عێراق).

9.     قوتابخانەی ئیسحاقی كوڕی راهەوەیهی(161- 238 كۆچی) لە(نەیسابور).

10.                        قوتابخانەی ئەبو سەوری بەغدادی(170- 240 كۆچی) لە(به‌غداد).

11.                        قوتابخانەی ئەحمەدی كوڕی حەنبەل(164- 241 كۆچی) لە(به‌غداد).

12.                               قوتابخانەی داودی زاهیری(200 – 270 كۆچی) لە(به‌غداد).

13.                        قوتابخانەی ئیبن جەریری تەبەری(224- 310 كۆچی) لە(به‌غداد).

ئەوەی وایكرد ئەم مەزهەبە زۆرانە دروست ببن، چەند شتێك بوو كە بە كورتی ئەمانەن:

یه‌كه‌م: زۆری ڕووداوەكان.

دووه‌م: موناقەشات‌و ڕاگۆڕینەوەی زۆری ناو زانایان.

سێیه‌م: هاندانی خەلیفەكانی عەبباسی، كە خەڵاتی زۆریان ئەدا بەو زانایانە و خزمەتی چاكیان ئەكردن، وەك: (هارونە ڕەشید و ئەبوجەعفەری مەنصور و..هتد).

چواره‌م: كۆچ‌ و گەشتی زانایانی بۆ وەرگرتنی زانست‌و(ئیسنادی عالی) لە فەرموودەدا.    لەم سەردەمەدا بوو كە(مەزهەبە فیقهییەكان)نووسرانەوە، هەندێكیان لەلایەن سەر مەزهەبەكان خۆیانەوە نووسرانەوە، هەندێكیشیان لەلایەن قۆتابیەكانیانەوە نووسرایەوە. مرۆڤایەتی و میللەتانی دنیا كە چاویان كردەوە، ئەو سەرەوەتە فیقهی و یاساییەی بینی كە هەزارەها عەقڵی ئیسلامی بەرهەمیان هێناوە، ئەوەی كە رۆژهەڵاتناسێكی مەجەری بەناوی (فەمبەری) بڵێت: "هەر چەندە سەیری كتێبە فیقهییەكانی ئیسلام ئەكەم زۆر سەرنجم ڕائەكێشن‌، سەیرم لەوەدێت چۆن مسوڵمانەكان سیستەمی حووكم‌و بەرنامەی هەموو بوارەكانی ژیانیان لەو فیقهەوە وەرناگرن"([13]). هەر ئەم سامانە فیقهیيە گەورە و دەوڵەمەندە بوو كە سەرنجی یاسادانەرە گەورەكانی دنیای لە لاهای راكێشا و لە ساڵی 1937زاینیدا كۆنگرەیەكیان بەست  بۆ توێژینەوە لە سەرچاوەكانی یاسا لە هەموو ئایین و كەلتوورەكانی میللەتاندا، ئامادەبووان ئەوەیان راگەیاند كە شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەیەكی گرنگە بۆ دەرهێنانی یاسا گشتییەكان، ئەوەشیان راگەیاند كە شەریعەتی ئیسلامی شەریعەتێكی سەربەخۆیەو لە ئایینەكانی تر وەرنەگیراوە.

جارێكی ترو هەر لە لاهای، لەساڵی 1938زاینیدا  كۆنگرەی"یاسای بەراوردكاری" گیراو تێیدا ئامادەبووان بڕیاری ئەوەیاندا  كە شەریعەتی ئیسلامی سەرچاوەیەكی گرنگە لە سەرچاوەكانی یاسادانان.

لە هەفتەی فیقهی ئیسلامیشدا كە لە پاریس بەڕێوەچوو لە ساڵی 1952زاینیدا، نەقیبی پارێزەرانی فەرەنسا هەستایەوەو دانی بەوەداناو وتی: "نازانم من چۆن هاوئاهەنگی دروست بكەم لە نێوان ئەو وێنایەی كە بۆیان دروست ئەكردین گوایە: شەریعەتی ئیسلامی و فیقهی ئیسلامی فیقهـ و شەریعەتێكی دۆگمان و بە كەڵكی ئەوە نایەن بكرێنە سەرچاوە بۆ یاسا پێشكەوتووەكان؟! لە بەرانبەر ئەوەدا كە من ئەم هەفتەیە بیستم دەربارەی شەریعەتی ئیسلامی كە بێ دوودڵی ئەوە ئەسەلمێنێت شەریعەتی ئیسلامی شەریعەتێكی رەسەن و قووڵ و وردەكار و پەلوپۆدارەو توانای رووبەڕووبوونەوەی هەیە لەگەڵ هەموو رووداوەكاندا!.

هەروەها كۆمەڵەی یاسا گشتییە نێودەوڵەتیەكان دانی بەوەدانا كە موحەممەدی كوڕ حەسەنی شەیبانی قوتابی ئەبوحەنیفە بەراستی رێبەری یەكەمی یاسا نێودەوڵەتییە گشتییەكانه([14])‌.

4-  زیانەكانی (فەتوا بە هەوا) ئەوەندە زۆرە زەنگی ترسناكی لێدەدات: مەگەر لێرەو لەوێ نابیسین كە: بۆ خۆپیشاندان و رێپێوان فەتوا ئەدەن: قەیناكا رۆژوو بشكێنی لە رەمەزاندا! یان فەتوا ئەدەن: ئافرەت خۆی بتەقێنێتەوە چونكە گومانی بۆ ناچێت و نایبشكنن!‏ كاندید تێر تەزكیەی خۆی بكات و بەڵێنی درۆ بدات  قەیناكات، لەبەر ئەوەی سەردەم داوای ئەكات!، ئەمە بەردەوام بێت، وای لێدێت رێگە ئەكرێتەوە بۆ نەخوێندەوار و ناحەزانی ئایینیش كە بە دروستی بزانن دین تەحریف بكەن و یاساكانی بگۆڕن و بیكەنە یاری دەستی سیاسی و كاربەدەست و دەوڵەمەندەكان، مەگەر ئایینەكانی تر بەو شێوەیە نەشێوێنران و دەستی پیاوی ئایینی ترسنۆك و كاربەدەستی ستەمكار و خواناسی نەزان وێرانی نەكردن؟ رەحەمەتی خوا لە عەبدوڵای كوڕی موبارەك كە ئەڵێ:

(وهل أفسدَ الدینَ إِلا الملوكُ ... وأحبارُ سو‌وٍ ورهبانُها)

5-  بەدیلی فەتوای سیاسی زۆرە، موفتییەكان، یان زانایان و ئەهلی عیلم هیچ ناچار نین خۆیان لەو بابەتانە بئاڵێنن:

أ-با سیاسیەكان خۆیان ئیجتیهاد بكەن و عەقڵیان تەمەڵ نەكەن.

ب-با دین لە چوارچێوە پیرۆزەكەیدا بهێڵنەوە.

ج- فەتوا بدە و مەسڵەحەت دیاری بكە! بەڵام بەرگی دینی مەكەرە بە، چونكە غەیری تۆش فەتوا ئەدات، ئەگەر ئەویش بەرگی دینی كردەبەر دین ئەبیتە فەوزا، با وەك زانایانی پێشوو خۆیان لە ئەمە حەرامە، ئەمە ناشەرعییە.. بپارێزن، زانایانی پێشوو دەگمەن فەتواكانیان ئەپێچا بە زاراوەی حەڵاڵ و حەرامەوە، بەڵكو ئەیانووت: "لا یصلح".. "لا ینبغی"، "لا بأس"، "أرجو أن لا بأس"، "أخشی"، "أخاف أن یكون أو لا یكون"..هتد، یان ئەیانووت:" أحب كذا"، "أستحبه"، "أستحسنه"، "هو أحسن أو حسن"، یان ئەیانووت"یعجبنی"، یان" هو أعجب الی"... بەو شێوەیە،بەڵام بە داخەوە قوتابیانی ئەو زانایانە، چونكە وەك مامۆستاكانیان موجتەهید نەبوون و خۆیان ناچاری فەتوادان ئەكرد، ئەهاتن ئەو دەربڕینە زاناییانەی زانایانی پێشوویان تەئویلی ناڕەوا ئەكرد و مانای حەڵاڵ و حەرام و سووننەت و مەكروهیان لێ دەرئەهێنا، هەر وەك ئەوەی زانایانی پێشوو نەیانزانیبێت بەو زمانەی ئەوان قسە بكەن! بۆ نمونە: هەندێ لەو زانایانە كە شەرحی ئەو دەربڕینانەی سەرەوە ئەكەن ئەڵێن:( قوله لا یصلح أو لا ینبغی للتحریم و لا بأس وأرجو أن لا بأس للاباحة و أخشی أو أخاف أن یكون أو لا یكون ظاهر فی المنع وقیل بالوقف وقوله أحب كذا أو أستحبه أو أستحسنه أو هو أحسن أو حسن أو یعجبنی أو هو أعجب الی للندب وقیل للوجوب وقوله أكره كذا أو لا یعجبنی أو لا أحبه و لا أستحسنه للتنزیه والكراهة وقیل للتحریم وان قال أستقبحه أو هو قبیح أو قال لا أراه فهو حرام وان قال هذا حرام ثم قال أكرهه أو لا یعجبنی فحرام وقیل بل مكروه..) ([15])!!

د- ئیبن حەزم وەك ئەوەی بڵێ: فەتوا بە هەوا زۆر زیانبەخشە، ئەڵێ:( ونحن نقول لمن قال بالاستحسان ما الفرق بین ما استحسنت أنت واستقبحه غیرك؟ وبین ما استحسنه غیرك واستقبحته أنت؟ وما الذي جعل أحد السبیلین أولی بالحق من الأخر؟ وهذا ما لا انفكاك منه وبالله تعالی التوفیق)، بڕوانە كتێبی (الإحكام فی أصول اڵاحكام)ەكەی خۆی.

هـ-نابێ فەتوا ببێتە بەشێك لە كێشەكانی كۆمەڵگە كە لە بناغەدا مەبەست بە فەتوا چارەسەرە نەك نانەوەی كێشە، كە كۆمەڵگە پێویستی بەو فەتوا و كێشە تازانە نییە. لە راستیدا نابێ موفتی ببێتە دكتۆر و پارێزەر و ئەندازیار و سیاسەتمەدار و هەموو شتێك و لە هەموو شتیك و لە هەموو بابەتێكدا قسە بكات و بە زۆر شەرع بهێنێتە قسە، بەڵكو پێویستە رێز لە پسپۆڕییەكەی خۆی بگرێت، تەنیا و بە تەنیا لە بواری خۆیدا قسە بكات، ئەگەر قسەشی لە مەسەلەیەكدا كرد بابەتی ئیجتیهاد بوو ئەوە با بە دەربڕینی زانایان قسە بكات و نەیپێچێت بە دینەوە و ناوی حەڵاڵ و فەرز و ...ی لێ نەنێت، تا نەچێ بەگژی فەتوای یەكێكی تردا و كۆی ئیسلام و موسڵمانان بخاتە ژێر پرسیارەوە.

([1]) صحیح البخاری 5/ 2115، برقم: 5249.

([2])  شرح صحیح مسلم، النووی، 3/ 1561.

([3])  صحیح مسلم 3/ 1561، برقم: 1971.

([4])  سنن ابن ماجە 2/ 1055، برقم: 3160. قال الشیخ الالباني: صحیح، صحیح ابن ماجە 2/ 205، برقم: 2558.

([5])  صحیح مسلم 3/ 1330، برقم: 1706.

([6])  مسند أحمد بن حنبل 2/ 220، برقم: 7054. وصححه اڵالبانی فی السلسلە الصحیحە 4/ 138، برقم: 1606.

([7])  تراث الخلفا‌ء الراشدین، المحمصاني، ص: 589.

([8])  الموطأ, روایە محمد بن الحسن 3/ 296، برقم: 848.

([9])  ایقاظ الافهام بشرح عمدة الاحكام، سلیمان بن محمد اللهیمید، فەرموودەی ژمارە :294، باب اللقطة .

([10])  هەمان سەرچاوەی پێشوو.

([11])  شرح القواعد الفقهیە 1/ 229.

([12])  سنن الدارمی، الدارمی، 1/ 65.

([13])  مدخل الی الفقه الاسلامی، نظام الدین عبدالحمید، ص86.

([14])  بڕوانە: (مجلة البحوث الإسلامیة) كە گۆڤارێكی دەوری زانستییەو لەلایەن(الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمیة والإفتا‌ء والدعو، والإرشاد)ەوە دەردەچێت و تا ئیستا "79" بەرگی لێدەرچووە، بۆ زانیاری  زیاتر سەردانی سایتی"مكتبة صید الفوائد"بكە. هەروەها سەیری: تربیة الاولاد فی الاسلام ، ناصح علوان بكە، هەروەها (الی الشباب أولا) هەر هەمان نووسەر.

([15])  المسودة فی أصول الفقه، تحقیق : محمد محیي الدین عبد الحمید، ص472.