پ.د. حسین محمد ئیبراهیم

دەسپێك:

فەتوادان وەك ئەركێكی ئاینی كۆمەڵایەتی سەرشانی زانایانی ئیسلام، بریتییە لە: "وەڵامدانەوەی كەسێك كە پرسیار لە حوكمی شەرع دەكات سەبارەت بە كارێك یان مامەڵەیەكی خۆی، وەڵامدانەوەكەش لەڕێی بەڵگە شەرعییەكانەوە دەبێت یان لە ڕێی (ڕادۆزیی – إجتهاد)ەوە دەبێت، بێ ناچاركردن بە ڕای موفتییەكەوە"[2]

دیارە ئەم ئەركە ئاینییە گرنگییەكی تایبەتی هەیە لە ژیانی مسوڵماناندا، تاكی مسوڵمان هەمیشە پێویستییەتی كە ڕای ئیسلام و شەرع بزانێت سەبارەت بە پێشهات و ڕووداوەكانی چواردەوری، كێشە شەرعی و كۆمەڵایەتییەكانی، هەڵوێست و مامەڵە دارایی سۆزداری و میرات و تەواوی لایەنەكانی ژیانی ئایینی و كۆمەڵایەتی و دەروونی خۆی.

ئەوكەسەی كە بەئەركی فەتوادان هەڵدەستێت چەندین مەرج ڕێنمایی هەن كە پێویستە ڕەچاویان بكات، ئەمانە لە كۆن و نوێشدا زانایان باسیان كردوون و پەڕاوو و نوسراوی تایبەتییان لەسەر داناون، لەوانە:

1. پێویستە موفتی عەدالەتی تێدا بێت، واتە كەسێكی دیندار بێت و گوناهی گەورەی لێنەبینرابێت و لەسەر گوناهی بچووكیش بەردەوام نەبێت. هەروەها كەسێكی دادپەروەر بێت بەشێوەیەك ناودار نەبێت بە لادان لە دەقە شەرعییەكان و مەحسوبیەت بۆ دەسەڵاتداران و كەسانی نزیك لە خۆی، پەلە نەكات لە فتواكانیدا و چاوقایم نەبێت لە دەركردنی حوكمە شەرعییەكاندا، فەتوا بە قیل و قالەكان یان ڕایە نامۆ و نەشازەكان نەدات. ئەمانە هەموویان دەچنە ناو مەرجی عەدالەتەوە.

2. پێویستە موفتی زانا بێت، بەشێوەیەك ئەو زانستانەی خوێندبێت كە بۆ كرداری فەتوادان پێویستن و بیانزانێت و بتوانێت شیكاری بكات تیایاندا و دایانبەزێنێتە سەر واقع. هەروەها زانیاری هەبێت لەسەر زانستە هاوچەرخەكانی مرۆڤایەتی یان لەكاتی فەتوادان سود لە كەسانی پسپۆڕی ئەو زانستانە وەربگرێت ئەگەر بابەتەكە پێویستی بەڕا وەرگرتنی ئەوان كرد.

3. پێویستە موفتی مەرجی وریایی و ئاسۆ فراوانی و دووربینی تێدا بێت، ئەمەش زۆر گرنگە لە موفتیدا بەرجەستە بێت بەشێوەیەكی كرداری، چونكە تەنها زانایی ناتوانێت لە گرفت و كێشەكانی خەڵك تێبگات و چارەسەریان بكات و دەرچەیان بۆ بدۆزێتەوە. بۆیە كەسانی گێل و كورتبین بە كەڵكی فەتوادان نایەن.

 هەمیشە ئەو زانایەی كە شان دەداتە بەر فەتوادان لەگەڵ ئەوەی كە پێویستە ئاستێكی زۆرباشی بڕیبێت لە زانستە شەرعییەكاندا و بتوانێت شیكردنەوە و خوێندنەوەیان بۆ بكات؛ لەهەمانكاتدا پێویستە كەسێكی ژیر و ورد بێت هەتا بەشێوەیەكی دروست بتوانێت دەقە شەرعییەكان دابەزێنێتە سەر واقع و دەرچەی فیقهی بۆ ئاریشەكان بدۆزێتەوە و بە ڕۆحی دەقەكان فەتوا لەسەر بابەتە نوێیەكان بدات.

4. پێویستە موفتی خاوەنی لێهاتوویی گونجاندنی فیقهی بێت، توانای پێوانەكردنی پرسیارەكەی بە بابەتە دەقە لەسەرەكانەوە هەبێت، ئەمەش  پێی دەوترێت (التكییف الفقهي)، ئەو لێهاتووییەش بەزۆری بە بەردوامی وردبوونەوە و ڕاهێنان دروست دەبێت.

5. پێویستە بگەڕێت بە دوادەرچەی فیقیدا بۆ كێشە و پرسیارەكان -تا بگونجێت- لە سنووری شەرعدا ئاسانكاری بكات.

6. پێویستە موفتی ئاشنا بێت بە مەبەستەكانی شەریعەت، بگەڕێ بەدوای ئامانجی حوكمە شەرعییەكاندا، لە فەتواكانیدا ڕەچاویان بكات، چونكە شەریعەت لە بنەڕەتدا بۆ بەرژەوەندی مرۆڤەكان دانراوە، هەربۆیە نابێتە هۆی تێكدانی بەرژەوەندییەكانیان.

7. ئاشنابوون بە واقع و كەتوار، ئەمەش مەرجێكی سەرەكییە بۆ فەتوادان، هەربۆیە پێویستە موفتی لە واقعی چواردەوری خۆی تێبگات و ئاشنا بێت بە كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگاكەی خۆی، ئەگەرنا فەتواكانی ناواقعی و كورت و كوێر و نادادپەروەرانە دەدەچێت...

.. چەندین مەرج و ڕێنمایی تر باس كراون لە كتێبە شەرعیی و ئەكادیمییەكاندا، ئەوەی باسمان كردن گرنگترینیانن[3].

باسی یەكەم: ئاسانكاری لە فەتواداندا، مەرج و هۆكارەكانی

أ. مەبەست لە "ئاسانكاری":

مەبەست لە "ئاسانكاری" لابردنی مەشەقەت و ئەزیەتە لەسەر كەسی پرسیاركەر بەشێوەیەك پێچەوانە نەوەستێتەوە لەگەڵ دەقەكاندا، ئەمەش بەڕەچاوكردنی زەمان و شوێن و كەس و حاڵەتەكان و دۆزینەوەی دەرچەی شەرعی دروست بۆیان، چونكە لە زۆرێك لە حاڵەتەكاندا فەتوا بۆ كەسی ناچار وەك كەسی ئاسایی نییە و بۆ بەهێز وەك لا واز نییە و بۆ دەوڵەمەند وەك فەقیر نییە و بۆئەوەی لە ترسدایە وەك ئەوەی لە ئەمان دایە نییە...

مەبەست لە "ئاسانكاری" ئەوە نیە كە موفتی بەبێ ڕەچاوكردنی دەقەكان چۆن ئاسان بوو بۆ كەسی پرسیاركەر بكەوێتە فەتوادان، هەربۆیە هەرگیز نابێت ئاسانكاری پێچەوانە بوستێتەوە لەگەڵ دەقەكان یان مەبەستە شەرعییەكان، یاخود دەستگرتن بە بۆچوونە لاوازەكانەوە لەبەرئەوەی ئاسانكارترن. هەروەها ئاسانكاری لە هەموو شتێك و حوكمێكی شەرعیدا نییە، بەڵكو هەندێك لە حوكمەكان قورسی و مەشەقەتەكەی ئاسان ناكرێت وەك جیهادی واجب.

بەڵام دەبێت ئەوە بزانین مەشەقەت و قورسی ئەركەكان مەبەست نین لە یاسا شەرعییەكاندا وەك زانایانی بنەمانكانی فیقه -أصول الفقه- دەڵێن، بە دەربڕینێكی ڕوونتر شەریعەت مەبەستی قورسكردنی ئەركەكان نییە، بەڵكو ئەو بابەتە هەر ڕەچاو ناكرێت لە ئەحكامدا، بەڵكو حیكمەت و ئامانجەكان شتی ترن، بۆیە نابێت قورسكردن بكرێتە ئامانج و حیكمەت و مەناطی حوكمە شەرعییەكان، بۆ نموونە ئەگەر كەسێك دەیتوانی هاتووچۆی دوو مزگەوت بكات یەكێكیان دوورتر بوو؛ بەڵام هەردووكیان لەڕووی عیبادەت و موافەقەی شەرعەوە وەك یەك بوون، هەر لەبەرئەوەی خێری زۆرتر بگات -بەوەی كە زۆرتر هەنگاو بنێت بۆ مزگەوتە دوورەكە- خۆی تووشی مەشەقەتی زیاتر بكات ئەوە خێری ناگات و كارەكەی پێكاو نییە؛ چونكە مەشەقەت داواكراو نییە، كاتێك دوو كردەوە وەك یەك بوون كامیان ئاسانترە پێویستە ئەوەیان هەڵبژێردرێت[4]. 

كەواتە مەبەستمان ئەوەیە كە پێویستە ئاسانكاری لەژێر سێبەری دەقە شەرعییەكاندا بكرێت، چەندە بكرێت ڕایە ئاسانەكان وەربگرین لە فەتوای زانایاندا و لە نێوان دوو بۆچووندا كە یەكێكیان قورسە و ئەوی تر ئاسانە، ئاسانەكە هەڵبژێرین هەتا بارگرانی كەمتر بكەینەوە، بەمەرجێك پێچەوان نەبێت و لەگەڵ بەڵگەكاندا بێتەوە، هەرئەمەشە سوننەتی پێغەمبەری خودایە (د.خ) ئەوەتا عائشە – ڕەزای خودای لەسەر بێت- دەفەرمووێت: (هەركات پێغەمبەر لە نێوان دوو كاردا ئیختیار كرابێت ئاسانەكەیانی هەڵبژاردووە، بەمەرجێك تاوان نەبووبێت.. )[5].

هەروەها فەتوا بۆ دۆزینەوەی ڕێگە چارەی شەرعییە، زۆرجار ڕەنگە ئەو كەسەی كە پرسیارێكی شەرعی دەكات وەڵامە ڕووكەشیی و ڕاستەوخۆكەی لەلا هەبێت؛ بەڵام بۆیە پرسیار دەكات دەرچەیەكی فیقهی و ڕێگەیەكی ئاسان یان چارەسەرێكی گونجاوتری لە كەسی موفتیەوە دەست بكەوێت، بۆئەوەی كارەكەی ڕایی بكات.

بە كورتی دەتوانین بڵێین، كە "ئاسانكاری" هەموو كات ڕوانینە بۆ بەرژەوەندییە شەرعییە درووستەكانی تاك و كۆمەڵگە، كە پێچەوانە نەوەستێتەوە لەگەڵ دەق و ئامانجەكانی شەریعەت و بەپێی یاسا فقهییەكانی پەیوەست بە مەشەقەتەوە ڕەچاو دەكرێت وەك یاسای فقهی "إذا ضاق الأمر اتسع" واتە: ئەگەر ئاسۆی كردەوەیەك تەسكبوویەوە حوكمەكەی فراوانی تێدا دەكرێت، واتە ئاسان دەكرێت، هەروەها ڕەچاوی ژیانی كۆمەڵگە و عورف و عادەتەكانیان ئەوەی پێوەی گیرۆدەبوون و لە ڕەچاوكردنی بەشێك لە فەتوا ڕاستەوخۆكاندا تووشی مەشەقەت دەبن و پێویستییان بە دەرچەی فقهی هەیە بەبێ دژ وەستان لەگەڵ دەقەكان، ئەوەیە كە دەبێت موفتی ئاسانكار بێت تیایدا.

ب. بەڵگەكانی ڕەچاوكردنی "ئاسانكاری":

شەریعەت بۆخۆی لەسەر ئاسانكاریی و لابردنی مەشەقەت و عەزیەت بنیاتنراوە، ئەمەش لە قورئان و فەرموودەكاندا لە دەیان جێدا ئاماژەی پێكراوە، لەوانە:

- لە كۆتایی باسی دەستنوێژگرتندا خوای گەورە دەفەرموێت: (ما مايُريد اللهُ لِيَجعلَ عَلَيكُم مِن حَرجٍ ولكن يُريدُ لِيُطَهِركُم..)، واتە: خودا نایەوێت ئێوە تووشی ئیحراجی و ناڕەحەتی بكات، بەڵكو دەیەوێت پاكتان بكاتەوە.

- لە كۆتایی باسی ڕۆژوودا دەفەرمووێت(يُريدُ اللهُ بِكمُ اليُسرَ ولا يُريدُ بِكُمُ العُسْرَ)، واتە: خودا ئاسانكاری دەوێت بۆ ئێوە و نایەوێت تووشی ئەركی قورستان بكات.

- لە كۆتایی سورەتی حەجدا دەفەرمووێت (هُوَ اجْتباكُم وما جَعَلَ علَيكُم في الدِّین مِنْ حَرَج)، ئەو ئێوەی هەڵبژردووە و لە ئاییندا شتی ئیحراجی و ناڕەحەتی بۆ تەشریع نەكردوون.

- پێغەمبەری خودا (د.خ) دەفەرمووێت: (ئاسانكار بن كارەكان قورس مەكەن، مژدەدەر بن بێزاركەر و نامۆ مەبن)[6]

- لە شوێنێكی تردا دەفەرمووێت(ئێوە بە ئاسانكاریی و مژدەدەری نێردراون بۆ گەلان، نەك بە بارگرانگەر قورسكەر)[7]

- تەنانەت دەیان فەرموودەمان هەیە كە پێغەمبەری ئیسلام ڕەخنەی توندی لەو كەسانەگرتووە كە توندڕەی دەكەن لە جێبەجێكردنی عیبادەتەكانیاندا, لە هەندێكیاندا ئاماژە بەوە دەدات كە ئەم كردەوەیە پشتهەڵكردنە لە سوننەتی من، "ئەوەش پشت هەڵبكات لە سوننەتی من لە من نییە"[8]...

لەم دەقانە و چەندین دەقی تردا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ جەخت لە ئاسانكاری كراوەتەوە، هەربۆیە زانایانی زانستی مەبەستەكانی شەریعەت- مقاصد الشریعة "ئاسانكاری" بە یەكێك لە مەبەستە گشتگیرە قەتعییە بەرزەكان دادەنێن. دەفەرموون دەقەكانی "ئاسانكاری" گەیشتوونە سنووری "تەواتر" و بوونەتە بابەتێكی قەتعی گشتگیر كە لە هەموو كایەكانی شەریعەتدا ڕەچاوكراوە و خەڵكی لەسەر هاندراوە[9].

ت. مەرج و بنەماكانی ڕەچاوكردنی "ئاسانكاری":

وەك ئاماژەمان پێدا ڕەچاوكردنی ئاسانكاری بێ مەرج و ڕێنمایی نییە، موفتی نابێت بێ ڕەچاوكردنی بنەماكان فەتوای ئاسانكاری بدات لە حوكمە شەرعییەكاندا، زانایانی كۆن و هاوچەرخ هەندێك مەرجیان دیاری كردووە بۆ ئاسانكاری كردن، ئەمانە گرنگترینیانن:

1. ئاسانكاری دەبێت بەقەدەر خۆی بێت و زیاتر نەبێت لە پێویستی، واتە ئەگەر بۆ لابردنی مەشەقەتێك بوو ئەوە دەبێت بەقەدەر خۆی بێت و زیاتر نەبێت لە پێویستی، ئەمەش بەرمەبنای ئەو یاسا فقهیە دانراوە كە دەڵێت "الضرورة تقدر بقدرها" واتە زەرورەت و پێویستی كە ئاسانكاری تێدا كرا دەبێت بەقەدەر خۆی بێت، كەواتە كە حەرامێك حەڵاڵ كرا لەبەر زەرورەت -واتە ئاسانكرا -  ئەوە دەبێت بەقەدەر خۆی بێت و كە هۆكارەكەشی نەما ئەوە دەچێتەوە جێگەی خۆی و حەرام دەبێتەوە.

2. دەبێت ئاسانكاری لەبەر هۆكارێكی پێویست بێت، نەك لەسەر هەوا و ئارەزوو بێت یاخود هەر مەبەست خودی "ئاسانكاری" بێت، بەبێ بەڵگە و هۆكاری پێویست.

3. ئاسانكاری نابێت بەرمەبنای خیلافە فقهییەكان بێت، واتە ئەگەر لە مەسەلەكەدا دوو ڕا یان زیاتر هەبوو یەكێكیان لە هەموویان ئاسانتر بوو، بەڵام بەڵگەكانی لاوازبوون نابێت دەستبەوەیانەوە بگرین و بەڵگە بەهێزەكان پشتگوێ بخەین.

4. نابێت ئاسانكاری بكرێت بۆ حەڵاڵكردنی حەرامێكی چەسپاو تەنها لەبەر ناچاری نەبێت بۆ كەسی ناچار و لەبەر بەرژەوەندییەكی باڵا.

5. ئاسانكاری لە فەتوادا مەرج نییە گشتگیر بكرێت، واتە بۆ هەموو كەس ئەو حوكمە بدرێت و ئاسان بكرێت، چونكە فەتوا بەپێی كەس و شوێن و كات دەگۆڕێت.

6. ئاسانكاری گشتی تەنها لە بابەتی بەڵای گشتیدا- عموم البلوی- دا دەبێت، كاتێك كە كێشەیەك كە پێویستی بەفەتوایە هەموو كۆمەڵگە بگرێتەوە و خۆپارێزی لێنەكرێت.

7. بەشێوەیەكی گشتی ئاسانكاری گشتی لەو شتانەدا ناكرێت كە بۆخۆیان مەشەقەتیان زیاتر تێدایە و مسوڵمانان ناچاركراون كە ڕەچاوی  بكەن وەك جیهاد و تێكۆشان لەپێناوی خودا، چونكە ئەمە بەرژەوەندی زیاترە بۆ كۆمەڵگە.

8. فەتوا لەبەر هەواو ئارەزووی ئاسانكاری ناگۆڕدرێت، بەڵكو كاتێك دەگۆڕێت كە هۆكار و عیللەتی حوكمەكەی گۆڕا بەڕەچاوكردنی ڕێنماییەكانی فەتوادان.

9. بۆ هەموو كەس نییە ئاسانكاری لە فەتوادا بكات؛ بەڵكو بۆ ئەوانەیە كە زانای ژیر و لێهاتوون و بەڵگە و واقع دەزانن و مەرجەكانی فەتوادانیان تێدایە.

10. نابێت ئاسانكاری لە فەتوادا ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە هیچ كەس و لایەنێك، یان زیان بە ئابووریی و كایەكانی تری كۆمەڵگە بگەیەنێت.

.. ئەمانە و چەندین ڕێنمایی و مەرجی تر باس دەكرێن، كە ڕەچاوكردنیان جوانی شەریعەت و واقعی بوونی دەسەلمێنێت، هەروەها كەسی لێهاتوو لە شەریعەت و واقع و خاوەن ژیری دەتوانێت ڕەچاوی ئاسانكاری بكات پێیان. 

باسی دووەم: میتۆدی شێخ قەرەزاوی لە فەتوادا و و ڕەچاوكردنی "ئاسانكاری" 

شێخ قەرەزاوی وەك زانایەكی هاوچەرخی لێهاتوو خاوەنی ئاسۆیەكی فراوان لە زانست و مەعریفەت، ئەكتیف لەگەڵ ڕاگەیاندن و سیاسەت و كایەكانی كۆمەڵگە، خاوەنی سەدان فەتوای هاوچەرخ و پەڕاوی تایبەت بە فەتوا و میتۆدەكانی؛ هەر لەزووەوە هەستی بە پێویستی دانانی میتۆد سەبارەت بە فەتوا هاوچەرخەكان كردووە، هەربۆیە لە كتێبەكانیدا ئەو میتۆدانەی داڕشتووە كە بۆ خۆی لە فەتواكانیدا پیادەیان دەكات. چوار كتێبی دانراوی هەیە سەبارەت بە فەتوادان و میتۆدەكانی، ئەمە جگە لە بۆچوونەكانی سەبارەت بە میتۆدی بنەماكانی فیقه و مەبەستەكانی شەریعەت و یاسا فقهییەكان.. كە بۆچوونی تایبەتی خۆی لەمەڕ هەندێك لە بابەتەكانییەوە هەیە، هەروەها بێجگە لە دەیان بەرگ لە كۆكراوەی فەتواكانی..، چواركتێبەكشی لەم بوارەدا:

- فتاوی معاصرة، لە سەرەتاكەیدا بەباتێكی دورو درێژ ئەم بابەتە دەوروژێنێت.

- الفتوی بین الانضباط والتسیب.

- موجبات تغیر الفتوی.

-  الفتاوى الشاذة معاييرها وتطبيقاتها وأسبابها وكيف نعالجها.

 لەم كتیبانەدا بەشێوەیەكی زۆرجوان و بەنموونە و بەڵگەوە باس لە میتۆدەكانی فەتوادان دەكات و ئەو هەڵە و كەمووكوڕییانە باس دەكات كە لە فەتواكاندا هەن، بەمیتۆدە جوانە زانستییەكەی خۆی ڕێنمایی جوان و شایستە دەدات بە خوێنەران و موفتییەكان بۆ فەتوادانێكی دروست لەم چەرخەدا.

ئەوەی من مەبەستمە باسی "ئاسانكاری"یە  لە فەتواداندا، كە لە زۆرێك لە كتێبەكانی تریشیدا جەختی لەسەر دەكاتەوە.

لە سەرەتای كتێبی "فتاوی معاصرة"دا بابەتێكی دوورودرێژی تەرخانكردووە بۆ میتۆی فەتوا لەلای خۆی، بەناونیشانی "نهجي في الإفتاء"، كە بە نموونەوە لە شەش خاڵدا باسی ئەو شتانەی كردووە كە لە فەتواداندا ڕەچاویان دەكات، بەكورتی ئەمانەن:

1. نابێت لە فەتوادا دەمارگیریی و تەقلیدمان هەبێت.

2. ئاسانكار بین نەك بارگرانكەر.

3. پێویستە بە زمانی سەردەم لەگەڵ خەڵك بدوێین.

4. پشتكردنە ئەو شتانەی كە سوود بە خەڵك ناگەیەنن.

5. میانڕەوی لە نێوان ئەوانەی هەموو شت حەڵاڵ دەكەن و ئەوانەی كە حەزیان بە قورسكردنە و هەموو شت حەرام دەكەن.

6.  حەقدان بە فەتوا بەوەی ڕوونكردنەوە و ڕاڤەی تەواوی بۆ بكرێت.

بۆ هەریەك لەم خاڵانە چەندین سەرنجی جوانی بە نموونەوە خستووەتە ڕوو.

لە درێژەی خاڵی دووەمدا دەڵێت: " پێویستە ڕوحی ئاسانكاری لە فەتوادا زاڵ بكەین بەسەر ڕوحی توندی و قورسكردن، ئەویش لەبەر دوو هۆكار:

یەكەم: شەریعەت لەسەر ئاسانكاری بنیاتنراوە، ئەمەش قورئان دەقی لەسەر داوە و بە ڕاستەوخۆش فەرموودەكان جەختیان لەسەر كردووەتەوە. پاشان هەموو ئەو دەقانە دەهێنێت كە بەڵگەن لەسەر  ئاسانكاری[10] ، بۆ هۆكاری دووەم دەڵێت: "دووەم: سروشتی ئەم سەردەمەی ئەمڕۆ؛ دەبینین ماددییەت زاڵ بووە بەسەر ڕۆحانیەتدا و سودگەرایی بەسەر ئەخلاقدا، دەبینین چۆن دینداری لاواز بووە و تەوژمە بێدینییەكان لەلای ڕاست و چەپ و سەرو خوار و پێش و دواوە هێرشیان هێناوە و دەیانەوێت دینداری لە ڕەگەوە هەڵبكەنن لە كۆمەڵگاكاندا، بەشێوەیەك نەیهێڵن كە نەیەتەوە مەیدان. لەڕاستیدا ئەمانە چەندین بزاڤن كە هێزە گەورەكان بە دارایی و پلان و ڕێنماییكردن یارمەتیان دەدەن، هەر ئەوان ڕێگەی شوێنكەوتنی ئارەزووەكان و پلەو پایەكانیان بۆ ئاسان دەكەن.

تاكی مسوڵمانیش لەم كۆمەڵگایانەدا لە میحنەتێكی توندا دەژی؛ بەڵكو لە شەڕێكی بەردەوامدایە و هاوكار و دەستباری كەمە، بەپێچەوانەوە ڕێگر و لەمپەری زۆری هەیە، هەربۆیە پێویستە ئەهلی فەتوا ئاسانكاری بكەن چەندە بتوانن و لایەنی ڕووخسەت زاڵبكەن بەسەر لایەنی عەزیمەت و توندیدا، بۆئەوەی خەڵك لە ئایین نزیكبێتەوە و دەستی پێوە بگرێت نەك لێی ڕابكات، هەربۆیە ئیمامی سەوری – ڕەحمەتی خودای لەسەر بێت- دەفەرمووێت: (إنما العلم الرخصة من ثقە، أما التشدید فیحسنه كل أحد) واتە: زانست ئەوەیە بتوانرێت ئاسانكارییەك بدۆزیتەوە، چونكە توند كردن و قورسكردنی كارەكان –هونەری تیدا نییە- ئەوە شتێكە هەموو كەس دەیزانێت..[11]" پاشان ئاماژە بە هەندێ هەڵویست و قسەی زانایان دەدات سەبارەت بە " ئاسانكاری" .

 پاشان دەنوسێت: "ئێمە لەم سەردەمەدا لە هەموو كەس زیاتر پێویستیمان بە فراوانكاری هەیە لەسەر خەڵك، من بۆخۆم ئەوەم هەڵبژاردووە كە لە شتە لاوەكیی و فەرعییەكاندا ئاسانكاری بكەم بۆ خەڵك و توندبم لە شتە بنەمایی و جەوهەرییەكاندا، مەبستیشم ئەوە نییە كە پشتبكەمە دەقەكان بۆئەوەی ڕایەكی ئاسان تەرجیح بدەم یان ملی دەقەكان با بدەم .. نەخێر ئەو ئاسانكارییەی كە من مەبەستمە ئەوەیە كە پێچەوانە ناوەستێت لەگەڵ دەقێكی چەسپاوی ڕوون یان لەگەڵ یاسایەكی شەرعی قەتعی؛ بەڵكو مەبەستم ئەو ئاسانكارییەیە كە لەگەڵ بەڵگە و یاساكان دێتەوە.

میتۆدی من هەموو كاتێك شوێنكەتنی بەڵگەكان بووە، هەربۆیە هیچكات قازانجی سووەكانم حەڵاڵ نەكردووە، چونكە بەڵگەكانی ڕوون و قەتعین.. هەروەها جگەرەخواردنم حەڵاڵ نەكردووە –ئەگەرچی بووە بە بەڵایەكی گشتی و خەڵكی زۆر پێوەی گیرۆدەبوون- چونكە بەڵگەكانی شەرع ڕەتیدەكەنەوە.. بەڵام ڕای شیخو لئیسلام ئیبن تەیمیە و قوتابیەكانم هەڵبژاردووە لە بابەتی تەڵاقدا، چونكە هەستم كردووە كە ڕەنگەدانەوەی ڕۆحی ئیسلام و مەبەستەكانی شەریعەتە و لەگەڵ دەقەكاندا گونجاوە

بەگشتی ئەگەر دوو ڕا هەبن بەڵگەكانیان هاوشانی یەك بن یەكێكیان ئیحتیات و خۆپارێزی تێدا بێت و ئەوی تریان ئاسانتر بێت ئەوكات من فەتوا بە ئاسانەكە دەدەم، ئەوەش وەك چاوكردن لە پێغەمبەری خودا كە هەركات ئیختیار كرابێت لە نێوان دوو شتدا ئاسانەكەیانی هەڵبژاردووە ئەگەر تاوان نەبووبێت، بەڵام ئەو ڕایەی كە ئیحتیات و خۆپارێزی تێدایە دەكرێت موفتییەكە بۆ ژیانی خۆی ئەو ڕایە هەڵبژێرێت، یان بۆ ئەو كەسانە بەكاری بهێنێت كە ئەهلی عەزیمەتن و ئەهلی وەرع و ئیحتیاتن، بە مەرجێك سەرنەكێشێت بۆ توندڕەی"[12].

لەم دەقانەدا ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە شێخ قەرەزاوی زۆر قوڵ و وردەكار و زانایانە دەست بە ئاسانكارییەوە دەگرێت و دەیەوێت لە شوێنی خۆیدا بەكاری بهێنێت.

هەروەها لە كتێبی "الفتوی بین الانضباط والتسیب"یشدا هەمان ئەو خاڵانەی پێشوو بە وردەكاریی و نموونەی جوان دووبارە دەكاتەوە، زۆر بە جوانی وەڵامی ئەو شلگیرانە دەداتەوە كە ئاسانكاریی و شلگیرییان لێ بووە بەیەك، هەروەها خاڵ بەخاڵ باسی ئەو پێهەڵخلیسكانانە دەكات كە موفتییەكانی ئەمڕۆ تێیكەوتوون و نموونەی زیندوویان بۆ دەهێنێتەوە.

هەروەها كتێبی "موجبات تغیر الفتوی" كە كتێبێكی زۆر ناوازەیە و باس لەو هۆكارانە دەكات كە دەبنە هۆی گۆڕینی فەتوای باو لەسەر بابەتەكان، تیایدا بەنموونەوە 10 خاڵ باس دەكات كە دەبنە هۆی گۆڕینی فەتوا، ئەوانیش: "گۆڕانی شوێنی فەتوا، گۆڕانی زەمانی فەتوا، گۆڕانی حاڵی ئەو كەسەی فەتوای بۆ دراوە، گۆڕانی عورفی ئەو فەتوایەی دراوە، گۆڕانی زانیارییەكانی پەیوەست بەفەتوا پێشووەكان، گۆڕانی پێداویستی خەڵك، گۆڕانی توانا و دەسەڵاتی خەڵك، بەڵاداربوونی گشتی- عموم البلوی، گۆڕانی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری خەڵك، گۆڕانی ڕا و بۆچوونی و هزر".

ئەگەر باسی "بەڵاداربوونی گشتی -عموم البلوی " وەربگرین بە نموونە شێخ قەرزاوی لە ناوەڕۆكی ئەم سەرەباسەدا باس لەوە دەكات كە زانایان بەڵاداربوونی گشتی – عموم البلوی یان بە یەكێك لە هۆكاری ئاسانكاری داناوە، چونكە گیرۆدەبوونی كۆمەڵگە بەشتێكەوە كە خۆپارێزی لێی زەحمەت بێت بەڵگەیە كە كۆمەڵگە پێویستی بەو شتەیە، شەریعەتیش ڕەچاوی پێداویستییەكانی خەڵك دەكات، زانایان دەفەرموون "پێداویستییەكان حیسابی كارە زەرورییەكانیان بۆ دەكرێت- الحاجة تنزل منزلة الضرورة"، بۆ ئەم بابەتەش چەند نموونەیەك دەهێنێتەوە لەوانە باس لەسەر ڕووتی دەكات و دەفەرمووێ: زانایانی كۆن هەندێكیان ئەم كارەیان بە لەكەداركردنی پیاوەتی داناوە بەڵام زانایانی ئەندەلوس بەئاساییان داناوە، هەروەها ڕیش تاشین هەندێ لە زانایان بەواجبی دەزانن و تاشینی بە حەرام دەزانن، هەندێكی تر دەفەرموون سوننەتە، ئێستا زۆربەی ئومەتی ئیسلامی  سەری ڕووت دەكات و ڕیشی دەتاشێت ناكرێت، بڵێن ئەوەی سەر ڕووت بكات و ڕیش بتاشێت شایەتی وەرناگیرێت، پێویستە لەم سەردەمەدا ئاسانكاری بكەین، هەروەها هەبوونی تەلەفزیۆن و سەیركردنی، كە ئەو هەموو وێنانە نیشان دەدات، هەندێك بە حەرامی دەزانن بەڕەچاوكردنی ئەوەی ڕەسم و ئەوەی پەیوەستە پێوەی حەرامە، بەڵام لەڕاستیدا زۆر نامەعقولە لەم سەردەمەدا خەڵكانێك هەبێت سەیری تەلەفزیۆن نەكات بەیەكجاری.. ڕاستە دەكرێ خۆت بپارێزی لە شتە نا مەشرووعەكانی ناوی، یان كاركردنی ئافرەتان لە بوارە جیاجیاكاندا، ئەمەش بابەتێكی گشتییە و خۆپارێزی لێناكرێت لە هەموو پسپۆڕییەكاندا بەشدارن لەگەڵ پیاواندا، ناكرێت بڵێین ئیشكردنی ئافرەتان حەرامە، دەبێت لەم مەسەلانەدا ئاسانكاری بكرێت و ڕێكبخرێت بە ڕێنمایی شەرعی، چونكە ناكرێت لە ماڵەوە سجنیان بكەین بە بەهانەی بڵاوبوونەوەی فیتنە كە هەندێكیان دەتوانن زۆر سەركەتووبن و بەشداری باش بن لە بەرەوپێشبردنی كۆمەڵگە، تەنانەت هەندێكیان سەركەوتووترن لە پیاوانیش، هەندێكیشیان كەس نییە بەخێویان بكات و پێویستیان بەكاركردن هەیە، هەر لە كۆنیشەوە ئافرەت كاری كردووە بۆ جێبەجێكردنی پێداویستی خێزانەكەی، وەك چیرۆكی كچەكانی شوعەیب كە باوكیان پیاوێكی بەتەمەن بوو، كچەكانی كاریان دەكرد، تەنانەت كۆمەڵگە پێویستی بەهەندێ ئیش هەیە كە لە بنەڕەتدا پسپۆڕی ئافرەتانە دەبێت ئافرەتان بیكەن نەك پیاوان وەك دكتۆری ئافرەتان و پەرستاران، تەنانەت هەندێ خێزان بۆئەوەی بژین پێویستیان بەوەیە كە ژن و پیاو بەیەكەوە كار بكەن. نابێت لەم سەردەمەدا جەخت لەو قسەیە بكەینەوە كە دەڵێت: ئافرەت بۆ ماڵەوە كراوە، ئەوێ مەملەكەتی ئەوە، سەردەمەكە وای لە ئافرەت كردووە بێتە دەرەوە و كار بكات. بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوە بزانین كە بە (عموم البلوی) هەرگیز ئەو حەرامانەی كە قەتعین حەڵاڵ نابن، ئەگەر هەموو خەڵكیش تێی كەوتبن و ئەنجامی بدەن..[13]     

 لەڕاستیدا لە ڕەچاوكردنی هەموو ئەمانە لە فەتوادا فەتواكە واقعی گونجاو و ئاسان دەكەن بۆ كەسی پرسیاركەر، بەپێچەوانەوە ڕەچاونەكردنی هەریەكێك لەم دە خاڵە دەبێتە هۆی دەركردنی فەتوایەكی قورس و نەگونجاو لەگەڵ فیترەت و كۆمەڵگەدا.

 هەروەها لە كتێبەكەی بە ناونیشانی "الفتاوی الشاذة" بە هەمان شێوە 10 هۆكاری سەرەكی هێناوە بۆ فەتوا نەشاز و نەگونجاوەكان، هەموویان بە نموونەی زیندوو و بە درێژی هەڵوێستەی لەسەر كردوون" ئەوانیش: "دەرچوونی فەتوا لە كەسی نا ئەهلەوە، دەرچوونی فەتوای نابەجێ، پێچەوانە وەستانی فەتوا لەگەڵ دەقێكی قورئانی، پێچەوانە وەستانی فەتوا لەگەڵ دەقێكی فەرموودە، پێچەوانە وەستانی فەتوا لەگەڵ قیاسێكی ڕوون، پێچەوانە وەستانی فەتوا لەگەڵ مەبەستەكانی شەریعەت، وێنای هەڵە و نادرووست بۆ ئەو واقعەی پرسیاری لێوەكراوە، بەڵگە هێنانەوەی موفتی بەوشتانەی نابنە بەڵگە، ڕەچاو نەكردنی موفتی بۆ زەمان و شوێن و حاڵەتی كەسەكان".

لە بەشێكی تری كتێبەكەیدا باسی ئەو شتانە دەكات كە هەرگیز بە فەتوادانی نەشاز دانانرێت، لەوانە فەتوادان بە مەزهەبەكەی خۆت، دەرچوون لە كۆدەنگی هەرچوار مەزهەبەكە، دەرچوون لە ڕای زۆربەی زانایان- جمهور.. پاشان باس هۆكارەكانی درووستبوونی نەشازی لە فەتوادا دەكات و لەوانە باس لە ناپسپۆڕی دەكات و ڕێز نەگرتنی پسپۆڕییەكان و پەلەكردن لە فەتوادا و خۆپەسەندی لە فەتوادا و شوێنكەوتنی هەواو ئارەزووی سیاسەت و ڕۆچوون لە ڕەچاوكردنی بەرژەوەندییەكان .. نموونەش بە گواستنەوەی نوێژی هەینی دەكات لە ئەمریكا بۆ ڕۆژی یەكشەممان كە هەندێ كەس باسیان لێوە كردووە و گفتوگویان لەسەركردووە بەپێویستیان زانیوە ئاسانكاری تێدا بكرێت..

بەگشتی ئەم كتێبە زۆرجوان مەبەستی خۆی ڕووندەكاتەوە لە "ئاسانكاری"، هەم بەڕاستەوخۆ هەم بە ناڕاستەوخۆ كە دەتوانین بڵێین قەرەزاوی ڕاستە ئاسانكاری دەكات، بەڵام ئاسانكارییەكانی پشتئەستورە بە بەڵگەی زانستی و زانایانە ئەم هەنگاوە هەڵدەگرێت، ئەم دەرگایە بەكراوەیی جێناهێڵێت.

لە كۆتاییدا بۆمان ڕوون دەبێتەوە، شێخ قەرەزاوی یەكێكە لەو زانا هاوچەرخانەی كە كار دەكات بۆ "ئاسانكاری" لە فەتواداندا، ئەمەش لە فەتواكانیدا ڕەنگیداوەتەوە، ئەگەرچی هەندێك لە فەتواكانی جێگەی ڕەخنەی هەندێ زانا و ناوەندە شەرعییەكانە، بەڵام هیچ كات فەتواكانی لە بەڵگەی شەرعی دەرناچن و بەشێوەیەكی زانستی بەڵگە بۆ ئەو ئاسانكارییانەی دەهێنێتەوە، میتۆدەكانی لە فەتوادا لە چوارچێوەی بەڵگە و یاسا شەرعییەكاندایە و تیایاندا ڕەچاوی سەردەم و كەتواری كردووە.

[1]  شێخ قەرەزاوی ناوی یوسف عەبدوڵڵا قەرەزاوییە، لە ساڵی 1926 لە میسر لەدایكبووە، پێش تەمەنی 10 ساڵی هەموو قورئانی پیرۆزی لەبەركردووە، پاش خوێندنی ناوەندی دواناوەندی ئایینی پەیوەندی كردووە بە كۆلیجی بنەماكانی ئایین لە زانكۆی ئەزهەر و پلەی یەكەمی بەدەستهێناوە لەو كۆلێجەدا، بڕوانامەی "العالمیة" لەگەڵ ڕێگەپێدانی وانەوتنەوەی بەدەستهێناوە لە كۆلێجی زمانی عەرەبی لە ساڵی 1954، لەسەر ئاستی هەرسێ كۆلێجەكەی ئەزهەر پلەی یەكەمی بەدەستهێناوە. ساڵی 1960 بڕوانامە ماستەر و ساڵی 1973 بڕوانامەی دكتۆرای بەدەستهێناوە بە پلەی باڵا، ناونیشانی نامەی دكتۆراكەی "الزكاة وأثرها فی حل المشاكل الإجتماعیة"یە. ساڵی 1961 چووەتە وڵاتی قەتەر و كراوە بە بەڕێوەبەری ناوەندی پەیمانگای ئایینی، لە دوای جێگیربوونی لەو وڵاتە ناسنامەی قەتەری وەرگرتووە و ساڵی 1977 كۆلیجی شەریعەو خوێندنی ئایینی دامەزراندووە و هەتا كۆتایی ساڵی 1990 ڕاگری ئەو كۆلێجە بووە. خاونی دەیان كتێبی ناوازەیە لە بوارەكانی فقه و شەریعەت و فەتوا و فیكری ئیسلامی، نزیكەی 20 ساڵ بەرنامەی "الشریعة والحیاة" بە میوانداری ئەو پێشكەشكراوە لە كەناڵی "الجزیرة"، كە ناوبانگێكی زۆری لەجیهانی ئیسلامیدا هەبوو. لە ئەیلوولی 2022 لە وڵاتی قەتەر كۆچی دواییكرد. ئێستا كۆبەرهەمەكانی كۆكراونەتەوە لە دووتوێی 104 بەرگدا و بە چاپ گەیەنراوە. بڕوانە: يوسف القرضاوي فقيه الدعاة وداعية الفقهاء: عصام تليمة، دار القلم – دمشق، ط1،سنة 1422هـ - 2001م، ص12-20، ؛ علماء ومفكرون عرفتهم: محمد مجذوب، دار الشواف، الرياض- المملكة العربية السعودية، ط4، سنة:1992م، ج1، ص467.

[2]  صناعة الفتوى في القضايا المعاصرة- معالم وضوابط وتصحيحات : د. قطب الريسوني, دار ابن حزم، ط1,135هـ - 2014م، ص27

[3] بڕوانە سەرچاوەی پێشوو، هەروەها: موسوعة الاعمال الكاملة: الإمام یوسف القرضاوی، دار الشامیە، ط1، 1444ه- 2022م، ج41 ص14 وما بعده، هەروەها بڕوانە: التیسیر فی الفتوی أسبابه وضوابطه: تألیف عبد الرزاق بن عبد الله صالح بن غالب الكندی، مؤسسة الرسالة- ناشرون، ط1،1429هـ - 2008م، ص29.

[4]  بڕوانە: الوجیز فی أصول الفقه: د. وهبە الزحیلی، دار الفكر – بیروت" 1995م، ط2، ص 150-151

[5]  ئەم فەرموودەیە ئیمامی بوخاری ڕیوایەتی كردووە بەژمارە (6786).

[6]  ئەم فەرموودەیە ئیمامی بوخاری ڕیوایەتی كردووە، ژمارە (69)،  هەروەها ئیمامی موسلیمیش ڕیوایەتی كردووە، ژمارە (1734).

[7] ئەم فەرموودەیە ئیمامی بوخاری ڕیوایەتی كردووە، ژمارە (220).

[8]  ئیمامی بوخاری ئەم فەرموودەیەی ڕیوایەت كردووە، ژمارە (5063).

[9]  بڕوانە: مقاصد الشریعة الإسلامیة: محمد الطاهر بن عاشور، دار النفائس- الأردن، ط3، 1432هـ - 2011م، ص235-236.

[10]  لەباسەكانی سەرەوەدا ئاماژەمان بەزۆربەی ئەو دەقانەدا، بۆیە بەپێویستم نەزانی دووبارەی بكەمەوە.

[11] سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕە 16-19 بەكورتكراوەیی.

[12]   بڕوانە: موسوعة الاعمال الكاملة: الإمام یوسف القرضاوی، ج41 ص14 دواتر – بەكورتكردنەوەوە-

[13]  بڕوانە: موجبات تغیر الفتوی : د. یوسف القرضاوی، ص 93-95