د. یاسین تەها توێژەر و مامۆستا لە ناوەندی كوردستان بۆ دۆكیۆمێنت و لێكۆڵینەوەی ئەكادیمی زانكۆی سلێمانی.

ئایا كورد لە سوریای پایتەختی شامدا پێكهاتەیەكی بنەڕەتین، یان گرووپێكی میوانن كە دەشێت لە تەونی ئەو وڵاتەدا بتوێنەوە و حەل ببن؟ ئەمە پرسیاری سەرەكی چەند دەیەیەكی ڕابردووە دەربارەی كوردی ئەو پانتاییە جوگرافییەی كە بە گریمانەیی پێیدەگوترێت "ڕۆژئاوای كوردستان". لە سوریادا دەوروبەری شازدە میللەت و نەتەوە و گرووپی ئیتنی و کولتووریی و ئایینی جیا جیا دەژین، لەنێو ئەمانەشدا عەرەبی سوننە زۆرینەی ڕەهان، لە دوای عەرەبیش لە نێو مۆزایكەكەدا: کورد، تورکمان، چەرکەس، دروز، شیعە، عەلەوی، تایفە کریستیانەکان و ئیسماعیلی و ئێزدی و ئەرنائوتییەکان و ئەوانی دیکە دێن، ئەم فرە چەشنییەش ئەوە پشتڕاستدەکاتەوە کە سوریای مێژوویی "وڵاتی کۆچبەران" بووە، ئەم پانتاییەش وێستگەی بەیەكگەیاندنی ڕێگا بازرگانییەكانی كەناری دەریای ناوەڕاستە و سەرەڕێگای زۆر لە میللەتان بووە یەكێك لەوانەش كوردەكانن.

بنکۆڵکارییە شوێنەوارناسییەکان ڕیشەی مێژوویی كورد دەگێڕنەوە بۆ سەردەمێکی کۆن و دێرین کە کۆچ و ڕەوی گەلانی هیندۆ ئەورووپییە لە حەوزی دەریای ناوەڕاستەوە هەتا نێوەڕاستی ئاسیا. لە سوریای ئێستادا هەندێک لەو گەلانەی باوەڕ وەهایە بەشێکبن لە باپیرانی کورد؛ پاشماوەی شوێنەوارییان هەیە، لە وانەش هۆری و میتانییەکان لە هەزارەی سێیەمی پێش زایین (عثمان، 2019)، ئەم گرووپانەش دەسەڵات و حوكمڕانی بچووكییان هەبووە بەپێی ئەو شوێنەوارانەی بەردەستن، ئەمەش دەشێت ببێتە قوڵایی مێژوویی ئامادەیی كورد لە شامدا شانبەشانی گەلە دێرینەكانی تری ناوچەكە.

لە سەردەمی ئیسلامیدا، شام درێژكراوەی هەرێمی جزیرە بووە، لە سەدە بەراییەكانی ئەم سەردەمەشدا بەپێی قسەی هەندێك لە مێژوونووسانی ئیسلامی (المقدسي، ابن الجوزي، النویري)، دایكی خەلیفەی ئومەوی "مەروانی كوڕی محەمەد" كە ناوی "لبانە"یە كورد بووە. ئەم خەلیفە ئومەوییە كە لەدایكبووی جزیرەیە (70ك/689ز)، باوكی والی ئەم هەرێمە كوردنشینە بووە. خەلیفە مەروان بە یارمەتی سوپایەك لە ناوچە كوردنشینەكانی جزیرە لەنێو گێژاوی ململانێ نێوخۆییەكانی ئومەویدا چووەتە نێو دیمەشق و لەوێ سەردەمی حوكمڕانی خۆی ڕاگەیاندووە هەتا كۆتایی حوكمڕانی بنەماڵەكەشی بۆماوەی حەوت ساڵ حوكمڕانی كردووە (743ز_ 750ز) (بڕوانە دراوشة، 2007: 30).

دەشێت چڕبوونەوە و کۆچی بەربڵاوی کورد بۆ شام لە سەردەمی  ئیسلامیدا، بۆ دەمی شەڕی خاچییەکان بگەڕێتەوە، هەر لەم قۆناغەشدا مێژوونووسی ئینسکلۆپیدی ناسراو "المسعودی" (م. 957ز) (1409هـ: 2/101") باس لەوە دەکات "دونبولی"یە کوردەکان لە وڵاتی شامدا گیرساونەتەوە، ئەم هۆزە کوردەش کە شێوەزاری ئاخاوتنیان گۆرانی بووە، بنەڕەتیان ئەزەربایجانییە، دواتر بوونەتە میر و فەرمانڕەوا لە ناوچەکە، لەوانەش "میر محەمەد دونبولی (م. 997 ز) کە "محەمەد ئەمین زەکی" (2003: 2/ 325) ئاماژەی پێكردووە. بە دوای ئەمەشدا و لە سەدەی یازدەی زایینی، گەشتنامە و سەرچاوە جوگرافییەکان "وڵاتی شام"یان بە ناوچەی ژیان و بڵاوبوونەوەی کورد ئەژمار کردووە (البكري، 1992: 1/344)، ئەمەش دەبێتە بەڵگە كە سوریا و شام یەكێكن لە نیشتمانە ڕەسەنەكانی كورد و ئەوان میوانی نوێ نین لەوێ وەك ئەوەی لەم ساڵانەی دواییدا بە چڕی كاری لەسەر كراوە، بەڵكو هەر لە سەردەمی ئیسلامیدا ناوچەكانی باکووری شام هەر لە سەرێكانی وە تا دێرەك بوونەتە بەشێک لە قەڵەمڕەویی "دەوڵەتی دۆستەکی" کوردی، بە دیاریكراویش شارەكانی دەرباسیە، عامودا، قامشلی، دێرەك (عبدالرقيب يوسف: 1/21)، ئەم دەوڵەتەش زیاتر لە سەدەیەک حوکمڕانی ناوچەکەی کردووە (982_1086 ز).

لەگەڵ ئەو ئاماژانەی سەرەوەشدا، پێدراوە مێژووییەکان ئەوە دەردەخەن، کۆچ و ڕەوی چڕی کورد بۆ شام لە سەردەمی دەوڵەتی ئەیوبیدا بووە (570_648ك/ 1174_1250ز)، سنووری قەڵەمڕەوی ئەم بنەماڵە کوردییە لە میسرەوە بەرەو شام و جزیرە و هەولێر کشاوە، لە شارەكانی شامدا شوێنپێ و شوێنەواری زۆر و بەرچاویان هەیە بەتایبەت كە چواردە میری ئەیوبی لە دیمەشقی پایتەختدا حوكمڕانییان كردووە. سیاسەت و حوكمڕانی ئەیوبییەكانیش هۆکارێک بووە بۆ کۆچی هەندێک لە بنەماڵە و کەسایەتی دیاری دیكەی كورد لە ناوچەكانی دیكەوە بەرەو میسرو شام، بەهۆی ئەوانەوە ڕێژەیەک لە کورد ڕوویان لە دیمەشق و حەلەب و شارەکانی تری شام و لەوێشەوە وڵاتی میسر کردووە و کردوویانە بە وڵاتی خۆیان و تا ئێستاش شوێنەوارەكانیان چ وەك ئەوقاف و چ وەك قەڵا و ناوی گەڕەگ و بازاڕ و گوند و سیمای دیكە بەرچاوە، هەر ئەیوبییەكانیش ژمارەیەك هۆزی كوردیان لە باشووری تەرابلوسی لوبنان و كەنارەكانی دەریای ناوەڕاست و لوبنانی ئێستا نیشتەجێكردووە بۆ بەرەنگاریی هەڵمەتی خاچییەكان و ئەمەش لە زۆر سەرچاوەی مێژووییدا هاتووە (الحموي، معجم البلدان؛ البدلیسي، شرفنامة)، ئەم كوردانەیش تا ئێستاش وەچە و درێژكراوەیان لە كەناری دەریای ناوەڕاست هەیە، بەڵام تەنیا لە ڕەچەڵەكی دووردا بە كورد ماونەتەوە و زیاتر بەر عەرەباندن كەوتوون.

هەر دەربارەی چالاكی و ئامادەیی ئەیوبییەكان لە شام، تەنیا ژن كە نازناوی "ست الشام"ی لە مێژووی دیمەشقدا هەڵگرتبێت، فاتمە خاتوونی خوشكی سوڵتان سەڵاحەدین و كچی نەجمەدین ئەیوب و هاوژینی میر محەمەدی كوڕی ئەسەدەدین شێركۆیە، ئەم خاتوونە دوو قوتابخانەی لە دیمەشق بنیاتناوە كە دامەزراندن و كۆمەككردنی دەدرێتە پاڵ ئەو، لە ژیانی خۆشیدا سی و پێنج پادشای مەحرەمی خۆی دیوە، پاش مردنیشی  هەر لە شامدا ئەسپەردە كراوە (الذهبي، 1985: 22/ 78؛ الزركلي، 2002: 3/77)، یەكێكی تر لە شوێنپێ شارستانییەكانی كوردانی ئەیوبی لە شامدا لە دەرەوەی قەڵا و قولە سەربازییەكان، لەلایەن "ابن خلكان"ـەوە تۆماركراوە (1900: 4/ 121): پاش كۆچی دوایی فەرمانڕەوای هەولێر "موزەفەرەدین گۆگبەری"، هاوژینە ئەیوبییەكەی "ڕەبیعە خاتوون" (م. ١٢٤٥ز) كە خوشكی سوڵتان سەلاحەدینە، بەیەكجاری چووەتە شام و لەوێ لەنێو كوردەكانی بناری قاسیون قوتابخانەیەكی حەنبەلی كردووە بە وەقف. ئەم پرۆژەیەش بەشێكی كەمە لەو خزمەتە فێركارییانەی بنەماڵەی ئەیوبی لە شامدا پێشكەشیانكردووە و شوێنەواری هەندێكیان هەتا ئێستاش ماوە. هەر لەچوارچێوەی ئەم خزمەتە فێركارییانەشدا میرانی ئەیوبی نزیكەی پازدە قوتابخانەی جۆراوجۆریان بنیاتناوە لەگەڵ دابینكردنی وەقف بۆ بەردەوامییان، ئەم قوتابخانانەش زیاتر بۆ فەقێ و مەلا شافیعییەكان بوون و دووانیش لەوانە تایبەتكراون بە پەیڕەوانی مەزهەبی حەنەفی. شانبەشانی ئەیوبییەكانیش كوردی تر هەن بەشدارییان لە خزمەتی فێركاری شامدا هەیە بۆ نمونە میری كورد "ناصرالدین القیمري" (مردن:1307ز) قوتابخانەیەكی تایبەتی لەسەر دادوەر "شمس الدین الشهرزوري" وەقفكردووە و فەرماندەی دەستڕۆیشتووی سوپای شارەكەش بووە (النعيمي، 1990: 1/ 335). 

لەنێو ئەو كوردانەشی لە سایەی دەوڵەتی ئەیوبیدا لە شام كاری گەورەیان كردووە دەشێت شارەزوورییەكان لە هەموویان بەناوبانگتر و دەركەوتووتر بن. ئەم بنەماڵەیە بە قسەی "یاقوت الحموي" (1995: 3/ 376) هاوتای بنەماڵەی "ابن أبي عصرون"ی شامی بوون لە پێگەیاندنی زانا و ناودار و وەرگرتنی پۆستی دادوەریدا، لەم میانەیەشدا توێژینەوە نوێیەكان دەریدەخەن شارەزوورییەكان كە پانتاییەك بووە لە هەولێرەوە بۆ هەمەدان، لە نێوان سەدەكانی (٤ - ٧ك/ ١٠-١٣ز)، (٨) شەرعزان و (١٤) فەرموودەناس و (١٨) دادوەر و (٧) مامۆستای قوتابخانەیان تێدا هەڵكەوتووە (معروف، 2014: 242)، بە سەرنجدان لە ژیاننامەی ئەم ژمارەیەش بەشی هەرە زۆری ئەمانە كە دەگەڕێنەوە سەر هەر سێ خێزانی "ئال شارەزووریی، ئیبن سەڵاح، شەمسەدین كوردی" لە شامدا گیرساونەتەوە، بۆ نموونە "كەمالەدینی شارەزووری" هەڵسوڕێنەری كاروباری دادوەریی هەردوو دەوڵەتی زەنگی و ئەیوبی بووە لە شام لە سەدەی (٦ك/١٢ز). لەناو هەڵگرانی ناسناوی شارەزوورییشدا، كەسایەتیی "جمال الإسلام" (مردووە: ٥٣٣ك/١١٣٩ك) ناوبانگی زۆری هەیە، بەتایبەت كە ماوەیەك لە دیمەشق هاوەڵ و بەردەستی "ئەبو حامید غەزالی" بووە، بەپێی گێڕانەوەی "ابن عساكر" (1404هـ:327) لە غەزالی ستایشی "جمال الإسلام"ی شارەزووریی كردووە، "فەرمانیشی پێكردووە کە دەركەوێت بۆ فەتوادان و وانەوتنەوە". ئەم ناودارە شارەزوورییە شامییە (جمال الإسلام) كە ناوی "مسلم بن علي"یە، ماوەیەك جێگرەوەی "كمال الدين الشهرزوري" بووە لە كاروباری دادوەری كە لە (٥٦٤ك/١١٦٩ز)دا مردووە و خاوەنی "أحكام الخناثی"یە، كە ڕچەشكێنە لەبارەی مامەڵەی ئەوانەی دووڕەگەزن و ئازایەتی تێدایە لە فەتوادان لەبارەی ئەحكام و كاروباری "نێرەمووكەكان"ـەوە (ابن كثير، 1993: 603).

هەرچی "ئيبن سەلاح"ی شارەزووریشە (عثمان بن الصلاح) (مردووە: 643ك)، یەكێكە لە ناسراوترین پێشەوا كوردەكانی ناو مەزهەبی شافیعی، لە چەند زانستێكی ئیسلامیشدا لێهاتوویی خۆی پیشانداوە، لەوانەیش: تەفسیر و فەرموودەناسی و شەرعزانی، هەروەها هەڵگری ناسناوی "الحافظ"ـە، كە خۆی لە خۆیدا ئاماژەیە بۆ پێگەی بەرزی شارەزایی كایەی شەرعی. هەرچەندە ناوبراو لە بنەڕەتدا خەڵكی گوندی "شرخان"ی هەولێرە لە نزیك شارەزوور، بەڵام لە دەوڵەتی ئەیوبییدا لە شام خزمەتیكردووە و ئەرك و بەرپرسیارێتی لە قوتابخانەكانی فەرموودەدا هەبووە (ابن خلكان، 1900، 3/243_245) كۆی وردبوونەوەكانیشی لە فەرموودەناسیدا لە دووتوێی بەرهەمێكدا كۆكردووەتەوە بەناوی "مقدمة"، كە بە قسەی "ابن حجر العسقلاني" لە " نزهة النظر"دا باشترین دانراوە لە زانستی فەرموودەناسیدا. ئەم زانا شارەزوورییە سەردەمانێك بەڕێوەبەر و گەورەی قوتابخانەی نیزامییەی قودس بووە كە بە "الناصریة" بە ناوبانگە و "سوڵتان سەڵاحەدین" خۆی دایمەزراندووە، دواتریش لە دیمەشق سەرپەرشتیی خانەی فەرموودە (دار الحدیث)ی "مەلیك ئەشرەف"ی ئەیوبی كردووە، لەگەڵ قوتابخانەی "ست الشام"ی زومرد خاتوونی هەمان بنەماڵە (ابن خلكان، 1900، 3/ 243_245).

كوردەکانی شام لە دەورانی ئەیوبیدا شانبەشانی خزمەتی زانستی و شەرعزانی، لە پاڵەوانانی شەڕ و بەرەنگاری خاچییەکان بوون، تەرمی هەندێک فەرماندەشیان هەر لە شامدا نێژراوە، لە دەوروبەری چیای "قاسیون"ی دیمەشقیق گەڕەکی تایبەتیان هەبووە. كوردەكان لە ناوچەکانی دیکەی شام و لە سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامیدا قەڵا و پێگەی بەناوبانگیان هەبووە کە دیارترینیان "حصن الأکراد"ی پارێزگای "حمص"ـە و پەیوەستە بە "جبل لبنان"ـەوە. ئەم قەڵایە ئێستا لە لیستی شوێنەوارەکانی ڕێکخراوی یونسکۆدایە و لە نیوەی یەکەمی سەدەی یازدەیەمینی زایینیدا بە کوردەکان سپێردراوە تا لەو پێگەیەوە ئاسایشی ناوچەکە بپارێزن، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا بە گۆڕینی ناوەكەی بۆ "حصن الحصن" كە شێواندن و تێكدانە هەوڵی سڕینەوەی ناوە كوردییەكەی دراوە (كردستاني، 2013)، لەكاتێكدا لەنێو مێژوونووسە ئیسلامییە دێرینەكاندا كۆدەنگییەكی گەورەی لەسەرە كە "حصن الأكراد" ـە زۆر لەوانەش ( ياقوت الحموي، ابن خلكان، ابن شداد، ابن الأثير، ابن جبير، ابن بطوطة، ابن كثير) و كۆمەڵێكی دی هەر بە "حصن الأكراد" ناویان بردووە.

ئامادەیی و چالاكی كورد لە شامدا تەنیا سەربازی نییە و بە هەڵمەتە خاچییەکانیشەوە پەیوەست نییە، بەڵکە دیوی شارستانی و کۆمەڵایەتی جۆراوجۆریشی هەیە، بۆ نموونە یەکێک لە فەرمانڕەواکانی دەوڵەتی حەمدانی لە ناوچەکە (ابن حمدان) لەگەڵ خاتوونێکی کورد بەنێوی "فاطمة بنت أحمد الهزارمردي" هاوسەرگیری کردووە (التنوخي، 1978: 2/108)، هاوتای ئەمەش فرمانڕەوای دەوڵەتی دۆستەکی کوردی "سعید بن مروان" لەگەڵ خاتوونێکی بنەماڵەی میرانی حەمدانیدا بەناوی "ست الناس" هاوسەرگیری کردووە (ابن الأثیر، 1997: 7/ 436). ئەم تێکەڵییە کۆمەڵایەتییەش لە حەلەب یەکێک بووە لە ڕایەڵەکانی پێکەوەژیانی کورد و عەرەب لە شارەكە.

لە پاش كۆتاییهانی حوكمڕانی ئەیوبییەكانیش كورد لە كۆچ و ڕەو بەرەو شام نەوەستاون، لەم میانەیەشدا هۆزەكانی لۆسە و باپیری لە دەمی شاڵاوەكانی مەغۆلدا لە ناوەڕاستی سەدەی 13ز  ڕوویانكردووەتە شام و میسر (العمري، 143هـ: 3/ 261)، هەر لەم میانەیەشدا لە سەرچاوەكان ئاماژە بەوەكراوە سێ هەزار پیاو لە شارەزوورەوە لەگەڵ خێزانەكانیان ڕوویان لە شام كردووە و سەرەتا لای "ناسر یوسف"ی ئەیوبی پادشای حەلەب و شام گیرساونەتەوە، لەسەر پێشنیازی قەیمەرییەكانیش پێشوازی باش كراون و چاویان لەسەربووە ببنە جەنگاوەر و ڕەگەزی تازەی دەوڵەت لە هەڵمەت و بەرەنگارییەكاندا (العمایرة، 2020: 124). كاتێكیش مەمالیك دەبنە حوكمڕان لە شامدا كەسایەتی وەك "عیزەدین كوردی" لە نەوەكانی شێخ عەدی لالش دەبێتە میری لیوای كوردان لە حەلەب لە كۆتاییەكانی مەمالیكی چەركەسی، ئەم میرە كوردە هێندەش كاریگەر و ئازا  دەبێت كوردەكان باوەڕیان وابووە هێزێكی نادیاری لە پشت بووە و لە دەوری كۆبوونەتەوە هەتا مردنی لە (948ك/ 1537ز)، (الكرملي: 7/ 309). بەپێی گێڕانەوەی "المقریزي" لە "الخطط"دا كوردانی ژێر فەرماندەیی عەدەوییەكان هێندە بەهێز بوون لە شامدا، خەریكبووە لە حوكمڕانی سوڵتانی مەمالیك "محەمەد بن قلاوون" هەڵگەڕێنەوە و كودەتای لێبكەن، بەڵام ئەو بەسەریاندا زاڵ بووە. جگە لەمەش مەمالیكەكان بەردەوامبوون لە پێدانی پۆست و ئیمتیازات بە سەركردە و دەسەڵاتدارە كوردەكانی شام بەتایبەت "سوڵتان بێبەرس" (مردووە: 676ك/ 1277ز) لە بەرامبەریشدا كوردەكان لە ئەركی پێشووی خۆیان بەردەوامبوون كە پاراستنی ناوچەكان و بەشداریكردن بووە لە شەڕی مەغۆلەكان و لەم میانەیەشدا پۆست و پایەی سەربازی باڵایان پێدراوە (العمایرة، 2020: 129).

لە پاش سەدەکانی ناوەڕاستی ئیسلامی تا بەرەو مێژووی نوێ و هاوچەرخ نزیک بیتەوە، ئاماژە و چالاکی و شوێنپێی کورد لە شامدا زیاتر دیارن، لەم میانەشەدا لە سەردەمی عوسمانی و لە مێژووی نوێشدا بە هەمانشێوە لە تۆمار و بەڵگەنامە و ئەرشیفدا ناوی بنەماڵە و هۆز و گوندەکانیان بەرچاوە. لە پەنای ئارامگاکانی یەکێک لە پێشەوای فەرموودەناسان "ئیبن سەڵاحی شارەزووری" و سوڵتانی میسر و شام "سەڵاحەدینی ئەیوبی" دا، دیارترین سیمبولی کوردی لە مێژووی نوێی شامدا، ئارامگای "مەولانا خالیدی شارەزووری"یە لە "قاسیون"ی دیمەشق، ئەم مەزارەش کاروانسەرای موریدە سۆفییە عەرەب و تورکەکان بووە، بەپێی دەستنووسە بەردەستەکانی خەلیفەکانیشی "مەولانا خالید" لە نەخۆشی سەرە مەرگدا بە شوێنکەوتەکانی وتووە: ئەو بۆ مردن لەوێ ڕووی لە شام کردووە "چونکە خاکێکی پیرۆزە" (محمد، 2023: 19_23). تا ئێستاش هەر لە دیمەشق و حەلەب و شارەکانی دیکەی شامدا پاشگری "الکردی" لەسەر ناوی کۆمەڵێک مزگەوت و گەڕەک و گۆڕستان لە تۆمار و بەڵگەنامەکاندا هەن، ئەمەش لێکدانەوەکەی جوگرافیناس و مێژوونوسی دیمەشقی "ابن فضل اللە العمری" (1423ه:3/ 259) پشتڕاستدەکاتەوە کە دەڵێت: کوردەکان ڕەگەزێکی تایبەتن لەناو جۆری گشتیدا، بەو واتایەی لەنێو فەزای ئیسلامەتی و عەرەبیدا هەمیشە پارێزگارییان لە تایبەتمەندی خۆیان کردووە و لە شامیشدا بەشێكن لە پێكهاتەی دێرینی ناوچەكە و میوانی سەرپێی نین.

سەرچاوەكان

كتێب:

ـ ابن خلكان، أبو العباس شمس الدين أحمد بن محمد بن إبراهيم بن أبي بكر البرمكي الإربلي. (ت 681هـ). وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان. تحقيق: إحسان عباس. بيروت: دار صادر.

ـ ابن عساكر، ثقة الدين أبو القاسم علي بن الحسن بن هبة الله. (1404هـ). (الطبعة الثالثة). تبيين كذب المفتري فيما نسب إلى الإمام أبي الحسن الأشعري. بيروت: دار الكتاب العربي.

ـ ابن كثير، أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي البصري ثم الدمشقي. (1413هـ/1993م). طبقات الشافعيين. تحقيق: أحمد عمر هاشم، ومحمد زينهم محمد عزب. القاهرة: مكتبة الثقافة الدينية.

ـ البكري، أبو عبيد عبد الله بن عبد العزيز بن محمد الأندلسي. (1992). المسالك والممالك. بيروت: دار الغرب الإسلامي.

ـ التنوخي، المحسن بن علي بن محمد بن أبي الفهم داود. (1978). الفرج بعد الشدة (تحقيق عبود الشالجي). بيروت: دار صادر.

ـ الذهبي، شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان. (1985). سير أعلام النبلاء. الطبعة الثالثة. بيروت: مؤسسة الرسالة.

ـ الزركلي، خير الدين بن محمود بن محمد بن علي بن فارس الدمشقي. (2002). الأعلام. الطبعة الخامسة عشر. بيروت: دار العلم للملايين.

ـ زكي، محمد أمين. (2003). خلاصة تاريخ الكورد وكوردستان (الجزء الثاني). ترجمة: محمد علي عوني. الطبعة الثانية. بيروت: الجمعية الكردية اللبنانية الخيرية.

ـ العمري، شهاب الدين أحمد بن يحيى بن فضل الله القرشي العدوي. (1423 هـ). مسالك الأبصار في ممالك الأمصار. أبو ظبي: المجمع الثقافي.

ـ الكرملي، أنستاس ماري الألياوي، وبطرس بن جبرائيل يوسف عواد، وكاظم الدجيلي. (تاريخ غير محدد). مجلة لغة العرب العراقية - مجلة شهرية أدبية علمية تاريخية. إصدار: وزارة الإعلام، الجمهورية العراقية - مديرية الثقافة العامة، مطبعة الآداب، بغداد.

ـ المسعودي، أبو الحسن علي بن الحسين بن علي. (1409 هـ). مروج الذهب ومعادن الجوهر. تحقيق: أسعد داغر. قم: دار الهجرة.

ـ النعيمي الدمشقي، عبد القادر بن محمد. (1990). الدارس في تاريخ المدارس (تحقيق إبراهيم شمس الدين). الطبعة الأولى. بيروت: دار الكتب العلمية.

ـ ياقوت الحموي، شهاب الدين أبو عبد الله. (1995). معجم البلدان. الطبعة الثانية. بيروت: دار صادر.

ـ يوسف، عبدالرقيب. (د.ت) الدولة الدوستكية. عفرين: عفرين نت.

ـ محەمەد، یاسین تەها. (2023) ناودارانی کورد لە دەستنووسخانەکانی عەرەبستان، سلێمانی: زانكۆی گەشەپێدان.

گۆڤارە زانستییەكان:

ـ دراوشة، ح. محمد حسن محمد(2007). مروان بن محمد (72 هـ / 691 م - 132 هـ / 749 م): دراسة تاريخية في أبعاد الصراع على الحكم. رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة النجاح الوطنية، كلية الدراسات العليا.

ـ ضياء يوسف معروف، "الأعلام المنسوبون لمدينة شهرزوور 230-883م/941-1478م"، مجلة التراث العلمي العربي، جامعة بغداد، مركز إحياء التراث العلمي العربي، العدد 2 (2014): ص 242.

ـ العمايرة، محمد عبدالله: الدور العسكري للقبائل الكوردية في بلاد الشام خلال الثلاثين سنة الأولى من حكم دولة المماليك البحرية (648- 678هـ/ 1250- 1279 م) (2020). مجلة العلوم الإنسانية والاجتماعية, 4(2), 133-110. متاح عبر: https://doi.org/10.26389/AJSRP.M031219.

ـ فارس عثمان. (2019)، الكرد في سوريا، موقع مدارات كرد، متاح: https://2h.ae/qEFH .

ـ كردستاني، آزاد حسو. (2013). حصن الأكراد بين الماضي والحاضر. متاح عبر https://2h.ae/LFUf