خاڵ دیجیتاڵ: دەمەتەقێی گرووپی گوڵنار لەگەڵ

دكتۆر كەریم شەریف قەرەچەتانی – مامۆستای زانكۆ

دكتۆر كەریم شەریف قەرەچەتانی مامۆستای زانكۆ و پسپۆری بواری كۆمەڵناسی و دەروونناسی لەم دەمەتەقێیەی گرووپی گوڵناردا باس لە گرنگی و پێگە و كاریگەریی بەها باڵا و جوانەكانی كۆمەڵگە دەكات و پێی وایە بەهای مرۆڤبوون و هاوڵاتیبوون لە پێشینەترینی بەها جوانەكانن.. ئەو پێی وایە كاریگەری تەكنەلۆژیا و سۆشیال میدیا و زنجیرە دراماكان وایكردووە كە خەڵك پشت بكاتە بەها باڵاكان و ڕێژەی توندوتیژی و هەڵوەشانەوەی خێزانیمان زیاد بكات.. ئەو پێی وایە پچڕپچڕ و ناتەبایی گوتاریی ئایینیش لە كوردستان ڕۆڵی هەبووە لە كاڵبوونەوەی بەهاكان و نەمانی خود سەنتەریی و تێریی ڕووح و مەعنەوییەت.. ئەو پێی وایە بەهۆی پابەند نەبوونی تاكەكان بە بەهاكان و نەمانی پەروەردە خێزان بەرەو لێكهەڵەوەشان دەڕوات و كە خێزانیش لێكهەڵوەشا، ئەوسا كۆمەڵگەش بەرەو هەڵدێر و هەڵوەشانەوە دەڕوات.. ئەو پێی وایە چارەسەری ئەم دۆخە بریتییە لە: پەروەردە، پەروەردە، پەروەردە!

گرووپی گوڵنار ئەمجارە ئاشناتان دەكات بە دیدارێكی دكتۆر كەریم شەریف قەرەچەتانی مامۆستای زانكۆ

گوڵنار: بەها باڵاكانی كۆمەڵگەی كوردەواریی كامانەن و چۆن بیانناسینەوە؟

د. كەریم: كە تۆ باس لە بەها باڵاكان دەكەیت، دەبێ بزانین كە بەها باڵاكان بەرهەمی ئەقڵ و مرۆڤ و كەلتوورن، یەكێك لەو بەهایانە بەها ئایینییەكانە، ئێمە كە لە سایكۆلۆژیادا دەیخوێنین كەسانێك هەن كە بەها ئایینییەكان یا لایەنە ئایینییەكە زیاتر زاڵە لەلایەن، واتە زیاتر نوێژ و ڕۆژوو و خواپەرستی و ئەو شتانەی كە بەرەو ئایینی دەبات، ئەمە چۆن دەناسرێنەوە؟ تەبعەن ئێمە ڕاپرسی تایبەتمان هەیە كاتێك دەبینی كە كەسێك لایەنە ئایینییەكەی و ڕۆژووەكەی و ڕۆژی قیامەت و بەهەشت و دۆزەخ و خودا و پێغەمبەر لە قسە و كردارەكانی دا ڕەنگ دەداتەوە، بەوەدا بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم كەسە زیاتر بەها ئایینییەكان تیای دا زاڵە، كەسانێكی تر هەن بە پێچەوانەوە بەها ماددییەكان دا تێیان دا زاڵە، واتە هەموو ژیان و ئایدیۆلۆژیا و فیكریان تەرخان دەكەن بۆ ماددە و بۆ كڕین و فرۆشتن و بازرگانی، بەهای بازرگانی لەلای ئەم جۆرە كەسانە زاڵە، ئەم جۆرە كەسانە تەنانەت ئەگەر ئایینیشیان هەبێ، نوێژ و ڕۆژووشیان هەبێت و بشچن بۆ حەج دەیانەوێ ئەو پەرستشانە وەك وەسیلەیەك بەكاربهێنن بۆ هێنانەدی حەز و ئارەزوو و بەرژەوەندی ماددی خۆیان، بۆیە دەبینی خەڵكێكی زۆر دەچێت بۆ حەج و عومرە بەس زیاتر وەك بازرگانی لێكی دەداتەوە، بۆیە لای ئەمانە بەهای ماددی و بازرگانی زاڵە! كەسانێكی ترمان هەن بەهای زانستی و تیۆری زاڵە بەسەریاندا، ئەمانە زاناكان و فەیلەسووفەكانن، ئەمانە زیاتر گرنگی بە توێژینەوە و لێكۆڵینەوە و گریمانە و كەون و گەردوون و نەزەریات دەدەن، ئەمانە لەوە دەچێ ڕیشێكی درێژ و پرچێكی كوڵكنی هەبێ و هیچ گرنگی بە جوانی نادا و لەوەچێ نە نوێژ بكا نە ڕۆژوو بگرێت، نانی هەبێت بەیانی بیخوات بیر لە نیوەڕۆ ناكاتەوە، بەس گرنگ ئەوەیە زانست و لێكۆڵینەوە هەبێت و بەدوای دا بچێت، ئەمانە بەها تیۆرییەكان لەلایان زاڵە! كەسانێكی تر هەن بەهای هونەری زاڵە لەلایەن، زیاتر بەدوای جوانی و تەنسیق و شتە جوانەكان و چێژبینین لە سرووشت و ڕۆژهەڵاتن و ڕۆژئاوابوون و گوڵ و باخ و ئەمانەوەن، ئەمانەش بەها جوانەكان زاڵن لەلایەن، ئیتر بەو شێوەیە، هەیە بەهای میكانیكی یا كرداری و پراكتیكی زاڵە بەسەریاندا! كەواتە هەركەسە و بەهایەك زاڵە بەسەریدا، مەبەستمان ئەوە نییە كە هەركەس ئاییندار و خواپەرست بوو ئیتر نابێ كاسبی بكات، كاسبی دەكات بەڵام كاسبییەكەشی بۆ خزمەتی ئایینەكەی بەكاردەهێنێت، مانای وا نییە كە ڕقی لە هونەر بێت، بەڵام هونەرەكەشی بۆ خزمەتی ئایینەكەی بەكاردەهێنێت، مەبەستم ئەوەیە مرۆڤ ئەم بەهایانەی تێدایە، هەمیشە ئەم بەهایانەش یەكێكیان یا دووانیان زاڵە!

ئینجا بێینە سەر كۆمەڵگەی كوردی بزانین كۆمەڵگەی كوردی گرنگی بە چی دەدات، تەبعەن ئێستا كۆمەڵگەی كوردی بەش بەش بووە، تاكەكانی هەریەكەیان كەوتۆتە لایەكی ئەو بەشانەوە، ناتوانی بە ڕەهایی بڵێیت كە ئەم كۆمەڵگەیە زیاتر بیر لە ماددە دەكاتەوە یا زیاتر بەهای ئایینی تێیدا زاڵە، مەبەستیشمان لە ئایینەكان تەنها ئایینە ئاسمانییەكان نییە، چونكە هیندۆسییەكان مانگا دەپەرستن، ئەمە جانبی ڕووحییەكەیە كە ئایینێكی بۆ خۆی درووست كردووە، هەیە كاكەییە هەیە یەزیدییە، ئایینە ئاسمانییەكانیش ئەوە ئیسلامە، یەهوودییە، مەسیحییە، ئەمانەش بەهاكان بوون، كێ بەرپرسە لێیان؟ بێگومان كۆمەڵگە! كە منداڵ دێتە دونیاوە لە هیچ شوێنێكی ئەم دونیایەدا خاوەنی هیچ بەها و قیەمێك نییە، ئەوە كۆمەڵگەیە بەهای پێدەبەخشێت، لە خێزانێكی دیندار و خواپەرست دا منداڵێك دەردەچێت كە لایەنە ئایینییەكەی بەسەردا زاڵە بەڵام مەرج نییە منداڵەكەش وەك دایك و باوكەكەی دەربچێت، لەبەر ئەوەی ئێمە كۆمەڵێك دام و دەزگای كۆمەڵایەتیمان هەیە ئەوان بەرپرسن لێی، دایك و باوك موسڵمانن، خواپەرستن، بەڵام هاوڕێیەكی خراپ بەلاڕێی دا دەبات، ڕاگەیاندنێكی خراپ تێكی دەدات، مامۆستایەكی خراپ تێكی دەدات، زۆرجار دەزگای تر تێكی دەدات بۆ نموونە خاڵێكی یا مامێكی لە ڕێگەی ڕاست لای دەدات! زۆرجار دایك و باوكەكە مولحیدن بەڵام منداڵەكە ئاییندار دەردەچێت بەهۆی كاریگەری برادەرێكی باش یا هەر دامەزراوەیەكی تر! كە دەڵێین كۆمەڵگا هەموو شوێنەكانی وەك دایەنگا و باخچەی ساوان و پەرستگا و خێزان و كۆڵان و برادەر و حیزب و بادی و باڕەكانمان مەبەستە. هەموو ئەمانە كە كۆمەڵگە پێكدەهێنن بەشداری دەكەن لە درووستكردن و بونیادنانی قییەم و بەها ئەخلاقییەكانی تاك.

گوڵنار: كامیان بەهای بەرز و باڵای كۆمەڵگەیە؟ یا كامیان زیاتر وەك بەهای باڵا بناسێنین؟

د. كەریم: ئەوە دەكەوێتەوە سەر مرۆڤەكان و پەروەردە، خەڵكێك هەیە ڕەهەندە ئایینییەكەی بەسەردا زاڵە، دوای ئەوە ئایینیش تەتەڕوفێكی تێدا هەیە، بۆ نموونە داعس كە تەتەڕوفی كردووە خۆی بەخت دەكات لەپێناوی ئەو بیرەی كە هەیەتی، ئەم بەهایە لای ئەو زاڵە، كەسانی تر هەن بەڵام بەو شێوەیەی ئەم بیر ناكەنەوە، تەنانەت لەناو شیعەكانیش دا كەسایەتییەك هەیە (ئەحمەد قوبانچی) كە شتەكانی دەخوێنیتەوە گومانت لە پرەنسیپەكانی ئایین بۆ درووست دەكات، ئەو پێی وایە بەهەشت نییە دۆزەخ نییە، كێ دەڵێ ئەم ئایەتە لەلای خوداوە هاتووە، بەڵگە چییە ئەوەی كە هاتووە قسەی بۆ پێغەمبەر كردووە جوبرەئیل بووە، خۆ هیچ ناسێنەرەوەیەكی پێ نەبووە، كێ ناڵێ جنۆكە نەبووە! مەبەستم ئەوەیە ئەمە بیركردنەوەی ئەم پیاوەیە و خۆشی بە ئاییندار دەزانێت، بەڵام خوێندنەوەیەكی تری هەیە بۆ ئایین، لە ئایینیش دا پلەبەندی هەیە، سێ شت هەیە لە هەموو بەهایەك دا (بیروباوەڕ، حەز و خۆشەویستی بۆ هەموو شتە ئایینییەكانی، جێبەجێكردنیشیان بە ڕەفتار و كردار)، حەج و عومرە و زەكات و تەراویح، هەیە ئاییندارە بەڵام زۆر توند نییە، نوێژ دەكا، ڕۆژوو دەگرێ، حەج دەكات، زەكات دەدات، لەوەچێ زۆرجاریش وازیان لێبهێنێ، هەیشە هەر ئیمان و باوەڕەكەیەتی و تەواو، ئەوەش دەكەوێتە سەر هێزی ئەو بەهایە، هی واش هەیە بەهای سیاسیی هەیە، ئەوەندە پەڕگیرە لەم حیزبەدا كە تەنها لەبواری سیاسەتی حیزبەكەی دا ئیش دەكات، زۆرجار خۆی بەخت دەكات لەپێناوی ئەو فیكرە و ئایدیۆلۆژیایەی كە هەیەتی، ئێمە باسی كەسێك دەكەین كە ئایدیۆلۆژیایەكی پاكی هەبێت، نەك ئەمانەی كە لەسەر حەبل یاری دەكەن و بۆ بەرژەوەندی خۆیان هەر ڕۆژەی لەلای یەكێكن.

لە ئەخلاقیش دا تیۆرێكمان هەیە تیۆریای (كۆلبەرگ) كە ئەخلاقی كردووە بە شەش بەشەوە، شەش قۆناغەكەشی كردووە بە سێ ئاستەوە، ئاستی یەكەمی داناوە بە ماوەی پێش عورف و عادات و تەقالید، دەڵێ كەسانێكمان هەن هەرچی بەها و ئەخلاقێكیان هەبێ بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیانە، هەرشتێك بەرژەوەندی كەسی خۆیانی تێدابێ دەیكەن، ئیتر بۆیان گرنگ نییە دژی كۆمەڵگە بێ دژی یاسا بێت دژی مرۆڤایەتی بێت گوێی نادەنێ، بەڵام كە ئەقڵ و مەعریفە زیادبوو، وردە وردە گەشەی ئەخلاقیشی زیاد دەبێت و دەچێتە ئاستی دووەم كە ماوەی یاسا و داب و نەریتە، واتە ئەگەر شتێك زانی دژی عورف و داب و نەریتە نایكات تەنانەت ئەگەر بەرژەوەندی خۆیشی تێدابێ، شتێك بزانێ دژی كۆمەڵگە و یاسا و ئەخلاق بێت، ئەگەر دژی خۆشی بوەستێـتەوە نایكات، ئەمە وەك كەسی پێش خۆی نییە لە جۆری یەكەم دا، ئینجا دەڵێ كەسانێكی زۆر كەم هەن كە دەگمەنن، وەكو پوختەیەك كە عادلن لە كۆمەڵگەدا، وەك چۆمسكی و ماندێلا و غاندی، ئەمانەش دەچنە ئاستی سێیەمەوە، كە پێی دەگوترێ پاش یاسا و عورف و داب و نەریت، واتە تێپەڕاندنی ئەو دوو ئاست و كەسەی پێش خۆی. واتە كە زانیان شتێك ناهەقە ئەگەر یاساش بێت قبووڵی ناكەن.

سەردەمی سەدام ئەوەی فیراری بكردایە گوێیان دەبڕی، ئەگەر حاكمێك لەم مستەوایەدا بێ و گەیشتبێتە ئاستی سێیەم گوێی ئەو فیرارە نابڕێت، بەڵام ئەگەر لە ئاستی دووەم دا دەیبڕێت، دەڵێ یاسایە و لە دەست من نییە و ناچارم فەرمانبەرداربم، بەڵام كە چووە ئاستی سێیەمەوە و ئەخلاقی ئەوەندە بەرز بوویەوە ڕێ نادا بەو تاوانە، دەڵێ: ئەوە دژی یاسایە، دژی ئەخلاقە، دژی مرۆڤایەتییە، دژی یاسا و ئایینە ئاسمانییەكانە من جێبەجێی ناكەم ئەگەر لەسێدارەش بدرێم. كەواتە لێرەدا لە ئاستی سێیەم دا واتە دوای ئاستی داب و نەریت و یاسا، دێت موناقەشەی یاسا دەكات، ئایا ئەم یاسایە باشە؟ ئایا ئەم یاسایە بۆ ئەم سەردەمە دەشێت؟ ئایا ئەم یاسایە دادپەروەری تێدایە؟ ئایا ئەم یاسایە مافەكانی مرۆڤ و كەرامەتی مرۆڤی پاراستووە؟ خۆ یاسا هەر مرۆڤ دەری دەكات، زۆرجار چەند یاسایەك دەردەچێت هەر بۆ بەرژەوەندی چەند كەسێكە، هەندێ یاسا هەیە زاڵمە، ئێستا لە كوردستان دا یاسا هەیە دەڵێ: دەبێ بە شەرت و شرووت و ڕێنمایی تۆ خۆپیشاندان بكەیت، بەڵام ئەگەر كەسێك لە ئاستی سێیەم دا بێت ئەوە ڕەد دەكاتەوە و دەڵێت: ئازادی ڕەها هەیە بۆ مرۆڤ، ئیتر دێتە دەرەوە، قسە دەكات، خۆپیشاندان دەكات، ڕای خۆی دەربڕێت نابێ تۆ ڕێی لێ بگریت! نابێ داوای مۆڵەت و ڕووخسەت لە تۆ بكات، ئەوە مافێكە و خوا پێی داوە و تۆ ناتوانی لێی بسەنیتەوە.

جا مەبەستم ئەوەیە ئەمانە كە كەمینەن دەگەنە مستەوای سێیەم، گوێ بە زۆر لە عورف و عاداتەكان نادەن، وەك عورف و عاداتی: ژن بە ژن و بچووك بە گەورە و شیربایی، چونكە پێی وایە ئەمانە دژی بەها باڵاكانن، دژی ئەخلاق و مرۆڤایەتییە و جێبەجێیان ناكات، كەواتە ئەوە دەكەوێتەوە سەر ئاستی ئەخلاقی كەسەكان، مەرج نییە چ ئەخلاقێكی هەیە یا چ بەهایەكی هەیە، باشە ئەم بەهایەی لە چ ئاستێك دایە؟ چونكە بێگومان ئەگەر موجریمێك یا دز و جەردەیەكیش بگریت قییەمی ئەخلاقی خۆیی و بەهای باڵای هەر هەیە، منداڵەكانی خۆی خۆشدەوێت، خیانەت لە برادەرەكەی ناكات، بەڵام لە هەمان كات دا كۆمەڵێك شت هەن پێشێلیان دەكات.

گوڵنار: كەوایە گرنگی و بایەخی بەها باڵاكان بۆ كۆمەڵگەی ئێمە چین؟ یا دەتوانن لە كۆمەڵگەی ئێمەدا چ ڕۆڵێك بگێڕن؟

د. كەریم: خۆت دەزانی مرۆڤ بەبێ بەهاكان نەك هەر ناژی بەڵكو هەر نابێ، بەتایبەتی بەهای ئەخلاقی، زانست و پێشكەوتنی هەموو دونیات هەبێ، ئەگەر هات و بەهای ئەخلاقی لەگەڵ دا نەبێ كارەساتی لەدوایە، خراپ بەكاردەهێنرێت، بۆیە بە بڕوای من یەكێك ئەخلاقی جوان بێت، بەها ئەخلاقییەكانی بەرز بن، ئەگەر نەخوێندەواریش بێت بۆ كۆمەڵگە سوودی زۆر زیاترە لەو كەسەی زانا و فەیلەسووفێك بێت بەڵام ئەهای ئەخلاقی لەگەڵ دا نەبێت. چونكە ئەگەر تۆ زانستی هەموو دونیات هەبێ بەهای ئەخلاقیت لەگەڵی نەبوو خراپی بەكاردەهێنیت، ژان ژاك ڕۆسۆ لە سەدەی هەژدەدا دەڵێت: تاوەكو سەقافەت و ڕۆشنبیری بەرز بێتەوە ئەوەندە ئەخلاق نزم دەبێتەوە، چونكە زانستەكە بۆ فڕت و فێل و چەوساندنەوەی خەڵكانی تر بەكاردەهێنرێت.

 كەوابێ دەبێ ئێمە جیاوازی بكەین لە نێوان سەقافەت و زانست دا. ئێستا سەرنجی دۆناڵد ترامپ بدەن، قوەت و هێزی هەیە، بەڵام چونكە قیەم و ئەخلاقەكەی وەك ئاستە مرۆڤایەتییەكە نییە، دەبینی هەرچی بوێ ئەوە دەكا، بە ئاشكرا دەڵێت: من پارەی نەوتی عێراق دەبەم، بە ئاشكرا بە سعوودییە دەڵێت: بە شەق پارەت لێدەسەنم! ئەمە چ قیەم و بەهایەكی ئەخلاقی و ئاسمانی هەیە ڕێ بە تۆ دەدات كە ماڵی خەڵكی بەری، نەوتی خەڵكی بۆ بەرژەوەندی خۆت بفرۆشی، ژێر زەوییەكەی بەری. بۆیە ئەمە دەسەڵاتەكەی هەیە بەڵام قیەمە ئەخلاقییەكەی لەگەڵ دا نییە، مافی مرۆڤ و ڕێزگرتن و سەربەخۆیی و دادوەریی و ئەمانەی لەگەڵ دا نییە، تەنانەت لەو ئەمریكایەش دا هەزارەها كەس هەن سواڵ دەكەن و لە برسان دا مردوون، بەڵام چینێكی زۆر كەم ئەو هەموو خەڵك و جیهانە دەبات بەڕێوە، من خوشك و برام لەوێ نیشتەجێن دەڵێن: لە زۆربەی خوێندكارەكانی ئەوان زیرەكترین، بەس ئەوەیە ئەوان نوخبەیەكن و پێشڕەوایەتی ئەو وڵاتە دەكەن و دەیبەن بەڕێوە، زۆربەشیان لەوانەن كە لە وەكالەتی ناسان و ئەم هەموو لێكۆڵینەوە و داهێنان و تەكنەلۆجیایە بەرهەم دەهێنن، لە كاتێك دا زۆربەی ئەو داهێنەرانەش لە وڵاتی ئیسلامیی و ڕۆژهەڵات و لای ئێمەوە ڕاو نراون و چوون بۆ ئەوێ لەوێ شوێنیان بۆ كردوونەتەوە و بەكاریان هێناون و خزمەتیان پێدەكەن.

گوڵنار: دكتۆر باست لە عورف و عادات و نەریتی كۆمەڵگا كرد، ئەمانە چ پەیوەندییەكیان بە بەها باڵاكانەوە هەیە؟

د. كەریم: بەها باڵاكان لەكوێوە دێن؟ سەرچاوەكەیان كوێیە؟ بێگومان سەرچاوەكەیان ئایینە، عادات و تەقالیدە، كەلتوورە، زانستە، لەوێوە داكەوتوونەتە ناو كۆمەڵگاوە، ئەو كۆمەڵگایانەی كە زیاتر لەسەر عورف و عادات دەڕۆن بە بێگومانی بەهاكانیان لەو عورف و عاداتانەوە وەرگیراون، بۆ نموونە پەرلەمان یاسای دەركردووە دەڵێت: تۆ بۆ هێنانی ژنی دووەم پێویستە ڕەزامەندی ژنی یەكەم وەربگریت، بەڵام ئەگەر كەسانێك هەبن لەو ئاستەی دووەم دا بن كە لە سێ جۆرەكەی پێشوو باسمان كردن، ئەم كەسە باوەڕی بە عورف و عادات هەیە، گوێ بەم یاسایە نادات دەڵێت: مادامەكی زۆرینە و كۆمەڵگەكەم و عەشیرەتەكەم و خزم و كەس و كارەكەم پرس بە كەس ناكەن و ژنی دووەم دەهێنن و، مادامەكی ئایین وایگوتووە من هەر ئەسڵەن گوێ بە یاسا نادەم، یاسا پێشێل دەكات، كەوایە ئەم كەسە عورف و عادات و تەقالیدەكان دەكاتە سەرچاوە بۆ بەها باڵاكانی خۆی، بۆ ئەخلاقی خۆی، بەڵام ئەگەر كەسەكە گەشەی زیاتر كردبوو، گەشتبووە ئاستی چوارەم كە لە قۆناغی دووەم دایە، ئەو كاتە بەپێی یاسا هەڵس و كەوت دەكات، دەڵێت: مادامەكی پەرلەمانی كوردستان وای دەركردووە منیش دەمەوێ كارووبارەكانم بەپێی یاسا بێت! خۆشت دەزانی هەمیشە یاسا پێشكەوتووترە لە عورف و عادات، عورف و عادات بەرهەمی ئەقڵی ناوچە و عەشیرەتێكە، بەڵام یاسا بەشێوەیەكی گشتی بەرهەمی هەموو كۆمەڵگاكەیە، بۆ نموونە ئێستا كە یاسایەك دەردەچێت لە پەرلەمان نوێنەری هەموو خەڵكی تێدایە، بەڵام لە ناوچەیەك دا لە عەشیرەتێك دا عورفێك هەیە هی هەموو كوردستان نییە. بۆیە لە هەموو دونیادا یاسا پێشكەوتووترە لە عورف و عادات، بۆیە ئەو كەسانەی گەشەی ئەخلاقی و فیكریی و ئەقڵیان زیاتر بووبێت كە زانی شتەكە دژی یاسایە عورف و عاداتەكە پێشێل دەكەن، دەڵێت: من ژنی دووەم ناهێنم، نایەوێ پارێزەرێك بگرێ و فرت و فێڵ بكات، هەوڵ دەدا حیلە شەرعی بەكاربهێنێت، یا حیلەی یاسایی بەكار بهێنێت، بۆ نموونە دەچێت لە كەركووك مارەی دەكات، لەگەڵ ئەوەش دا بەبێ یاساكە نایكا، دەڵێ با كابرا بەپێی عورفەكە بیكات من نایكەم، چونكە یاسا دژییەتی، كەواتە ئەوە پەیوەندی بە ئاستی هۆشیاری و ڕۆشنبیریی كۆمەڵگەوە هەیە، تا كۆمەڵگە هۆشیار بێت بێگومان ئەو سەرچاوەیەشی كە بەهاكانی لێوە دێ هۆشیار دەبێت.

گوڵنار: كەوایە پێویستە دژیەكی و ناكۆكی لەنێوان بەها باڵاكان و یاسادا هەبێت؟

د. كەریم: ئەی چۆن نییە، بەڵێ بێگومان دەبێ دژیەكی هەبێت، پێشتریش نموونەم بۆ هێنایتەوە كە ئەگەر یەكێك لە سەردەمی سەددام دا بووایە ئەگەر كەسێك فیراری بكردایە گوێی دەبڕی، بۆیە ئەگەر كەسێك ئاستی ئەخلاق و تێگەیشتنەكەی گەیشتبێتە دوای یاسا و عورف و عادات، گوێ بەم یاسایە نادات، تەنانەت لاشی ئاساییە ئەگەر لەسێدارەی بدەن، تەنانەت ناشترسێت لە لەسێدارەدان، چونكە شتێك ناكات كە دژی ئەخلاق و بنەما ئەخلاقییەكان بێت، ئەو ئاستی ئەخلاقەكەی ئەوەندەیە كە دەڵێت نایكەم چونكە دژی مافی مرۆڤە، دژی یەكسانی و دادوەرییە، كەواتە لێرەدا یاساكە ڕەتدەكاتەوە و دەڵێت: دەبێ یاساكە گۆڕانكاریی تێدا بكرێت، یەكێكی وەكو چۆمسكی كە فەیلەسووفێكی گەورەیە چەندانجار شتیان خستە بەردەمی ڕەتی كردەوە و دژی بوو، ئەو پێی وایە ئەمە ناعەدالەتی و نا یەكسانی تێدایە و پێی وایە ستەمە و سەرمایەدارییە و مژینی خوێنی خەڵكی تێدایە، ئەوانە ئەو كەسانەن كە زۆر كەمن و بەهای ئەخلاقیان دەگاتە سەرووی یاسا و عورف و عاداتەكانی كۆمەڵگە! ئەمانە مەرج نییە هەر یاسا جێبەجێ نەكەن، ئەگەر یاسا مرۆڤانە بێت جێبەجێی دەكەن و لێی لانادەن، بەڵام كە زانیان یاسا لەگەڵ ئەو ویژدانەی ئەوان هەیانە، لەگەڵ ئەو بەها ئەخلاقییانەی كە ئەوان هەیانە (نێو نەتەوەییە، ئایینییە، یەكسانییە، ئازادییە) دژ وەستایەوە ئەوان جێبەجێی ناكەن و پێچەوانەكەی دەجووڵێنەوە.

گوڵنار: زۆرجار كورد هەوڵی هێنانی كەلتوور و بەهای بێگانە، یا بەهۆی جل و بەرگەكەیەوە بێت، یا لە ڕێی سۆشیال میدیا و تەكنەلۆژیاوە بێت، یا لە شێوازی ژیانی ڕۆژانەی دا ڕەنگ دەداتەوە، یا بە خۆراك و جل و بەرگەكەیەوە دیارە، ئایا كورد خۆی كەمی بەها و كەلتووری هەیە تا پێویستی بە كەلتوور و بەهای بێگانە بێت؟

د. كەریم: تۆ كە دەڵێی بەها، بەهای مرۆڤایەتی هەموو مرۆڤێك دەگرێتەوە، ئێستا كۆمەڵێك قییەم و بەها هەیە هاوبەشە لەنێوان هەموو مرۆڤەكان دا، بۆیە من ئەگەر بەهایەكی بێگانە خزمەتی كەلتوورەكەم (كەلتوورە ڕاستەكەی خۆم، چونكە كەلتووریش هەڵەی زۆری تیایە) دەكات، وە ئەگەر ئەو بەهایە خزمەتی قییەم و بەها ئەخلاقی و مرۆڤییەكانم دەكا، ئەو كاتە نەك لە ئەورووپا و ئەمریكا، ئەگەر لە ئیسرائیل و باشووری ئەفریقاش بێت دەیهێنم، چونكە سوودمەند دەبم لێی، چونكە ئەوە بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤایەتییە، بەڵام كاتێك قییەم و بەهایەك نەك لە ئەورووپاوە ئەگەر لە براكەمەوە هاتبێت یا لە دراوسێكەمەوە هاتبێت، گەر بزانم دەبێتە هۆی ڕووخاندنی ئەو بەها و قییەمانەی كە چاكن و من باوەڕم پێیانە جێبەجێی ناكەم، ئەمە پەیوەندی بەجۆری بەهاكانەوە هەیە، دوای ئەو زنجیرە دراما و هونەرمەند هێنان و ڤیستیڤاڵە جۆراوجۆرەكان كە هەن، ئەگەر بێت و لە خزمەتی تاكی كوردە، لە خزمەتی نەتەوەی كوردە، لە خزمەتی ئاسایشی كوردە، لە خزمەتی مرۆڤایەتی دا بێت، دەیكەم و قبووڵیان دەكەم، كێشەم نییە لە كوێوە هاتوون و هی كێن! بەڵام كە شتێك بزانم ئەمە ئەخلاقم تێك دەدات، بزانم كە خێزانم تێك دەدات، بزانم كێشەی خێزانیم بۆ درووست دەكات، بزانم كۆمەڵێك قییەمی جوانم هەیە دەیشێوێنێ كە باو و باپیرانمان بە چنگەكڕێ هێناوییانە و گەیاندوویانە بە دەستی ئێمە، من ئەو بەهایە ڕەفز دەكەمەوە، من باسی دەرەوە و زنجیرە دراماكان ناكەم، باسی جۆری بەهاكە دەكەم، ئیتر كێشە نییە لە چ سەرچاوەیەكەوە هاتووە یا بەرهەمی چ كەسایەتییەكە؟ تۆ بۆ هەر باسی زنجیرە درامای بیانی دەكەی، جاری وا هەیە لە تەلەفزیۆنە ناوخۆییەكان دا زنجیرەی وا لێدەدرێت، گۆرانی كوردی وا دەگوترێت كە زۆر لە هی دەرەوە خراپترە، قییەمی وا خراپی تێدایە كە بەرەو لادانت دەبات، ئەوە پەیوەندی بە ئەورووپا و زنجیرە درامای توركییەوە نییە، پەیوەندی بە جۆری بەهاكانەوە هەیە كە دەیچێنێ، لە ئێستادا لایەن هەیە، ڕێكخراو هەیە، میدیا هەیە، حیزب هەیە لەم كوردستانەدا شتی وا بڵاو دەكاتەوە هیچ زنجیرە درامایەكی توركی بەو شێوە ناشیرینە بڵاوی ناكاتەوە بەڵام تۆش پێی نازانی، ژەهرێكت پێدەنۆشێ لەناو هەنگوین دایە، تا لێی ورد نەبیتەوە نازانی دەرەنجامەكەی چۆنە. جا لەبەر ئەوە هەر شتێك لە ناوخۆ بێت یا لە دەرەوە بێت بە بەرژەوەندی من و نەتەوەكەم و مرۆڤایەتی تەواو بوو، من لەگەڵیام و بە بەهای درووستی كۆمەڵگەی دەزانم، ئینجا هەموو كەس دەزانێ شتە جوانەكان و بەها باڵاكان چین، كێ هەیە نەزانێ چی خراپە و چی باشە؟ بۆیە هەر بەهایەك دژی ئەخلاقی نەتەوەكەم و خۆم و مرۆڤایەتی بێت منیش دژی دەوەستمەوە!

گوڵنار: كەوایە تا چەند بەها جوان و ڕەسەن و باڵاكانی ئێمە لە كۆمەڵگەی كوردەواریی دا لە بەردەم هەڕەشەی جیهانگەرایی و عەولەمە و سۆشیال میدیا و مۆدەگەرایی دان؟

د. كەریم: لە بەردەم هەڕەشەیەكی زۆر مەترسیداردایە، من لە بەرنامەكانی خۆم دا هەمیشە جەختیان لێدەكەمەوە، لە بەرنامە تەلەفزیۆنییەكانم و كۆڕ و نووسینەكانم دا بەردەوام باسی ئەو مەترسیی و هەڕەشەیەم كردووە، بەداخەوە ئەم تۆڕە كۆمەڵایەتی و سۆشیال میدیایە هاتنە ناومانەوە زۆر بە خێرایی هاتن، ئێمە نەمانتوانی منداڵ و تاك و گەنج و تەنانەت گەورەكانیشمان لە بواری دەروونی و كۆمەڵایەتییەوە وا پەروەردە بكەین كە باش بەكاری بهێنن، بۆیە زۆر خراپ بەكارمانهێناوە، ڕێژەی جیابوونەوە و هەڵوەشانەوەی خێزان لەناومان دا زۆر زیادی كردووە، خیانەتی هاوسەرگیری زۆر زیادی كردووە، من بە حوكمی ئیشەكەم هەفتەی دوو ڕۆژ دادەنیشین و خەڵك بۆ ئەو كێشە و گیر و گرفتانە دێنە لامان، هەموو دایك و باوكێك دەناڵێنن بەدەست نەخەوتنی منداڵەكانیان و بەفیڕۆدانی كاتێكی زۆر بە فەیسبووك و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی ترەوە، بۆیە دەبینین ئەم جۆرە لە ژیانە دەیان كێشەی بۆمان درووستكردووە، لەبەرچی؟ لەبەر ئەوەی خراپ بەكاری دەهێنین! تەكنەلۆجیا بریتییە لە مۆبایل و كۆمپیوتەر و تەلەفزیۆن و كامێراكەی من و تۆ، ئەوانە بێگیانن و ئێمەین گیانی دەكەین بەبەردا، ئێمەین خراپ بەكارمانهێناوە، ئەگینا ئەگەر مۆبایل باش بەكاربهێنرێت خزمەتی مرۆڤایەتی دەكات، ئەو ئینتەرنێتە هەموو جیهانی هێناوەتە ماڵەكەتەوە ئەگەر باش بەكاری بهێنین خزمەتمان دەكات، كێشەكە لە ئێمەوەیە كە تاكەكانمان باش پەروەردە نەكردووە لەسەر بەها باڵاكان، ئەوە پەیوەندی بە چییەوە هەیە؟ ئێمە هەمیشە دەڵێین جیاوازی هەیە لەنێوان (تەفكیر و زەكا)دا، بیركردنەوە و زیرەكی، من هەمیشە دەڵێم زیرەكی وەكو باشترین سەیارە وایە، بەڵام بیركردنەوەكە وەكو سایەقەكەی وایە، تۆ وەرە باشترین و جوانترین سەیارەی دونیا بهێنە بیدەرە دەست شۆفێرێكی خراپ بزانە چی لێدەكات؟ یا خۆی دەكوژێت یا ماڵی خەڵكی پێ كاول دەكات. ئەو تەكنەلۆژیا باشەش وەك زیرەكییەكە وایە، بەڵام بیركردنەوە و تەفكیرەكەمان خراپە، بەكارهێنانەكەی خراپ بەكارمانهێناوە، بۆیە دەبینی بووە بە سەرچاوەی شەڕ بۆمان، چەند ئافرەت لەم وڵاتەی من و تۆدا كوژرا تەنها لەبەر ئەوەی بە هەڵە نووكەیەكی بۆ كرا؟! خەڵكی وامان هەیە هیچ لە ئارادا نییە ژنەكەی شك و گومانی لێدەكات و دڵی پیسە، جا وەرە نووكەیەكیشی بۆ بكرێت یا ئافرەتێك بە هەڵە تەلەفۆنی بۆ بكات.

لەبەر ئەوە بەڵێ ئەم تەكنەلۆژیایە و سۆشیال میدیا و ئەو هەموو زنجیرە درامایانە هاتنە ناومانەوە و خراپ لەسەرمان كەوتنەوە، تەنها و تەنها لەبەر ئەوەی تاكەكانمان هۆشیار نەبوون لەبارەیانەوە، باش پەروەردەمان نەكردوون، وە ئامێرەكانیشمان خراپ بەكارهێنان.

گوڵنار: دكتۆر بەشێك لە تاك و خێزانی ئێمە جۆرێك لە سەرسامبوونیان تێدایە بۆ بەها دەرەكی و بێگانەكان و باوەشیان بۆ كردۆتەوە و پشتیان كردۆتە بەها ڕەسەن و جوانەكانی كۆمەڵگەی خۆیان، ئەم جۆرە لە سەرسامبوونە بە كەلتوور و بەهای بێگانە چ زیانێك بە كۆمەڵگە دەگەیەنێت، وە كامانەن ئەو شوێنەوار و جێكەوتەی كە لەسەر كۆمەڵگە جێی دەهێڵن؟

د. كەریم: بەر لە هەر شت كێشەكە ڕێژەییە، ناتوانین گشتاندن بكەین و بڵێین هەموو كورد و كۆمەڵگە وایلێهاتووە، خەڵكێكی زۆر هەیە وەكو من و تۆ سوود دەبینین لەو كەلتوورەی ئەوانیش و ئینحرافیشمان نەكردووە، مۆبایل و ئینتەرنێت و فەیسبووك بەكاردەهێنین، بەڵام بەپێی كاتێكی دیاریكراو و كۆنتڕۆڵمان كردووە، بەڵام بەڵێ زۆرینەمان كە خراپ بەكارمانهێناوە، وایلێكردووین بەرەو ئەو بچین و پشت بكەینە بەها باڵاكانی خۆمان، مەسەلەی سەرەكیش لێرەدا تەنها و تەنها ئاستی هۆشیاریی تاكەكانە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەقڵ و هۆشیاریی تاكەكان، كۆمەڵگەیەك ئێستا خەڵكێكی وای تێدایە موراهیقە من لۆمەی ناكەم، تا نەگاتە 21 ساڵ پەردەی سەرەوەی مێشك كە بەرپرسە لە پرۆسەی ئەقڵ و مەنتیق گەشە ناكات و بەدەستی من و تۆ نییە ئەوە یاسای گەردوونە، كەوایە كەسی موراهیم گرنگی بە ڕوواڵەت و جل و بەرگ دەدات و زۆریش ئاساییە، ناچێتە ناو جەوهەری شتەكان چونكە ئەو توانایەشی نییە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە ژنێكی گەورەیە، پیاوێكی بە تەمەنە، یا گەنجێكە دێت بە كاریگەریی سۆشیال میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان قژی دادەهێنێت و قژی وەك كڵاوكڕە داهێناوە و ڕیشی بە یەك تاڵی دەهێنێتەوە بۆ ژێر چەناگەی، وەك ڕوواڵەتیش تا ئێرە هەر لەگەڵیام، بەڵام كاكی بەڕێز، ژن و پیاوی خۆشەویست بۆ ناچیتە جەوهەرەكەشیانەوە؟ ئەم هەموو تەكنەلۆژیا پێشكەوتووەیان هەیە، ئەم هەموو زانست و داهێنانەیان هەیە، ئەوان زەوییان بەجێهێشت و چوونە سەر مانگ، مانگیان بەجێهێشت و چوونە مەریخ، ئەی بۆچی سوود لە دیوەكەی تریشی ناكەیت وەك چۆن سوودت لە ڕوواڵەتكارییەكەیان بینیوە؟! لەبەر ئەوە كێشەی ئێمە ئەوەیە زۆربەی تاكەكانمان دێن لەبەر ئەوەی ئاستی هۆشیاریان نزمە، ئێمەش هەوڵمان نەداوە لەناو خێزان و ڕاگەیاندنەكانەوە بەرزیان بكەینەوە، زیاتر سەرسامن بە ڕوواڵەت و ڕووكاری دەرەوە، بۆیە من هەست دەكەم كۆمەڵگای كوردی لە قۆناغی هەرزەكاری دایە، زیاتر مەزهەر و ڕوواڵەت و جل و بەرگ و شێوازی ژیان و خواردن لەلایەن زاڵە، نەك جەوهەر و حەقیقەتی شتەكان، من پێشتر باسی قۆناغەكانیشم بۆ كردی لە نموونەی ئەخلاقی. مرۆڤ كە بگاتە ئاستی سێیەم و كۆمەڵێك ویژدان و ئەخلاقی ناوەوەی هەبێت، ئەمە پێویستی بە ئەقڵ هەیە، پێویستی بە مەعریفە هەیە، پێویستی بە قۆناغ و گەشەكردن هەیە، كێشەی ئێمە ئەوەیە گەنجی بیست و پێنج ساڵەی ئێمە تەنها لاسایی جل و بەرگ و ڕوواڵەتەكەی دەرەوەم بۆ دەكاتەوە، نایەت جەوهەر و قییەم و بەها جوانەكان بگوازێتەوە بۆ ژیان و بیركردنەوە و ناوەوەی خۆی، با ئێمە ستەم نەكەین ئەمریكا و ئەورووپاش شتی زۆر جوانیان هەیە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئێمە چووین زیاتر شتە ڕوواڵەتی و سەتحییەكانمانیان هێناوە كە كاتی و كەمالیاتن، دوای ئەوە ڕاگەیاندنەكانیش ئەو هەموو ڕیكلام و بە شان و باڵ هەڵدانەیان بۆ دەكەن و ئەوەندەی تر لای خەڵك شیرینی دەكەن، ڕاگەیاندنەكانیش ئیشیان بەوە دەڕوا كە ئیش بۆ شتی مەزهەر و ڕوواڵەتی بكەن و ناچنەوە ناو جەوهەر و كرۆكی شتەكانەوە، ناهێڵن ئەقڵ گەشە بكات كە بەردەوام دەتخەنە حاڵەتی كاردانەوە، جا هۆكاری ئەوەش كە خەڵك زۆر سەیری دەكات ئەوەیە كە ئەو زنجیرە درامایانە بەشێوەیەكی زۆر بەرچاو دەیڕازێننەوە بە مۆسیقا و كوڕ و كچی جوان و سرووشتی ڕازاوە و ئامێرە پێشكەوتووەكان، لای ئێمەش گەنجەكانمان كەبتێكی زۆریان لەسەرە و تینوون، ئەوەش سەرنجیان ڕادەكێشێ، زۆربەی شتەكان كە مرۆڤ دەجووڵێنێ غەریزەی جنسییە، غەریزەی دەسەڵاتە، غەریزەی عودوانە، غەریزەی دەسەڵات و تەمەلوكە، ئەوانیش دێن لەسەر ئەمانە ئیش دەكەن.

گوڵنار: خاڵیبوونەوەی بەشێك لە تاكەكانی ئێمە لە ڕەهەندە ئەخلاقی و مەعنەویی و بەها باڵاكان و خود سەنتەرییەكە دەبینین، بۆچی تاكی ئێمە خاڵی بووەتەوە لەو ڕووە ئەخلاقی و مەعنەویی و ڕووحییە؟ وە كێ بەرپرسی ئەم خاڵیبوونەوەیەیە؟ وە ئەو خاڵیبوونەوەیە چ كاریگەرییەك لەسەر تاك و خێزان جێدەهێڵێت؟

د. كەریم: هەموو كۆمەڵگە بەرپرسە سەر تا خوار، حیزبی ئیسلامیی و گوتاری ئایینی، كاتێك خەڵك دەبینێت كە حیزبی ئیسلامیی و جووڵانەوەی ئیسلامیی بۆ ئەم دونیایەی دەكات، ئێ خەڵكەكەش بۆ ئەم دونیایەی دەكات، سەیری هەموو حیزبەكان بكە (پارتی، یەكێتی، گۆڕان) یەكێتی زانایانیان هەیە! من تێناگەم یەكێك سۆشیالە، یەكێك نەتەوەییە، یەكێك ماركسییە، یەكێك ئیسلامییە و هەر هەمووشیان یەكێتی زانایانیان هەیە، كەوایە ئەگەر موسڵمان یەك خەتی و یەك ڕێڕەوی هەبێت دابەش نابێت بەسەر ئەم هەموو بازنەیەدا و ئەو كاتەش ڕووحی پەرت پەرت نابێ و ڕەهەندی مەعنەویی و ئەخلاقی و ڕووحی لەلای تاك كاڵ نابێتەوە، تۆ هەست ناكەیت ئیسلامییان شێواندووە؟ ئایا قسەكەی موحەممەد عەبدە ڕاست نەگەڕاوە كە دەڵێ: لە ئەورووپا ئیسلامم بینی بەبێ موسڵمان و لە ڕۆژهەڵاتیش موسڵمانی بێ ئیسلام و بێ بەهام بینی.! كاكە لای ئێمە موسڵمان هەیە، ئەگینا كوا قییەم و بەهاكانمان، بڕۆرە وڵاتی یابان لە ڕەوزەوە تا زانكۆ یەك فەڕاش نابینی، لە كاتێك دا هاوكێشەی (پاك و خاوێنی لە ئیمانەوەیە) هی ئیسلامە! دەبێ پێش ئەوە گلەیی لە تێگەیشتنی ئیسلامەكە و ئیسلامییەكان بكەین، كەوایە هەمووی بۆ ئەم دونیای دەكات، بۆ دەسەڵاتی دەكات، بۆیە خەڵكەكەش دابەشبووە بەسەریان دا و زۆر گوێ بە بەها و ڕەهەندی ڕووحی نادا، ئێستا بەس گومانم هەیە لەوانەیە برایانی حیزبی شیوعی یەكێتی زانایانیان نەبێ، دەگونجێ ئەوانیش هەیانبێ بە نهێنی! بۆیە جیاوازی بوون ئەوە دەرەنجامەكەیەتی. یەكێكی وەكو ئەحمەد قوبانچی ئەڵێ: دۆزەخ و بەهەشت بوونیان نییە، ئەم قورئانە درووستكراوی موحەممەدە، بەڵگە چییە كە ئەمە جوبرەئیلە و لەلایەن خوداوە هاتووە؟! ئەو دەڵێ: كاتێك خودا لە ڕەگی لا ملەوە لە مرۆڤ نزیكترە بۆچی خۆی بە پێغەمبەری نەگوتووە؟ بۆچی بە یەكێك دا دەینێرێ؟ كەوایە ئەوەش لێكدانەوەیەكی ترە بۆ ئایین، خەڵك گوێش لەوە دەگرێت. كەوایە كە تۆ دەڵێین بەها ئایینییەكان، ئەوەش بەها ئایینییەكان كە بۆم باسكردی، ئایینەكە شێوێنراوە و خەڵك نازانێ ڕوو بكاتە كوێ؟ با نموونەیەكی سادەت بۆ باس بكەم، لە كۆبوونەوەیەك دانیشتبووم برادەرێك بەرماڵەكەی هێنا و ویستی نوێژەكەی بكات، برادەرێك بە ئاراستەیەك بۆی ڕاخست، یەكێك گوتی ڕووی بكەرەوە ئەولا، یەكێكی تر لە نوێژەكەدا ئەمسەر و ئەوسەری پێكرد، نزیكەی شەش جار بەرماڵەكەیان پێ گۆڕی و نەیانهێشت نوێژەكەی بكات، برادەرێك تووڕە بوو گوتی: كاكە خۆ ئەوە سەحنی سەتەلایت نییە وەری نەگرێ دە لێیگەڕێ! ئایین كەی ئەمەی ویستووە؟ كەی خوا ئەوەندە ئایینی خۆی قورس دەكات؟ كەوایە قییەم و بەها جوانەكانی ئیسلامیش دەستی تێوەردراوە و شێوێندراوە و خەڵك سەری لێشێواوە و نازانێ پەیڕەوی كامیان بكات!

گوڵنار: كەوایە بۆشیایی ڕەهەندی ئەخلاقی و ڕووحی بەهۆی لاوازی و جیاوازی گوتاری ئایینییە؟

د. كەریم: بەڵێ بێگومان، هەمووی كۆمەڵگا درووستی كردووە، بەهۆی لاوازی گوتاری ئایینییەوەیە، دوای ئەوە نەبوونی پەروەردە لە خێزان دا، ئەو هەموو ڕاگەیاندنەی كە ئیش لەسەر تاك دەكەن.

گوڵنار: چی بكرێت بۆ دووبارە گێڕانەوەی ئەو بەها و ڕەهەندە ئەخلاقی و مەعنەویی و ڕووحییەی كە پێویستە تاك هەیبێت و لەدەستی داوە؟

د. كەریم: سەرەتا دەبێ هەموومان ڕێك بكەوین فەلسەفەیەكی پەروەردەییمان هەبێت، من زۆرجار ئەو گلەییەم لە وەزارەتی پەروەردە كردووە كە تاوەكو ئێستا وەزارەتی پەروەردە لە كوردستان دا فەلسەفەیەكی پەروەردەیی نییە، واتە وەزارەتی پەروەردە دەیەوێ تاكی كورد چۆن پەروەردە بكات؟ پرسیار لە وەزیری وەزارەتی پەروەردە بكە و بڵێ بزانم چۆن ئەو تاكە پەروەردە دەكەیت كە دوو ساڵی باخچەی ساوایان و نۆ ساڵی بنەڕەتی و سێ ساڵی ئامادەییەكەی لای تۆیە، دەكرێ پێمان بڵێی ئەم گەنجە كە هات بۆ زانكۆ چۆن پەروەردە بووە؟ چ بەهایەكی هەبێت؟ ئایا كەسێكی عەلمانی بێت؟ كەسێكی ئایینپەروەر بێت؟ ئایینپەروەرێكی وەهابی بێت؟ ئایینپەروەرێكی میانڕەو بێت؟ سوننی بێت یا شیعە بێت؟ نەتەوەیی بێت؟ نیمانە! وەڵام وەرناگریت.! فەلسەفەی پەروەردەمان نییە. پرۆگرامی وامان هەیە لە خوێندنگەكان دا لە تیۆری داروینەوە وەرگیراوە، ئێ دەزانین ئەوە ماددیە، ئایینەكەش لەولاوە دەڵێت: خوا مرۆڤی لە قوڕ درووستكردووە، خوێندكاریش نازانێ بڕوا بە كامیان بكات، بەڵام لە شوێنێكی وەك ئەمریكا فەلسەفەیەكیان هەیە پێی دەگوترێت: فەلسەفەی پراگماتیكی، هەر هەموو وانەكانی مێژوو و جوگرافیا و ئایین لەو فەلسەفەیەوە سەرچاوەی گرتووە، هیچ شتێكی دژ بەیەك نادۆزیتەوە، كەواتە دەبێت یەكەم شت فەلسەفەیەكی پەروەردەییمان هەبێت كە تاكی كوردی لەسەر پەروەردە بكرێت و بشڵێین كە دەمانەوێت تاكی كورد ببێ بە چی؟ ئەگەر كەسێكی وەهابی دەرچێ، ئەی باشە چی لەو هەموو شیعە و مەسیحیی و جیاوازانەی تر دەكات؟ ئایا كەسێك دەرچێت هەرچی كافر بوو دەبێ فیدیە بدات و بیكوژیت؟ ئەی ئەگەر وابێـت (لااكراە فی الدین) چی لێ بكەین؟ لەبەر ئەوە كاكە گیان ئایینەكەشمان هەمووی تێكچووە، لە سەردەمی ئەمەوییەكان و عەبباسییەكانەوە خەڵك هاتووە و هەر لایەی كۆمەڵێكی هێناوە و لە بەرژەوەندی خۆیی و گرووپەكەی شتی زیاد و كەم كردووە. تۆ ببینە چی لە فەرموودەی پێغەمبەر دەكەن، چەند هەزار فەرموودەی پێغەمبەر بەناو و بیانووی جیا جیاوە لەناوبران؟ ئیتر نازانی ئایینەكە كامەی ڕاستە و كامەی هەڵەیە؟ ئەوەش حیزبە ئیسلامییەكان، ئەوەش ڕاگەیاندنەكانت، ئەوەش خێزانەكانت، ئەوەش تاكەكانت! ئێ دەتەوێ مرۆڤی داماو چی لێ دەرچێت؟ ئەوەی لێ دەردەچێت كە دەیبینیت! بێگومان تاكیش لە بۆشیایی ڕووحی دا ناچارە لاسایی ئەم و ئەو بكاتەوە، هەر لە ماڵەوە هەر منداڵێك كەمێك بێناز و بێ ئەرزش سەیری بكە، لە دەرەوە هەركەس بزەیەكی بۆ كرد ئەویش دەچێتە باوەشی ئەوەوە!

گوڵنار: لەم دۆخەدا ئەركی تاك خۆی چییە؟ پێویستە تاك چی بكات؟

د. كەریم: تاك چی بكات؟ ئەقڵی چی گرت ئەوە هەڵدەبژێرێت، من موسڵمانێكم دەبینم بۆ یەك بۆچوون دەیان فەتوا و ڕای جیاواز هەیە، ئێ سەرم لێ تێك دەچێ و نازانم بەگوێی كامیان بكەم، بۆ نموونە لە كاتی هەڵبژاردن بۆ دەستوور خۆتان گوێتان لێ نەبوو كە سیستانی بە ئایەتی قورئان دەیگوت: ئەوەی نەچێت بۆ هەڵبژاردن كافرە! لە بەرامبەریش دا زانایانی سوننە بە ئایەتی قورئان بەرپەرچیان نەدایەوە گوتیان: ئەوەی بچێ بۆ ئەو هەڵبژاردنە كافرە!  بۆیە دەبینی ئایینەكە ئیستغلال كراوە و هەر كەسە و بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاری دەهێنێت. ئەوەتا من پرۆفیسۆرێكم و مامۆستای زانكۆم سەرم لێ تێك چووە، چ جای بگات بە گەنجێكی كەم ئەزموون و موراهیق یا منداڵ و نەخوێندەوارێك. هەر ئێمەش نین كۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وای لێهاتووە. بۆیە كۆمەڵگەی كوردی وا شێواوە بەسەر یەك دا.

گوڵنار: كەوایە شیرازەپسان و هەڵوەشانەوەی خێزان و زیادبوونی توندوتیژییە خێزانییەكان تا چەندی پەیوەندی بە بەها باڵاكانی كۆمەڵگەی كوردییەوە هەیە؟

د. كەریم: لە ئێستادا خۆم توێژینەوەیەكم كردووە و دەمەوێ كاری لەسەر بكەم و بیدەم بە وەزارەتی پەروەردە، كە دەبێ ڕێگایەك دابنرێت چۆن لە یابان هەیە (ڕێگایەك بەرەو ئەخلاق) لە یەكی بنەڕەتییەوە دەخوێنرێت تا پۆلی نۆ، دەبێ دابنیشین جارێكی تر پەروەدە بكەینەوە بە پێشینەی ئامانج و كارەكانمان، زۆرجار گلەیی لە وەزارەتی پەروەردە دەكەم و دەڵێم تۆ وازت لە پەروەردە هێناوە و تەنها خەریكی فێركردنی، ئێمە پەروەردەی كەسەكان ناكەین، ڕەهەندی كەسایەتییان و ئەخلاقییان بەرز ناكەینەوە، كامەیە پەروەردە؟ باسی (پاك و خاوێنی لە ئیمانەوەیە)ی بۆ دەكات بەڵام فێركردنە نەك پەرورەدەكردن لەسەری، قوتابیش لەبەری كردووە و مامۆستاش لە كۆی دە نمرە دەی پێ داوە، بەڵام سەیری بكە زۆر پیس و چڵمنە، دەبێ تۆ فێری بكەی خۆی پاك ڕاگرێ، دەم و چاوی بشوا، جانتاكەی و ژوورەكەی پاك بكاتەوە، كتێبەكەی بەرگ تێ بگرێ ئینجا دە لە دەی دەدەمێ، نەك ئەوەی كە لەبەری بكات و تۆش دە لە دەی بدەیتێ. (بەهەشت لەژێر پێی دایكان دایە) قوتابی لەبەری كردووە و دە لە دەی پێ وەردەگرێ، بەڵام كوا پەروەردەكە؟ كاكم دەڕواتەوە لە ماڵەوە شەق لە دایكی هەڵدەدا!! وەرە فێری بكە دەستی دایكی ماچ بكا، ڕێزی دایكی بگرێ، ڕێزی خوشك و برا گەورەكەی بگرێ، ڕێزی مامۆستاكەی بگرێ ئینجا دە لە دەی دەدەمێ. لەبەر ئەوە پەروەردەمان نییە یا زۆر زۆر لاوازە، ڕاگەیاندنەكان دەبێ یاسایەكیان بۆ دابنرێت، چونكە لە ئێستادا هەریەكە و بە ئارەزووی خۆی بابەتەكە بڵاو دەكاتەوە، وەزارەتی ڕۆشنبیری كە زمانی حكومەتە زمانی نییە، هیچ كەناڵێكی نییە، كەچی بازرگانێك پێنج كەناڵی هەیە، ئەمە كارەساتە، تۆ حكومەتی و بەرپرسی لەم خەڵكە كەچی زمانت نەبێ، كەڕ و لاڵ بیت و بە ئاماژە قسەی لەگەڵ دا بكەی، وەزیرەكەت بچێ لە كەناڵێكی حیزبەكان دەربكەوێ و قسە بكات، حیزبەكانیش وەك خۆت دەزانی هەر یەكە و پەیامی تایبەتی خۆی هەیە و جیاوازە لە پەیامی كۆمەڵگە و خەڵكی، بەڵام كێشە و داخی من ئەوەیە من تا ئێستا ئەو ئیرادەیە نابینم كە بێت ئیش لەسەر ئەو پرەنسیپانە بكات، سەیری خێزان دەكەیت ڕۆژ بە ڕۆژ بەرەو كێشەی زیاتر دەچێ، بڕۆ بۆ دادگاكان ڕۆژ بە ڕۆژ ڕێژەی جیابوونەوە زیاد دەكات.

گوڵنار: هۆكاری ئەوە چییە؟

د. كەریم: هۆكار هەمووی ئەو سەتەلایت و زنجیرە درامایانەیە، ئەو هەموو فەیسبووك و ئینتەرنێتەیە، لە تەمەنێكی بچووك دا شوو دەكات و ژن دەهێنێت، بە ناڕەوا و لەسەر بنەمایەكی نا زانستی هاوسەرگیری دەكات، شارەزایی نییە لە پەروەردەی منداڵ دا، شارەزایی نییە لە سایكۆلۆژیای ژن و پیاودا، چل ساڵە هاوار دەكەین و باسی ئەو شتانە و مەترسییەكانیان دەكەین، بیست و چوار كتێبم نووسیوە هەمووی باسی هۆكاری ئەو دەرد و كێشانە دەكەم لەگەڵ چارەسەریان.

گوڵنار: مەترسی پەرت پەرت بوون و هەڵوەشانەوەی خێزانەكان لەسەر كۆمەڵگە و تاك و خودی خێزان خۆی چییە؟

د. كەریم: پێش هەموو شت منداڵ دەبێت بەقوربانی، منداڵ لەنێوان دایك و باوك دا دەفەوتێ و نموونەمان زۆر لایە، ژنەكەش خۆی زەرەرمەند دەبێت، چونكە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ژنێك كە تەڵاق درا بە ئاسانی شوو ناكاتەوە، پیاویش ئەگەر ژنی دووەم بهێنێتەوە منداڵەكەی بۆی كێشە بە نیسبەت ژنی دووەمییەوە و لایەنی دەروونیشی هیچكات ئارام نابێتەوە، دوای ئەوە كۆمەڵگەش كۆمەڵێك خێزانە، كۆمەڵگاش بەرەو لێكترازان دەڕوا، كێشەی كۆمەڵایەتی درووست دەبێت لە نێوان ئەم بەرەبابانەدا، قەناعەتم وایە لە هەر شوێنێك عونسورێكی شەڕ هەبێت زەرەر لە هەموومان دەدات، با دراوسێشت نەبێ، لە مەكتەب شەڕ لەگەڵ منداڵەكەت دا دەكات، لە كۆڵان شوختێك لە سەیارەكەت دەكات، كێشەیەك درووست دەكات. سرووشی مرۆڤیش وایە كە ڕەهەندی خێر و شەڕمان تێدایە، كۆمەڵگەی ئێمەش هەمیشە شوێنی شەڕ و ململانێ بووە بۆیە هەمیشە شەڕەكە زاڵە، تۆوی شەڕەكەمان سەوز كردووە، تۆوی خێرەكە هەر بە سەوز نەبوویی ماوەتەوە.

گوڵنار: بەها باڵاكان لەم دۆخەدا دەتوانن چیمان بۆ بكەن؟

د. كەریم: یەكێك برسی بوو ناتوانێت دادپەروەر بێت، وێڵ دەبێت و دەچێت لوقمە نانێك دەدزێت تا خۆی تێر بكات، ئێمە تیۆری ماسلۆمان هەیە كە پێداویستییەكانی مرۆڤی دابەشكردووە، یەكەم پێداویستی بریتییە لە: پێداویستییە سەرەتاییەكان كە نابێ خەڵك تینوو و برسی بن، ئاوی هەبێت، كارەبای هەبێت، ئەمانە سەرەتایین، دووەم هەست بە ئەمان بكات، سێیەم خۆشەویستییە، چوارەم ئینتیمایە بۆ وڵاتەكەی، پێنجەم تەحقیقی دادە، ئەم بینایەی ئێمە لە بناغەوە و لە نهۆمی یەكەم و دووەمەوە كێشەی تێدایە، تۆش باسی نهۆمی چوارەم و پێنجەمم بۆ دەكەیت؟! خۆ بینا لەسەر ئەو بۆشاییە درووست نابێت، هەر دەبێت لەسەر ئەو بناغە پتەوە درووست بكرێت.

گوڵنار: كام یەك لە بوارەكان دەتوانێت بەرگ و گرنگییەك بۆ بەها باڵاكان بگێڕێتەوە؟

د. كەریم: پەروەردە، پەروەردە، پەروەردە! تەنانەت لە ئایین و سیاسەتیش دا پێویستە پەروەردەی ئایینی و سیاسیی هەبێت، واتە ئەو ڕەهەندە خێرەی كە خوا لە مرۆڤی دا درووست كردووە هەر ئەوە سەوز بكەیت.

گوڵنار: كەوایە با واز لە زانكۆ و خوێندنگە و كۆمەڵگە و كۆڵان بهێنین، بۆچی لەناو خێزان دا پەروەردە نەماوە؟

د. كەریم: كە ئەم ژن و پیاوە لەسەر بنەمایەكی زانستی هاوسەرگیریان نەكردبێت، ناتوانن منداڵ پەروەردە بكەن، سایكۆلۆژیای منداڵ چووزانن، توندوتیژی بەرامبەر دەكا، لێی دەدا، دوو تەربییەت دەبێت، نازدار بەخێوی دەكات منداڵەكە سەری لێ تێك دەچێت، سایكۆلۆژیای ژن نازانێ و نازانێ ژن چۆن بیر دەكاتەوە، سایكۆلۆژیای پیاو نازانێت و نازانێ پیاو چی دەوێ و چۆن بیر دەكاتەوە؟ ئەگەر ژن و پیاو لە یەك تێگەیشتن تەڵاق كەم دەبێتەوە، توندوتیژی كەم دەبێتەوە، ئەوە پەروەردەی خێزانە، ئەوەش وەزعی خوێندنگەمان، ڕاگەیاندنمان ئەوە باروودۆخەكەیەتی، سەیری مزگەوت و شوێنەكانی خواپەرستیمان بكە مامۆستایان دژی یەكتر دەوەستنەوە. مامۆستایەك كە كەمێك میانڕەو بێت مامۆستایەكی تری توندڕەو ڕووبەڕووی دەبێتەوە و دەیان قسەی نەشیاوی پێ دەڵێت، وەرە لە ماڵەوە باوك شتێك بڵێت و دایك پێچەوانەكەی بجووڵێتەوە بزانە منداڵ چی بەسەر دێت؟

گوڵنار: لە سەردەمی جیهانگەرایی و ماددە و مۆدێلگەرایی دا، گەڕانەوە بۆ خود و بەها باڵاكان و ڕەهەندە ئەخلاقی و ڕووحییەكان تا چەند گرنگە؟

د. كەریم: مرۆڤ ئەگەر بە تەنهاش بێـت و لە ئەشكەوتێكیش دا بێت هەر ئایینێك بۆ خۆی پەیدا دەكات بۆ تێركردنی بەها ڕووحییەكانی، چونكە كۆمەڵێك پرسیارە و بەدوای وەڵامەكەیاندا دەگەڕێ: من چیم؟ بۆ كوێ دەچم؟ چیم بەسەر دێ؟ كێ درووستی كردوووم؟ كەوایە ئایین پێویستە بەڵام ئەو ئایینە بەو مانایە نا كە ئێستا وایان لێكردووە و هەر كەسە و بەلای خۆی دا ڕادەكێشێ، ئایینێك كە پەیوەندی لە نێوان مرۆڤ و درووستكاری خۆی دا درووست بكات، كە ڕەهەندی ڕووحییەكەی ئەمانی دەست بكەوێت، وەڵامی بەشێك لە پرسیارەكانی دەست بكەوێ كە لە مێشكی دان، ئەوەش لە ئاو و نانەكە بۆی گرنگترە.

گوڵنار: كۆمەڵگەی ئێمە كۆمەڵگەیەكی پەرتەوازەیە، ئایا چەمكی كوردایەتی ئەو بەهایەی بۆ هێڵراوەتەوە كە ببێتە كۆكەرەوەی هەموومان و نەهێشتنی ئەو هەموو جیاوازییەی كە هەیە؟

د. كەریم: مەسەلەی كوردایەتی ئەگەر بڵێم لە سەردەمی حیزبی بەعس دا باشتر بوو بەدڵنیاییەوە ڕاست دەردەچێت، من لەگەڵ ڕێكخراوی (كیدۆ)دا توێژینەوەیەكمان كرد لەسەر چەمكی (هاوڵاتیبوون)، لە سەدا حەفتا بەسەرەوە، واتە سێیەكی ئەو گەنجانەی كە دیدارمان لەگەڵ كردوون باوەڕی بە پێشمەرگە نەماوە، پێی دەڵێت: میلیشیایە! پێی وایە پاسەوانی باغ و ڤێلا و بەرپرسێكە، بازگەیەكی گومرگ دانیشتووە پێی وایە كە دزی لێدەكات، پێشمەرگەی پاك شێوا، پێشمەرگە خۆی پاكە، بەڵام كەسانێكی پیس هاتن ناوی پێشمەرگەیان لە خۆیان نا و پێشمەرگەشیان شێواند، ساڵی 91 كە ڕاپەڕین كرا و خەڵك پێشمەرگەی دەبینی دەگریان، ئەوەندە جۆش و حەماسەتی تێدا بوو، دەی ئەوەتا ئێستا خەڵك هەر بەرپرسێك دەبینێ جنێوی پێ دەدات، خۆشیان لە خۆشیان بێزارن، حەز ناكەن دەربچن، ناتوانن بچنە ناو كۆڕ و كۆبوونەوەكەیەكەوە، چی وای لێكردن؟ هەمووی ئەو گەندەڵی و دزی و ستەم و ناعەدالەتییەی كە ئێستا هەیە و ئەنجامی دەدەن، ئیتر كوردبوون چییە كە دەبینێ ئەو هەموو جیاوازییە هەیە لەنێوان دوو تاكی كورددا؟ بە قەناعەتی من كوردایەتی و نەوایەتی قۆناغێكە لە قۆناغەكانی مرۆڤایەتی، دەبێ ئێستا هەوڵ بدەیت بچیتە دوای ئەو قۆناغەوە، ئەگەر هەر یەكە و قەومییەتێكی هەبێت ئەو كاتە عونسورییەت درووست دەبێت، فارس بۆ خۆی و عەرەب بۆ خۆی و كورد بۆ خۆی و تورك بۆ خۆی، پێم وایە ئەگەر بگەینە سەردەمێك خەڵك هێندە هۆشیار بێت، چەمكی هاوڵاتیبوون باشترین چەمكە كە لەسەری ڕێك بكەوین و بیكەینە خاڵی هاوبەشمان و هەوێنی ژیانمان، واتە دەوڵەت كێ دەیبات بەڕێوە با بیبات بەڕێوە كێشە نییە عەلمانییە یا ئیسلامییە، بەس گرنگ ئەوەیە وەك مرۆڤێك یاسایەك هەبێت ئەرك و مافم بۆ دابنێت و پارێزراو بن، ئێستا دەبینین زۆربەی وڵاتانی ئەورووپا عەلمانین، خەڵكەكە لێرە ڕێی پێ بدە كەس لەم كوردستانە نامێنێ و هەمووی دەڕوا بۆ ئەوێ، بۆچی؟ چونكە كە چوویتە سوید تۆ وەكو كوردێك لەگەڵ كوڕی پادشای سوید دا جیاوازیت نییە لە یاسادا! ئێ خەڵكیش ئەوەی دەوێ، من لێرە براكەم بەرپرس بێت و مافی من بخوا و بمچەوسێنێتەوە ئیتر برایەتی چی؟! كەواتە چەمك و بەهای هاوڵاتیبوون زۆر زۆر گرنگە ئەگەر ئێمە بتوانین ئەوە بكەین و كاری لەسەر بكەین و كاری بۆ بكەین.

گوڵنار: لەبارەی بەها باڵاكان و گرنگیان بۆ كۆمەڵگە كۆتا قسەی خۆت بكە؟

د. كەریم: بەها باڵاكان و قییەمە ئەخلاقییەكان عەموودی فەقەری كۆمەڵگە و تاكن، هەتا بەهای ئەخلاقی گەشە بكات و بچێتە پێشەوە و بتوانین لەناو دڵ و دەروونی منداڵ و گەنج و هەرزەكاردا گەشەی پێ بدەین، ئەوەندەش لادان و سەرەڕۆیی كەم دەبێتەوە.

كاتژمێر 02:01ی نیوە شەوی 28/5/2019 بەرامبەر بە 23ی ڕەمەزانی 1441 لە كەناڵی ئاسمانی پەیام لە نووسینەوەی ئەم دەمەتەقێیەی گرووپی گوڵنار بوومەوە، ئێوارە ڕۆژووم شكاندووە و نوێژم كردووە، ئیتر دەمم نەداوە بە نانیشەوە..! ئەم كەناڵەش چۆڵ و هۆڵە ئەگەر شتێكم لێ بێت.!