چاوپێكەوتن لەگەڵ ئەبوبەكر كاروانی

    پ/ ڕۆڵی ئایدۆلۆجیا چی لێهاتووە لە سەردەمێكدا كە تاكگەرایی‌ و فرە كەلتووری باڵادەستە؟! داخۆ دەتوانین ناسیۆنالیزمیش وەك ئایدۆلۆژیایەك ببینین یاخود پێویستی بە لێكدانەوەیەكی جیاوازترە؟

پێش وەڵامی پرسیارەكە دەبێت بزانین مەبەست لە چەمكی ئایدۆلۆژیا چیە ‌و لە چ چوارچێوەیەك ‌و بۆ چ مەبەستێك بەكارهاتووە ‌و بەكاردێت؟ چونكە ئایدۆلۆژیا یەكێكە لە چەمكە هەرە ناڕۆشن ‌و تەمومژاویيەكانی مێژووی فیكری نوێى دونیا، بە جۆرێك نەك هەر پێناسە‌ و لێكدانەوەی جۆراوجۆر ‌و جیاوازی بۆ كراوە‌ و خراوەتە ڕوو، بەڵكو مەسەلەكە لەم ڕووەوە گەیشتۆتە سنووری ناكۆكی‌ و دژبەیەكیش، لێرەشەوە جۆری تێگەیشتنمان لە ناوەڕۆكی چەمكەكە وەڵامدانەوەكەمان جیاواز ‌و دەستنیشان دەكات.

بە گوێرەی ئەو دیدە لۆژیكیيەی كە (وێناكردن) پێشەكی ‌و بەشێكە لە داوەریكردن، ئێمە تا وێنامان بۆ ئایدۆلۆژیا ‌و ناوەرۆك ‌و ڕەگەزەكانی ‌و وەزیفەی لە ژیانی فیكريی‌ و سیاسيی ‌و واقیعدا ڕوون نەكەینەوە، ناتوانین داوەری دەربارەی بكەین. لەڕوویەكی ترەوە، پرسی چارەنووس‌ و مانەوە ‌و كارایی ‌و پاساوی ئایدۆلۆژیا بەستراوەتەوە بە تاكگەرایی ‌و فرە كەلتووریيەوە، دیوی نەوتراوی ئەم پێكەوە بەستنەش پێمان دەڵێت: كە لەگەڵ بوونی ئەمانەدا دەبێت ئایدۆلۆژیا، دیارنەمابێت، یاخود لانی كەم لە قەیرانی قوڵی خۆیدا بژیت؟ سەردەمی ئایدۆلۆژیا سەردەمی لاوزايی ‌و باڵادەست نەبوونی تاكگەرایی ‌و فرەكەلتووریيه‌. بەڵكو ئەم پێكەوەگرێدانە لە خودی خۆیدا، وێنا‌ و پێناسەیەكی ئایدۆلۆژیامان بۆ دیاری دەكات. كە ئەو ڕشتە‌ و نەزمە فیكريی‌ و جیهانبییەیە، لەگەڵ تاكگەرایی ‌و فرە كەلتووریدا نایەتەوە، واتە ئایدۆلۆژیا هەڵقوڵاوی ئەو كەلتوور‌ و نەریتە فەلسەفی‌ و فیكريی ‌و سیاسیانەیە، كە (كۆمەڵ) نەك تاك بە بنەڕەت دەزانن‌ و لەم پێناوەشدا قوربانی بە ئازادی تاك دەدەن، یاخود بەلانی كەمەوە، ئامانجی لە پێشینەیان نیە‌ و لە ڕوانگەی بەرژەوەندی گشتی كۆمەڵەوە لە پێگەی یاسایی ‌و ڕۆڵ و مافەكانی دەڕوانن.

لە ڕوانگەی تێگەیشتنێكی لەم جۆرەشەوە، لیبراڵیزم بە حوكمی ڕێباز ‌و سستمێك جەخت لەسەر بنچینە‌ و ڕەسەنبوونی تاك دەكاتەوە، لە داڕشتنی سستم‌ و دیاریكردنی مافەكاندا، دەكرێتە دەرەوەی پێناسەكردنی بە ئایدۆلۆژیا، لێرەشەوە ئایدۆلۆژیا دەبێت بە مۆركی سستمە هەمەلایەن‌ و تۆتالیتارەكانی هاووێنەی: كۆمۆنیزم، فاشیزم، نازیزم، كە بەناوی كۆی كۆمەڵگە ‌و ڕۆح ‌و هاواری مێژووەوە دژ بە هەموو تاكگەراییەكی لیبراڵیانە بوون، كە پێشمەرج ‌و پێویستی دیموكراسیبوونە، بەم جۆرەش لە سۆنگەی ڕووخانی ئەو ڕژێمانەوە، كە دوایەمینیان یەكێتی سۆڤیەت ‌و بلۆكی ڕۆژهەڵاتی كۆمۆنیستی بوو. جیهان پێى ناوەتە قۆناغی پاش ئایدۆلۆژیا، چونكە (چین)یش ئەگەر لەڕووی سیاسیيەوە هێشتا كۆمۆنیزم ئاڕاستەكەری كۆمەڵگە بێت‌ و سستمی تاك حیزبیش ئاماژە بەوە دەكات، ئەوا لەڕووی ئابوورییەوە، خۆی لەگەڵ لۆژیك‌ و یاساكانی بازاڕی ئازاد‌ و سەرمایەداریدا گونجاندووە، هه‌ربۆیە لە ئێستادا هێندەی مەترسییەكی ئابووريی ‌و جیۆبۆلۆتیكیيە بۆ ئەمریكا‌ و خۆرئاوا، هێندە مەترسيیەكی ئایدۆلۆژی نیە.

لێرەشەوە ئەگەر ئایدۆلۆژیا بەم ناوەرۆكە وەربگرین كە لە پرسیارەكەدا بە ناڕاستەوخۆ تان‌ و پۆ‌و ناوەرۆك ‌و سیمای دیاریكراوە‌ و یەكسانە بە ئایدۆلۆژیا تۆتالیتارە پاوانخوازە چەقبەستووە كۆنكرێتییەكان، دەتوانین باس لە چارەنووسێكی ڕەش‌ و خراپی ئایدۆلۆژیا بكەین. نەك هەر لەو ڕووەوە كە لە ئێستادا پاشەكشەی كردووە‌ و ڕۆڵی جارانی نیە ‌و لەسەر ئاستی ناوخۆ‌ و نێودەوڵەتیش پاڵنەری دروستكردنی ڕەفتار‌ و ڕووداوەكان نەماوە، بەڵكو لەو ڕووەشەوە كە لەڕووی ئەخلاقیشەوە شكستی خواردووە، ئەویش بە حوكمی ئەو كارەساتە گەورانەی دروستیكردن‌ و ئەو سەركوتكاريى و تاوان‌ و ستەمكاریيەی لێبكەوێتەوە، كە بە چارەڕەشی ملیۆنان مرۆڤی پێخوستكراوی بێتاوان تەواو بوو. گەرچی لەم ڕووەشەوە ناتوانین هێڵێكی جیاكەرەوە لە نێوان قۆناغە مێژووییەكاندا بێنین ‌و بێخەم بڵێین: ئایدۆلۆژیا هەمەلایەنخوازە داپڵۆسێنرەكان، بەشێكن لە مێژووی فیكريی ‌و سیاسی نوێ‌‌ و هاوچەرخ‌ و ئیدی جارێكی تر سەرهەڵنادەنەوە.

بەواتایەكی تر، قبوڵی تێزی كۆتایی مێژووی لیبراڵیزم بكەین ‌و پێمان وابێت سەركەوتنی لیبراڵیزم ‌و سەرمایەداری بەسەر كۆتا خەنیمی ئایدۆلۆژی خۆیدا، واتە كۆمۆنیزم، یەكسانە بە نەبانبوونی ئەبەدیی مێژوو بۆ دووبارە لەخۆگرتنەوەی ئایدۆلۆژیایەك یاخود ئایدۆلۆژیگەلێكی لەو جۆرە، چونكە ئەگەر سەرهەڵدانی ئەو جۆرە ئایدۆلۆژيیانە بەرهەمی هەلومەرجێكی دیاریكراوی مێژوویی بن، بەتایبەتی زادەی ساتەوەختی سەرهەڵدانی قەیرانە گەورە ژیاريی‌ و كۆمەڵگەییەكان بن، ئەوا هیچ دەستەبەرەیەك نیە، لەهەلومەرج ‌و قەیرانێكی نوێدا، جارێكی تر فاشیزم‌ و نازیزم ‌و كۆمۆنیزم‌ و هاوشێوەكانیان بە سیما‌ و ناوی نوێوە، سەرهەڵنەدەنەوە‌ و تەشەنە نەكەن‌ و سەر بەرز نەكەنەوە‌ و لە هەندێ‌ شوێنیشدا دەسەڵات بەدەستەوە نەگرنەوە‌ و باڵادەست نەبنەوە، چونكە وەك بیرۆكە ‌و خەیاڵدان، هیچ كام لە كۆمۆنیزم ‌و فاشیزم‌ و نازیزم، نەمردوون. ئەوەی هەیە فڕێدراونەتە پەراوێزی كۆمەڵگە‌ و بێدەسەڵات كراون.

هه‌ربۆیە دەكرێت لە هەلومەرجێكی مێژوویی قەیراناویدا، دووبارە هەوڵی هەژموون پەیداكردن بدەنەوە، لە ئێستاشدا هێزە ڕاستڕەوەكان، لەناو دڵی خۆرئاوای لیبراڵیزمدا لە گەشەكردنێكی نیمچە بەردەوامدان‌ و هێواش هێواش لە پەراوێزەوە بەرەو نێوجەرگەی ململانێی سیاسی دەكشێن، خودی دەرفەت ‌و میكانیزمە دیموكراسيیەكان بەكاردەهێنن، بۆ بەرتەسككردنەوەی هەندێ‌ دەسكەوت‌ و مافی تاك ‌و بەتایبەتیش لەسەر ئاستی هەندێ‌ توێژی كۆمه‌ڵگە لەوانەش كۆچبەرەكان، هه‌ربۆیە زەحمەتە بتوانین باڵادەستی تاكگەرایی فرە كەلتووری بكەین بە بەڵگەی كۆتایی مێژووی ئایدۆلۆژیا بە واتا فۆكۆیاماییەكەی، بە حوكمی ئەوەی دۆخە مێژووییەكان سیما بە مەنزومە فیكريی‌ و سیاسیيەكان دەدەن ‌و ئەوانیش بارمتەی گۆڕانكارییە گەورە دەستنیشانكەرەكانن، قوڵبوونەوەوی قەیرانەكانی خودی تاكگەرایی لە خۆرئاواشدا كە نامۆیی لێدەكەوێتەوە، دەشێت ببێتە سەرچاوەی دووبارە سەرهەڵدانەوەی هەندێ‌ ئایدۆلۆژياى مژدە بەخش ‌و كۆمەڵ ئاڕاستە . ئەمە جگە لەوەی لە ئێستادا لە مەڵبەندە مێژووییەكانی هەندێ‌ لەو ئایدۆلۆژیایانەدا، لەوانەش ڕووسیا، شایەتی سەرهەڵدانی ئایدۆلۆژیایەكی نوێی توندی ناسیۆنالیزمی موتوربەكراو بە ئەرسەدۆكسیەتی دینین، كە ڕەنگە ئاسەوارەكانی لەسەر ئاستی ناوخۆ ‌و جیهانیشدا لە ئایندەدا گەورە بن، ئاماژەكانیش لە ئێستاوە دەركەوتوون، خۆ ئەگەر (ئایدۆلۆژیا) بەواتای جیهانبینی ‌و تێگەیشتنێكی دیاریكراو بۆ گەردوون‌ و ژیان ‌و جیهان ‌و گۆڕانكاريی ‌و مافەكان‌ و مرۆڤ وەربگرین، ئەوا دەبێت بە سەرلێكردنەوەوە  باس لە چارەنووسی خراپ ‌و كۆتایی ئایدۆلۆژیا بكەین. چونكە بە حوكمی بوونی مرۆڤ ‌و كۆمەڵگە مرۆۆڤایەتیيەكان، ناكرێت دەست لەم ئاستە لە ئایدۆلۆژیا هەڵگرین، كە ئەگەر ئایدۆلۆژیا بەواتا تۆتالیتارەكەی وەربگرین، دەبێت بە (ئایدیا)ی بێ‌ (لۆژیك). لەم ئاستەشدا، ناكرێت باس لە قۆناغی پاش ئایدۆلۆژیا بكەین، گەر بەواتا سیاسيیە زەرفیيەكەشیەوە بێت، بەڵكو ده‌توانین باس لە شێواويی ‌و قەیرانی ئلیدۆلۆژیا بكەین، لەڕوانگەی وێناكردن بۆ مرۆڤ ‌و چارەسەركردنی قەیرانەكانی‌ و جۆری ڕێكخستنی كۆمەڵگە ‌و لادانەكان.

هەروەها ئایدۆلۆژیا لەم بەرگەیدا یەكسان دەبێت بە جۆرێكی دیاریكراو لە تێگەیشتن‌ و كێشەی لەگەڵ تاكگەرایی ‌و فرەكلتووریدا نابێت، چونكە خودی تاكگەرایی ‌و فرەكلتووریش بەو واتایە دەبن بە ئایدۆلۆژیا‌ و تێگەیشتنێكی تایبەت بۆ ڕێكخستن ‌و ئاڕاستە كردن‌ و بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە‌ و سستمە سیاسيیەكەی، هەر لە هەمان بازنەشدا دەتوانین باس لە دیدی میانڕەو‌ و توندڕەو بكەین. واتە باس لە دیدێكی ئایدۆلۆژی تاكگەرايیانەی توندڕەو بكەین كە سەردەكێشێ‌ بۆ تەنیایی ‌و نامۆبوون‌  ‌و شێوانی دەروونی ‌و ئەخلاقی، لەگەڵ دیدێكی میانڕەودا، هاوسەنگی لە نێوان تاك‌ و كۆمەڵگە‌ و بەرگری لە مانەوەی واتای ژیان‌ و مرۆڤ دەكات وەك هەڵگری ڕۆحێكی باڵا ‌و كەرامەتێكی خواپێدراو.

هەرچی پەیوەندی بە ئایدیا ‌و ناسیۆنالیزمیشەوە هەیە، بیروڕاكان لەم ڕووەوە جیاوازن، هەندێ‌ بیرمەند‌ و توێژەری بواری زانستە كۆمەڵناسیيەكان پێیانوایە دەكرێت ناسیۆنالیزمیش وەك ئایدۆلۆژیایەك ببینین. بەڵام هەندێكی تریان بەلای ئێمەوه‌ بۆچوونه‌كه‌يان پەسەندە لەوانەش (ئەرنست گێڵنەر)خاوەنی كتێبی ( نەتەوەكان ‌و كەڵكەڵەی ناسیۆنالیزم)، ئەو بۆچوونە ڕەتدەكەنەوە ‌و پێیانوایە ناسیۆنالیزم خۆی لەخۆیدا یایدۆلۆژیا نیە ‌و سەرەتا پرەنسیپی سیاسیيە. چونكی هەڵگری دیدێكی دیاریكراوی چوارچێوەدار نیيە دەربارەی مرۆڤ ‌و ژیان‌ و گەردوون‌ و تەنانەت ئەو سستمە سیاسیەش حوكم دەكات. ناسیۆنالیزم پێش هەر شتێك هەست‌ و هۆشیاریيە بە جیاوازی نەتەوەیی ‌و دەرەتانی نەتەوە وەك سەرچاوەی ڕەوایەتی ‌و ئەو جوگرافیایەی دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەر دادەمەزرێت. بۆیە دەكرێت ــ ئیسلامی ناسیۆنالیست ــ چەپی ناسیۆنالیست ‌و ڕاستی ناسیۆنالیستمان هەبێت، بە حوكمی ئەوەی بڕوای بەوە هەبێت نەتەوەكان مافی خۆیانە لەسەر قەڵەمڕەوی نەتەوەیی ‌و نیشتمانی خۆیان قەوارەی سەربەخۆی خۆیان دابمەزرێنن ‌و حوكمی خۆیان بكەن‌ و چارەنووسی خۆیان بەدەست خۆیانەوە بێت، ناسیۆنالیست بەدەر لەو ڕژێمەی لە ناوەوە حوكمی وڵاتەكە دەكات، لێرەشەوە ناسیۆنالیزم چوارچێوەیەكی ئینتیمایە پێویستی بە دیدێكی فەلسەفی هەیە بە ناوەرۆكە فكرییەكەوه‌. جیاوازی نێوان بزووتنەوە ناسیۆنالیستەكان لە هەندێ‌ ڕووەوە پەیوەستە بە جیاوازی ئەو ناوەرۆكە.

پ/ لێره‌ به‌دواوه‌ سستمێكی دیاریكراوی تەسك دەتوانێت لە بەرامبەر سۆشاڵ میدیا و ڕادەربڕین  خۆی بگرێت؟ كاریگەری سۆشیال ميديا بەسەر ناسیۆنالیزمەوە چیە‌ و تا چەند دەتوانێ‌ پارێزگاری لە پێدراوەكانی بكات؟!

نازانم مەبەستتان لە سستمێكی دیاریكراوی تەسك چییە؟ چون دەستەواژەیەكی تەمومژاوی پێناسە نەكراوە. بەهەرحاڵ، سستمێكی تەسك ‌و دیاریكراو، دەبەسنەوە بە كۆمەڵگەی یەك ڕەنگ‌ و دەنگ ‌و هەژموون لەسەر كراوی ئایدۆلۆژيی‌ و دید‌ و خوێندنەوەی تاك ڕەهەندانە بۆ ڕووداو و چارەسەرەكان. هەروەها ناكارایی عەقڵ ‌و میكانیزمەكان لەوەی توانای لەخۆگرتنی فرەیی ‌و جیاوازيی ‌و هەمەڕەنگی ژیان‌ و واقیعیان هەبێت. بێگومان ئەگەر مەبەست لەمە بێت لە هەردوو بازنەی (عەلمانی) و ( ئیسلامی) كوردستاندا، گومانی تێدا نیە، كە ناتوانێت خۆی بگرێت. خۆ ئەگەر خۆشی گرت دەبێتە بار بەسەر كۆمەڵگە‌ و نەوەكان‌ و وڵاتەوە. كێشەی ئەم جۆرە دید‌ و سستمەش لە هاتنەكایەی سۆشال میدیاوە ده‌ستپێناكات، بەڵكو پێشتر دەستیپێكردووە ‌و سۆشال میدیا  قوڵتری كردۆتەوە‌ و ڕەهەندی نوێی بۆ زیاد كردووە. كێشەی سەرەكی ئەو جۆرە ئایدۆلۆژیا ‌و سسستمە داننەنانە بە (جیاوازی) وەك ماف، داننەنان بە جیاوازیش هێمایەكی گرنگی ڕژێمە سەركوتكار ‌و تۆتالیتار یاخود زۆردار‌ و دەسەڵاتخوازەكانە، بە حوكمی ئەوەی ستەمكاری سیاسيی ‌و دەرەوەی ئەویش تەنها لە (تۆتالیتاریزم)دا كورت ناكرێتەوە‌ و شێواز ‌و فۆرمی جۆرا‌وجۆری تری هەن ‌و تۆتالیتاریزم  لوتكەكەی پێكدەهێنێت، بەحوكمی ئەوەی نزیك دەبێتەوە لە سنوورەكانی سستەمی ڕەهاوە نەفەس چنینی كۆمەڵگە.

دیارە سۆشیال میدیا ئاماژەیە بە كۆمەڵێ‌ گۆڕانكاری لە پەیوەندی نێوان تاك‌ و تاك، تاك‌ و كۆمەڵگە، تاك‌ و دەسەڵات‌ و تەنانەت تاك‌ و خۆی. سۆشال میدیا  كە سەرەتا مەبەست لێی گاڵتە‌ و ڕابواردن ‌و سەرگەرمی لەگەڵ هاوڕێیان ‌و كات بەسەربردن بوو، دوایی گۆڕا بۆ مینبەرێ‌ بۆ چالاكی فیكريی ‌و سیاسی‌ و كۆمەڵایەتی جۆراوجۆر، بەوەش كێشە‌ و دەرفەتی نوێی بۆ دەسەڵات دروستكردووە.

یەكێك لەو كێشانەی بۆ دەسەڵاتیشی دروستكردووە، كەمبوونەوەی توانای دەسەڵاتە لە چاودێریكردنی تاك‌ و كۆمەڵگە‌ و پێچەوانەبوونەوەی بەشی لە ڕۆڵەكانیش لەم ڕووەوە، واتە تاك‌ و كۆمەڵگە چاودێری دەسەڵات ‌و حكومەت دەكەن. بەڵام ئەمەش ڕەها‌ و بێ‌ سنوور‌ و یەك ئاڕاستە نیە. چونكە دەسەڵات لەڕێی یاسا‌ و دادگا‌ و دووبارە بەكارهێنانەوەی سۆشیال میدیا بۆ زانیاری كۆكردنەوە دەربارەی تاك ‌و گرووپەكان‌ و بەكارهێنانی بە قازانجی خۆيی ‌و ڕەوایەتیدان بە هەنگاو‌ و سیاسەتەكانی، توانیویەتی لە هەندی ڕووەوە دۆخەكە بە قازانجی خۆی بقۆزێتەوە. بەڵام هەرچۆنێك بێت دەتوانین كێشەكە بەم جۆرە بخەینە ڕوو: كێشەی بنەڕەتی ئایدۆلۆژیا‌ و سستمی بەرتەسك ‌و دیاریكراو، كەمتوناییە لە لەخۆگرتن (استیعاب)ی جیاوازيی ‌و هەمەڕەنگی ‌و ئاڕاستە‌ و بەرژەوەندييە جیاوازییەكانی ناو كۆمەڵگە، هه‌ربۆیە بۆمانەوەی خۆی پەنا دەباتە بەر: پۆلێنكردن، پەراوێزخستن، بەزۆر بێدەنگ كردن‌ و خۆگونجاندنی ناچاريی ‌و ئیدارەكردنی ناكۆكیيەكان. چونكە (جیاوازی) دانپیانەنراو دەگۆڕێت بە (ناكۆكی)‌ و ناكۆكیش ئیدارە دەكرێت‌ و دەكرێت لە سۆنگەی خراپ ئیدارەكردنیشەوە بەرەنجامی نەخوازراو و جۆراوجۆریشی لێبكەوێتەوە. سۆشيال میدیا، بە حوكمی ئەو فەزا كراوە بی سانسۆرە هاوڕایەتی، كێشەی نوێ‌ لەم ڕووەوە بۆ سستم بە دەزگا ئایدۆلۆژيی ‌و سیاسيی ‌و كارگێڕییەكانیەوە دروست دەكات، چونكە تاك دەكات بە ڕۆژنامەنووس ‌و ئاستی بەشداری فراوان دەكات‌ و كۆنترۆڵكردنیشی هەروا ئاسان نیە. بەڵام دیسانەوە دوای ئەمەش دەبێت پەلە نەكەین لە داوەریكردن‌ و حوكمداندا، چونكە سۆشال میدیا  هەندێ‌ جار بەڕووە ناڕازيی ‌و ئۆپۆزیسیۆنەكەشیيەوە دەچێتەوە خزمەتی ڕژێم، ئەویش بەهۆی:

(1)     هەندێ‌ جار فەزای مەجازی جێگای ڕووبەری گشتی دەگرێتەوە ‌و بەشداری لە ژیانی ساسیدا كەم دەكاتەوە.

(2)     هۆكاری گەشەسەندنی ڕەوتە عەوامگەرا‌ و پۆپۆلیستەكانە، لێرەشەوە، لە حاڵەتی بەرزكردنەوەی بنمیچی داواكاریيەكان ‌و دابەشكردنە توندڕەوەكان‌ و بەدینەهاتنیان، خەڵكی دووچاری نائومێديی ‌و كشانەوە لە ژیانى سیاسی دەبن.

لە هەموو حاڵەتێكدا سستمی دیاریكراو ‌و بەرتەسك، كە نەرمی ‌و توانای كرانەوە ‌و خۆگونجاندنی لەدەستدابێت، گەر لە هەموو كات ‌و شوێنێكی دونیای نوێدا خراپ بووبێت، ئەوا لەم سەردەمەدا كە مانای زەمەن گۆڕانی قوڵی بەسەردا هاتووە ‌و مرۆڤ ‌و مرۆڤایەتی لە دۆخی نامۆبوونێكی وجودیدا دەژین‌ و كۆمەڵگەكان دووچاری شڵەژان‌ و قەیرانی ناسنامە بوونەوە، ئاسەوارەكانی خراپتر دەبێت.

هه‌ربۆیە دەستگرتن بە دیدگاى سنوردار‌ و فۆرم‌ و شێوازەكانی كاركردن ‌و بەڕێوەبردن‌ و سیاسەتكردن، هەندێ‌ هێز دەخاتە ئەو دیوی مێژوو ‌و واقیعی جیهانی نوێ ‌‌و نامۆی دەكات. بۆیە گەر بەتەواوەتیش تیا نەچن‌ و بمێننەوە، مەودای نێوانیان لەگەڵ نەوە نوێكاندا ڕۆژ بە ڕۆژ فراوانتر دەبێت‌ و زمانی بە یەكگەیشتن‌ و لێك تێگەیشتنی نێوانیان لاواز تر دەبێت، چونكە كێشەكە لەوە قوڵترە تەنها وەك ئامرازێكی بێلایەن سەیری سوشیال میدیا‌ و فەزای مەجازی بكرێت، لەبەرئەوەی ڕەهەندی دەروونی‌ و كۆمەڵایەتی ‌و پەروەردەیی‌ و سیاسيی ‌و ئابووری جۆراوجۆری هەیە ‌و، توانایەكی گەورەی بەدواداچوون‌ و كرانەوە ‌و لەخۆگرتن‌ و ئاڕاستەكردنیشی دەوێت.

هەرچی پەیوەندی بە سۆشيال میدیا ‌و فەزاری كراوە ‌و ناسیۆنالیزمەوە هەیە، پرسێكی ئاڵۆز‌ و فرە ڕەهەندە. پێویستی بە توێژینەوەی زانستی‌ و مەیدانی هەیە بۆئەوەی كاریگەريی ‌و جۆری كارلێكەكان زانستیانە‌ و بابەتیانە سەرنج بدرێن ‌و دیاری بكرێن.

بەڵام ئەوەندەی لێرەدا دەرفەتی ئاماژە پێدانێكی گشتی هەبێت ئەوەیە كە، سۆشیال میدیا كاریگەری جیاوازی  بەسەر ناسیۆنالیزمەوە هەیە، كە لەڕوویەكەوە دژ بەو لۆژیكەیە ناسیۆنالیزم كاری لەسەر دەكات، كە ئەویش تۆخكردنەوەی ناسنامەی دەستەجەمعی ‌و تەماهی نێوان تاك‌ و گرووپی نەوتەوەیی‌ و ئامادەیی قوربانیدانە بۆ بەرژەوەندییە گشتیەكان ‌و كەسێتی مەعنەوی نەتەوە. بەحوكمی ئەوەی سۆشال میدیا ئاماژەیە بە زیاتر بە تەوەرەبوونی تاك بەرامبەر كۆمەڵ‌ و لەوانەش كۆمەڵی نیشتمانی. لەڕووییەكی ترەوە سۆشیال میدیا بەشێوەیەكی گشتی دید ‌و هەڵوێستەكان دەبەستنەوە بە داخوازییە ماددیيەكانەوە. لە هەندێ‌ ڕووەوە ڕێ دەگرێت لە خەمڵینی ڕایەكی گشتی نەتەوەیی ‌و پارێزگاریكردن لە ڕەمزەكان ‌و گیانی هاوچارەنووسی ‌و یەكێتی ناوخۆیی. بەڵام لەڕوویەكی ترەوە دەتوانرێت وەك ئامرازێك بخرێتە خزمەت بانگەشەكردن ‌و بەرگریكردن لە پرسە نەتەوەییە هاوبەشەكان.

سەبارەت بە كورد لەم ڕووەوە تێپەڕاندنی سنوورە دەستكردە دابەشكارەكان‌ و ئاسانتر خەیاڵكردنی وێنای نەتەوە ‌و دەربڕینی هاودەردی  نەتەوەیی. لە هەموو حاڵەتێكدا، لەگەڵ ئەوەی دەتوانین باس لە هەندێ‌ كاریگەری سۆشال میدیا ‌و ئەو گۆڕانكاريیانە بكەین لەگەڵ خۆیدا لەسەر هەردوو ئاستی بیركردنەوە‌ و ڕەفتاردا هێناونی، بەدەر لە ژینگە نەتەوەییە جیاوازەكان، جۆری كاریگەرییەكەی بەحوكمی ئامراز بوونی، دەوەستێتە سەر بارودۆخ‌ و ژینگە جیاوازەكان‌ و لە ئاستی خۆشگوزەرانی‌ و پابەندی نوخبە دەسەڵاتدارەكان بە بەڵێنەكانیان ‌و فراوانكردنی دیدی نەتەوەییان بەجۆرێك حوكمی باشیش ببێتە پێكهێنەرێكی سەرەكی.

پ/ ناسیۆنالیزم ‌و سنووری قایمی نەتەوە كە بەهۆی جیهانگیريیەوە تووشی هەڵتەكان بووە، دەتوانێت لە سەردەمی شۆڕشی تەكنۆلۆژیادا بمێنێتەوە؟

 هەندێ‌ قەناعەت لە پرسیارەكەدا هاتوون، وەك بەڵگەنەویست ‌و پێدراوی واقیع مامەڵەیان لەگەڵ كراوە. كە مەرج نیە مەسەلەكە بەو جۆرە بێت، بۆ نموونە پەیوەندی نێوان جیهانگیريی ‌و نەتەوە‌ و ناسیۆنالیزم‌ و لێرەشەوە دەوڵەت‌ و سنوورە نەتەوەییەكان، بابەتێكی فیكری یەكلاكەرەوە نیە. بەڵكو دیدی جیاواز‌ و جۆرا‌وجۆری دەربارەی خراوەتە ڕوو، لە نێوان بیرمەندانی بوارەكە مشتومڕی لەسەرە، بەشێك‌ لە سیاسەتمەدارانیش لەم ڕووەوە ڕای خۆیان هەیە‌ و بۆچوونی پێچەوانە دەخەنە ڕوو، چونكە پەیوەندییەكی ماتماتیكی میكانیكی پێچەوانە لە نێوان جیهانگیريی ‌و نەتەوایەتیدا نیە، بەومانای هەر ئەوەندەی جیهانگیری هەبوو نەتەوایەتیمان نیە یاخود لە پاشەكشەدایە. یان بەپێچەوانەوە، بەشێك‌ لە بەڵگەكانیش لەم ڕووەوە هێندەی لەسەر ئاستی گوزارشت لەخۆدانەوە‌ و فۆرمەكانی نەتەوایه‌وەتیدایە هێندە پەیوەندیيان بە جەوهەرەوە نیە. سەرەتاكانی جیهانگیریش خۆشباوەڕییەك دەربارەی ئەم پرسە هەبوو، لە ئێستادا كەمبووه‌تەوە، بەحومكی ئەوەی ئەزموونی خۆی كرد و بە كردەوە نەك بە تیۆر‌ و بنەما میتافیزیكیيەكانی شتەكان دەركەوتن، ئەوەش وایكردووە جۆرێك لە ئەزموونگەرایی سیاسيی ‌و ئابووريی‌ و تاڕادەیەك فیكریش ببێتە ڕەگەزی هەڵسەنگاندنی ئاستی كاریگەريی ‌و ڕەنگدانەوەكانی جیهانگیريی ‌و پەیوەنديیان بە نەتەوایەتیيەوە.

جیهانگیری بەو ئەندازەی لە هەندێ‌ ڕووەوە فشار دەخاتە سەر دەوڵەتی نەتەوەیی، ناسنامەی نەتەوەیی ‌و تەنانەت ناسنامە كەلتووريی‌ و ئايینی ‌و كۆمەڵایەتیيەكانی خوار نەتەوەییش دەبوژێنێتەوە، بەڵكو لەسەر ئاستی دەوڵەتی نەتەوەیی نوێشدا، هەڵگەڕانەوە‌ و زەبردان لە ڕەوتی جیهانگیری دەبینن، بۆ نموونە سیاسەتەكانی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا (دۆناڵد ترەمپ) ‌و هەڵگرتنی درووشمی (یەكەمجار ئەمریكا) بەزەبرێ‌ لە ڕەوتی جیهانگیری لە قەڵەم دەدرێت، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا (بلینكن) دەڵێت: كێشەی ناوەندی ئەوەیە بێ‌ كەم‌ و زیاد، جیهان پێویستی بە كارێكی دەستەجەمعیيە، بەڵام هەڵكشانی نەتەوایەتی وایكردووە ئەو هاریكارييه‌ نێودەوڵەتيیەی پێویستمانە، لە هەموو كات سەختتر بێت. هاوشێوەی ئەمەش لە ڕاپۆرتی یانەی (فالدای) ڕووسی بۆ دیالۆك دوای كۆنگریەك بەناونیشانی (خەیاڵپڵاوی جیهانی فرەیی : چۆن مێژوو بەردەوام دەبێت؟) دەبینین.

لە ڕاپۆرتەكەدا دەربارەی وێناكردنی دۆخی جیهان لە ساڵی 2045دا هاتووە:” ئەوەی لەمڕۆدا ژێر پێ‌ دەدرێت، پارێزراويی ‌و یەكتر تەواوكردنی جیهانيیە، لە پشتی قسەكردن لەكاری هاوبەشەوە، خۆپەرستی نەتەوایەتی گەشەی كردووە ‌و جیهان لەبەریەك هەڵوەشاوەتەوە‌ و مۆركێكی توندی بەخۆوە گرتووە”.

(قومیة العولمة و عولمة القومیة، رفیق خوری) جیابوونەوەی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا،  گەشەكردنی ڕاستڕەوەكان‌ و گەورەبوونی ڕەوتی پۆپۆلیزم ‌و توندتربوونی جەمسەرگیرییە جیهانیەكان‌ و زۆر دیاردەی تر، ئاماژەن بە ئامادەبوونەوەیەكی توندتری نەتەوەیی، لە توركیای نزیكیشماندا توندڕەوە نەتەوەییە توركەكان لە دوایەمین هەڵبژاردندا زیاتر لە (100) كورسیان هێنا.

دووبارە پەرەسەندنەوەی نەتەوایەتی لە هەندێ‌ وڵاتی وەك (مەجەر) ‌و (پۆڵەندا)ش لە ئەوروپای خۆرهەڵات، بۆتە جێگەی سەرنج ‌و تەنانەت مەترسیش، هەربۆیە سەرۆكی فەرەنسا بە: (خیانەتی نیشتمانی) وەسفی دەكات. ئەوەش وادەكات بڵێین ئەو ڕۆڵه‌ی نەتەوایەتی دیبینێ‌ لە دروستكردنی ڕووداوەكان‌ و شكڵدانی پەیوەندییەكان هێشتا گەورە‌ و گرانە. زووە باس لە دیارنەمانی ‌و جێگرتنەوەی بە فۆرمێكی تری ڕێخەری كۆمەڵگەی سیاسی، یاخود حكومەت ‌و كۆمەڵگەیەكی جیهانی بكەین، تەنانەت دڵ بە هاوكاريیەكی گەورەتر‌ و بەرفراوانتری هاوكاری نێودەوڵەتی ‌و كەم كردنەوەی گرژییەكان ‌و ئاشتیيەكی پایەدار ‌و درێژمەودای جیهانی خۆش بكەین. لەم چوارچێوەشدا مێژوونووسێكی ئەمریكی بەناوی (جون لوكاس) بڕوای وایە: هێزی سەرەكی لە سەدەی بیستەمدا نەتەوایەتی بوو نەك كۆمۆنیزم، تاكو ئێستاش لە سەدەی (21)دا هەر بەو چەشنەیە. نوسەرێكی تریش بەناوی (فیتان اوتول) لە كتێبێكی خۆیدا بەناوی (سیاسەتی ئازار: بەریتانیا دوای جەنگ ‌و هەڵكشانی نیشتمانێتی)دا دەڵێت:”دەوڵەت ــ نەتەوە، چەترێكە لە بارانی هێزە جیهانگیرییە نيولیبراڵییەكان دەتپارێزێت”. لە ڕۆژهەڵاتیش تاكو ئێستا چارەسەر لە دەوڵەتی نەتەوەیدا دەبینرێت، بە ئامانجی زاڵبوونی بەسەر ململانێ‌ تایەفی ‌و خێڵەكی‌ و ناسنامەییە خوار نەتەوەییەكاندا، كە هەناوی كۆمەڵگەیان وێرانتر كردووە ‌و لە هەندێ‌ شوێن بوونەتە توخمی جەنگی ناوخۆ‌ و ڕووخاندنی (دەوڵەت).

سەبارەت بە ئێمەی كوردیش، كە تا ئێستاش نەمانتوانیوە دەوڵەت بەرهەم بهێنین یاخود دروستبكەین، خەیاڵدانمان هەر لای ئەوەیە چۆن ‌و كەی‌ و بەچی  بتوانین قەوارەیەكی سەربەخۆ  دابمەزرێنین ‌و بەوەش بچینە ڕیزی نەتەوە دانپیانراوەكانی جیهان ‌و بۆماوەیەكیش بووە هەست بە كەرامەتی نەتەوەیی خۆمان ‌و تایبەتمەندییە نەتەوایەتیەكانمان بكەین، تەنانەت كاتێك خەڵكی ئێمە لە ڕێبەران ‌و دروشم هەڵگرانی ئەم پرۆژە‌ و ئامانجەش نائومێد دەبن، هەر ئاماژەیە بە دەرخەری یاخیبوونی چوارچێوەی نیشتمانی دانپیانراو بۆ خۆپێناسەكردن‌ و هەست بە بوونی خۆكردن. ئەو گوتارەش كە داخوازی مرۆڤی كورد لەم دنیایەدا لە ورگیدا كورت دەكاتەوە بەناوی باو نەمانی نەتەوایەتی ‌و بەسەرچوونی، لە دوو حاڵەت بەدەر نیە، یان تێگەیشتن بۆ واقیعی ئەمڕۆی جیهان ‌و جیهانگیريی ‌و نەتەوایەتی‌ و ململانێ‌ نێودەوڵەتيیەكان ‌و خۆرهەڵات‌ و تایبەتمەندی دۆخی كوردی شێواو‌ و نامەنهەجی‌ و كرچ‌ و كاڵە، یان بەخۆی بزانێت یاخو نەزانێت لەچوارچێوەی ستراتیژێكی دوژمنانی  نەتەوەیی كورددا بیردەكاتەوە، كە دەخوازێت: مرۆڤی كورد، لە هەندێ‌ غەریزەی سەرەتاییدا كورت بكاتەوە‌ و كوردستان لە وێنەی ئۆردووگایەكدا ببینێت.

لەڕوانگەی ئەوەی سەرەوە دەتوانین  بڵێین: لە ئێستای جیهاندا هێشتا نەتەوایەتی ڕۆڵێكی گەورەی هەیە، دەوڵەتی نەتەوایەتی تاكو ئێستاش تاكە چوارچێوەی ڕێكخستنی كۆمەڵگەی سیاسی ‌و ناسنامەی هاوبەشی دەستەجەمعی‌ و ژێرخانی هاووڵاتیبوونە.

هێزە نێودەوڵەتیيە گەورەكان‌ و جەمسەرە جیهانییە ڕاگەیەنراو ‌و ڕانەگەیاراوەكان، نەك سنوورەكانی نەتەوایەتیان بەجێنەهێشتووە،  بەڵكو جیهان بەرەو لێواری تەقینەوە گەورەكە دەبەن لەپێناو پاراستنی هەژموونی خۆیان بەسەر سستمی نێودەوڵەتی باڵادەست یاخود دووبارە پێناسەكردنەوەيی ‌و دابەشكردنەوەی ڕۆڵەكان لەچوارچێوەیدا، بەدەر لەوە جیهانگیری لە هەندێ‌ ڕووەوە، كەرەستە ‌و میكانیزمی  زۆرتر‌ و كاریگەرتری خستۆتە بەردەم دەوڵەت ــ نەتەوەی خاوەن هێز، بۆ ئاڕاستەكردن‌ و كاریگەرتر كردنی ڕۆڵی لە جیهاندا‌ و زیاتر بەدەستهێنانی مافەكانی، خودی ئەمەش كە لە بەشێكی گرنگیدا هاوكاتە لەگەڵ دەركەوتنی زەقتری سیماكانی (نیو لیبراڵیزم) هەژاريی ‌و جەنگ‌ و ململانێ ‌‌و پەراوێزكەوتن لە  هەندێ‌ لە وڵات ‌و ناوچەی جیهاندا بەدوای خۆیدا دەهێنێت.

لەم چوارچێوەشدا دەتوانین باس لەوە بكەین كە میكانیزم ‌و دەرفەتەكانی جیهانگیری لەلایەن دەوڵەتە گەورەكانەوە، ئەوانەی جیهانگیری بەناویانەوە تۆمارە بەكاردەهێنرێت، بۆ لاوازكردنی بونیادی دەوڵەتە هەژار‌ و كەمدەستەكان یاخود دەستەمۆكردنیان، لەپێناو هێشتنەوەیان لەچوارچێوەی پەیوەندییەكی هێزی ناعادیلانەی جیهانیدا.

تەنانەت دەتوانم باس لەوەش بكەم  كە ئەوەی (هنتنگتون) دەربارەی پێكدادانی شارستانیەتيیەكان  وەك جێگرەوە بۆ كۆتایی ململانێی ئایدۆلۆژی لەگەڵ كۆمۆزیزم ‌و بە یەكگرتوویی هێشتنەوەی خۆرئاوا ورووژاندبووی، لە بەرەنجامی كۆتاییدا، لە متوربەبوونی دووبارەی  ناسیۆنالیزم بە ڕەگەز ‌و توخمە ئانيیەكاندا خۆی بینییەوە، بەوجۆرەی ئێستا لە ناسیۆنالیزمی ڕووسی‌ و چەندین نموونەی  تردا هەستی پێ‌ دەكەین. بەواتایەكی تر، بۆئەوەی ناسنامەی شارستانی كۆتایی كارابوونی لە جیهانی نوێدا هەبێت، دەبێت خۆی لەگەڵ ناسنامەی نەتەوەیدا بگونجێنێت‌ و لەو ڕێیەوە  ململانێكان  بەڕێوەبەرێت لەچوارچێوەی بارودۆخە نوێكان ‌و واقیعی دەوڵەت ــ نەتەوە‌ و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەدوای ڕۆڵ ‌و پێگەیەكی نوێ‌ی خۆیەوە بێت.

پ/ ئایا هەستی نەتەوەیی هیچ كاریگەرییەكی دەمێنێت لەسەر نەتەوە له‌كاتێكدا تەنانەت بە زمانەكەی خۆشی نامۆ بێت . لە سایەی بچووكبوونەوەی جیهاندا؟

پێموایە پرسیارەكانی پەیوەندیدار........  پەیوەندی نێوان نەتەوایەتی‌ و جیهانگیری لەوێوە سەرچاوەیان گرتووە، كە نەك گریمانەی ئەوە دەكرێت جیهانگیری نەتەوایەتی خامۆش‌ و پەراوێز دەخات، بەڵكو وەك ڕاستیيەك ئەوە وەرگیراوە، وەك ئەوەی زۆر جێگەی مشتومڕ نەبێت، هەست دەكەم هەناسەی دوای پرسیارەكەش  هێندەی بۆ ئەوەیە ئەو پێدراو و بەڵگە نەویستە بەڵگەدار بكرێت‌ و ناوی لێ بنرێت، بۆ ئەوە نەبێت دووبارە بخرێتەوە بەردەم سەرنجی هەڵسەنگاندن‌ و بابەتێك بێت بۆ دووبارە بیرلێكردنەوە، لەكاتێكدا هەروەك لە وەڵامی پرسیاری پێشوودا ئاماژەمان پێكرد مەسەلەكە زۆر لەوە ئاڵۆز ترە، كاریگەری جیهانگیریش لەسەر نەتەوایەتی تاكو ئێستاش هێندەی پەیوەندی بە فۆرم‌ و جۆری گوزارشت دانەوەیە بەو ئەندازەیە پەیوەندی بە بونیاد ‌و پاساوی بوونەوە نیە، تەنانەت لەم ئاستەشدا ئەوە پشتڕاست ناكرێتەوە كە جیهانگیری بە حوكمی ئاڕاستە جیهانییە تێپەڕەكەی سنووری دەوڵەتان‌ و دامەزراوە جیهانيیەكانی یەكسان بە نەرمبوونەوەی نەتەوایەتی، بەواتایەكی تر، ئەوەی باس دەكرێت لەبارەی كاڵبوونەوەی سنوورەكان ‌و سەروەریيەكانەوە  گواستنەوە نیە بەرەو دنیایەكی  فرە كەلتوورتر ‌و لێبوردەییەكی فراوانتر‌ و ئاشتیيەكی پایەدار تر ‌و دیموكراسیەكی سەقامگیر تر. ئێمە دەبێت ئەو شەپۆلە دیموكراسیيەی لەدوای هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە دەستیپێكرد، تەنانەت ئەو شەپۆلەیش لە دە بۆ پانزە ساڵی ڕابردوودا، خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی گرتەوە‌ و ناوی بەهاری عەرەبی لێنرا، بەرەو پاشەكشە ڕۆیشتەوە، تەنانەت لەسەر ئاستی جیهاندا باس لە قەیرانی دیموكراسی ‌و دووبارە بووژانەوەی ڕەوتە دەسەڵاتخوازەكان ‌و ناكارایی میكانیزمەكانی بەشداری سیاسی دەكرێت، جگەلەوەی دەبێت ئەو چەمكانەی لە پرسیارەكەدا هاتوون پێناسە بكرێن‌ و مەبەست لێیان ڕوون بكرێتەوە، لەوانەش  هەستی نەتەوەیی، دوای ئەوەش كاتێ‌ باس لە لاوازبوون دەكەین، دەریبخەین ئەو لاوازبوونە، جیهانگیریی لە پشتە یاخود دەبێت لەسەر زەمینی تردا بەدوایدا بگەڕێین. بەواتایەكی تر، ساتەوەختی مێژوویی ئێستا تاكە ساتەوەخت نیە مەسەلەی لاوازبوونی هەستی نەتەوەیی تێدا ورووژێنرابێت، بەڵكو زۆر لەوە لەپێشتر ورووژێنراوە‌ و جێگرەوە گریمانەكراوەكانیشیان ئەزموون كراون بۆ نموونە كۆمۆنیزم، هەروەها ئایدۆلۆژیای ئیسلامی نوێ‌ لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا دوای شكستی  ساڵى 1967ی عەرەبەكان لە جەنگی شەش ڕۆژە بەرامبەر ئیسرائیل.

لێرەشەوە ئاساییە باس لە هەستێكی نەتەوەیی لاواز بكەین بەڵام ئاسایی‌ و ئاسان نیە وەك كۆی پرسەكە بیبەستینەوە بە میكانیزمەكانی جیهانگیرییەوە‌ و لە دەرەوەی ئەوەوە تێگەیشتنێكی تری جیاوازمان بۆی نەبێت. بەو واتایەی پێمان وابێت: لاوازبوونی هەستەكە لە ئێستادا پەیوەندی بە هەلومەرجی مێژوویی وڵاتان‌ و ئەزموونە نەتەوەییەكانەوە نیە‌ و بەرهەمی تێپەڕاندنی بزووتنەوەی مێژووە بۆ نەتەوە ‌و هەستی نەتەوەیی، كە جیهانگیری بەرجەستەی دەكات‌ و گوزارشتی لـێ‌ دەداتەوە.

بەڵام با لێرەدا هەستی نەتەوەیی زۆر بە سانایی بەوە لێكبدەینەوە كە: دڵخۆشی كەسێكی سەر بە نەتەوەیەكی دیاریكراوە بە سەركەوتنی نەتەوەكەی ‌و ئازارچەشتنی دەروونی‌ و پێناخۆشبوونێتی بە شكست‌ و خەمەكانی. واتە هاودەردییە لە هەردوو حاڵەتی ئەرێنی ‌و نەرێنیدا، دوای ئەمە دەبێت لەپێش هەموو شتێكدا بپرسین: داخۆ هیچ توێژینەوە گەلێكی زانستی هەیە پشتڕاستی ئەم لاوازبوونە لەناو نەوەی نوێدا بكاتەوە؟ ئایا نەوەیەكی نوێی هارمۆنی ‌و هاوشێوەمان هەیە؟ ئەگەر هەیە چۆنه‌ ‌و خەسڵەتەكانی كامانەن؟ یاخود نەوەی نوێ‌ بوون بەدەر لە پاشخان ‌و ژینگەی خێزانی‌ و كۆمەڵایەتی ‌و سیاسی‌و هەلومەرجی دەسەڵاتداری لە ئارادا بوو، دەبێتە سەرچاوەی جیاوازییەكی ڕادیكاڵ لەم ڕووەوە؟

دوای ئەوە بچووكبوونەوەی جیهان یانی چی؟ جیهان لە چ ڕوویەكەوە بچووك بووه‌تەوە؟ ئایا بچووكبوونەوە چی بەدوای خۆیدا دەهێنێت؟ ئایا یەكێ‌ك لە دەركەوتنەكانی تێپەڕاندنی ناسنامە پێشووەكان‌ و خەمڵاندنی ناسنامەیەكی هاوبەشی جیهانیيە كە هەمووان كۆبكاتەوە؟ بەواتایەكی تر، ئایا بچووكبوونەووەی جیهان یەكسانە بە كۆتایهاتنی فرەڕەنگيی ‌و جیاوازییەكانی جیهان‌ و سەرگرتنی هاوشێوە بوون؟ یان لانیكەم جیاوازییەكان تەماحی گوزارشتدانەوەی سیاسی‌ و فەرهەنگی لەخۆیان وەلا نێن‌ و بڕوا بە دادپەروەريیەكی جیهانی‌ و بە هەمووانبوونی كەلتووری زاڵ بكەن. ئەگەر وابێت داخۆ سروشتی ژیان ‌و گەردوون‌ و ویستی خود، لە بوون‌ و مرۆڤ دەتوانێ‌ لە وەها بارودۆخێكدا هەڵبكات؟ ئایە بچووكبوونەوەیەك واتای هەیە، كە یەكسانە بە ناسینی زۆرتری كەلتوور‌ و گەل‌ و تاكەكان بۆ یەكتر ‌و تێپەڕاندنی هەستیاريیەكان؟ ئەمانە‌ و چەندین پرسیاری تر ڕەوایەتی كردنیان هەیە‌ و جۆری وەڵامدانەوەش دەكەوێتە سەر جۆری وەڵامدانەوە بەو پرسیارانەی سەرەوە، ئەم پرسیار ‌و ڕێبازەم لە قسەكردن بۆ ئەوەیە بڵێم: دیاردەكە زیاد لە پێویست سادە نەكرێتەوە، چونكە هەر لە بنەڕەتدا سادە نیيە، ئەگەر چەمكەكانیش چاویلكەكانی بینينی واقیع‌ و جیهان بن، ئەوا پێناسەكردن ‌و قوڵ تێگەیشتنیان یەكجار گرنگن، بۆئەوەی تێگەیشتنێكی ڕاست تر، زانستی تر ‌و هاوسەنگ ترمان بۆیان هەبێت، تەنانەت ئەو تێگەیشتنەی لە بڕگەیەكی مێژوویدا بۆیان دەخرێتە ڕوو، دەبێت ناوبەناو پشكنینیان بۆ بكرێت، چونكە چەمكەكان تەنها زادەی، بیركردنەوەی پەتی فەلسەفی نین، بەتایبەتیش لە بواری زانستە مرۆییەكاندا، بەڵكو بەشێكیان پەیوەنديیان بە سروشتی واقیعی لە ئارادا بووى كات‌ و شوێنەوە هەیە، هەر لە بنەڕەتەوە مرۆڤ بۆئەوەی بیربكاتەوە پێویستی بە كات ‌و شوێنە، كات‌ و شوێنیش واتە، بینینی چەمكەكان لە دۆخی بە بوون (صیرورة)دا، واتە وەلانانی ڕەهایی لە داوەرى كرن‌ و دەستنیشان كردنی ئاسۆكاندا.

لێرەوە بەش بە حاڵی خۆم گومانم هەیە لەوەی ئەم نەوە هەستی هاودەردیی نەتەوەیی لەژێر كاریگەری جیهانگیریدا بەواتای وشە بەرەو لاوازی چووبێت! بێباكی ‌و خەمساریش لەم ڕووەوە هەموو كات گوزارشت لە لاوازی هەستەكە ناكات، هێندەی گوزارشتنە لە ڕێز نەگرتنی  ئەو هەستە ‌و بێماناكردنی لەلایەن كاربەدەستان‌ و دەسەڵاتدارانەوە.

با لێرەشدا لەمەڕ كوردستان پرسیارێك بكەین ‌و بڵێین: ئایا ئەگەر هەرێمێكی كوردستانی یەكگرتوو، دیموكرات، خۆشگوزەران‌ و سەقامگیرمان هەبووایە، ئەو ناكۆكيی ‌و گەندەڵيی‌ و دابەشبوون ‌و ناعەدالەتیەی ئێستا دەبینرێت نەبووایە ‌و هاوڵاتیان لە نوخبەی حوكمڕان ڕازیبوونایە ‌و لە ئاست چاوەڕوانیيەكانی ئەوان ‌و بەتایبەتیش نەوەی نوێ‌ بوونایە، ئەو خەمسارديی‌ و بێباكیيە نەتەوەییەی ئێستا لەناو نەوەی كۆن ‌و نوێدا دەبینرێت، بە هەمان شێوە‌ و قەبارە دەبینرا‌و هەستی پێ‌ دەكرا؟ چونكە ئەگەر لاوازی هەستی نەتەوایەتی نەوەی نوێ‌ بە كاریگەری جیهانگیری لێكبدەینەوە، دەبێ‌ وەڵامەكە بە ئەرێ‌ بدەینەوە ‌و وادابنێین جۆری حوكمڕانی ‌و ئاستی شادبوونی ئەم نەوەیە بە مافەكانی‌ و بەدیهاتنی چاوەڕوانیيەكانی هیچ كاریگەريیەكی لەسەر جۆری بیركردنەوە ‌و هەستی ئەوان لەم ڕووەوە نیە، لەكاتێكدا بیركردنەوەیەكی لەم شێوە‌ و قەناعەتێكی لەم جۆرە سەلماندنیان ئاسان نیە.  ئەمە جگەلەوەی خەمساردی نەتەوەیی لەلای ئێمە زۆر پەیوەندی بە نەوەكانەوە نیە‌ و دیاردەیەكی گشتییە لەسەر ئاستی نەوە جیاوازەكان. ئەوەش جارێكی تر گومان دەخاتە سەر پەیوەندی ڕاستەوانەی نێوان جیهانگیريی‌ و لاوازبوونی هەستی نەتەوەیی نەوەی نوێ‌.

خۆخواردنەوەی مرۆڤی كورد ‌و خەمساردی نیشاندان بەرامبەر پرسە نەتەوەییەكە وەك شێوازێك بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی، واتە نەبوونی برینی بەسوێ‌ ‌و ئازار چەشتنی ڕۆحی ئەم مرۆڤە نیە، ڕوانگەی جیهانگیریش لە هەندێ‌ ڕووەوە، ئازارەكەی بۆ ساڕێژ ناكات هێندەى بەسوێ تری دەكات، بە حوكمی گەورەبوونی توانای خۆبەراوردكردن بە میللەتان‌ و وڵاتانی تر. لەگەڵ مانەوەی ئەو ڕاستيیە جیهانيیەی كە لە جیهاندا شوێنی نیيە بۆ ژیان كردن لە دەرەوەی قەڵەمڕەوی دەسەڵاتی دەوڵەت  ــ نەتەوەدا بێت. كاتێك ئەم مرۆڤە سەری خۆشی هەڵدەگرێت‌ و لە وڵاتێكی خۆرئاوادا دەبێتە پەناهه‌ندە، ئەو هەستە هاودەردییەی نەك هەر لەكار ناكەوێت، بەڵكو بۆ هەندێكیان چالاكتر دەبێت. بۆیە مرۆڤی كورد ‌و كوردستانی لە سایەی ئه‌م دۆخەی ئێستادا، هەست بە جۆرێ‌ لە دووفاقيی ‌و تەنانەت دژبەیەكیش لە دەروونی خۆیدا دەكات، سەرچاوەی هەندێ‌ لە داوەريیەكانی ‌و ناعەقڵانیيەكانیشی لێرەوە سەرچاوە دەگرێت، بۆ نموونە هەر لەوكاتەی دەڵێت: با نەوت ڕادەستی بەغدا بكرێت، قەوارەی هەرێم چی بۆ من كردووە  با بڕوخێت مادام ئەمانەی ئێستا تیایدا حوكمڕانن، لە ناخیدا هەست بە ئازار‌ و جۆرێ‌ لە شەرمەزاریی ‌و نیگەرانی ڕۆحی دەكات، چونكە دەزانێت لەم قسە‌ و هەڵوێستەیدا دژ بە مێژوو ‌و كەرامەتی خۆی ‌و نەتەوەكەی  قسە دەكات.

ئەگەر مەسەلەكەش، واتە لاوازی هەستی هاودەردی نەتەوەیی بە زمانەوە ببەستینەوە، دەبێ‌ بڵێین لەگەڵ ئەوەی زمانی دایك ڕۆڵێكی گرنگ لە داڕشتنی هەست‌ و ناسنامەی مرۆڤدا دەگێڕێت، بەڵام لاوازبوونی یەكسان نیيە بە كۆتایی هەستەكە، باكووری كوردستانیش لەم ڕووەوە نموونەیە، بەشێك‌ لەوانەی لە ئێستادا ڕێبەرایەتی  ئەو هێزانە دەكەن داكۆكی لە ناسنامەی كوردی ‌و لێكەوتەكانی لە توركیادا دەكەن، لەكاتی خۆیدا زمانی كوردیان نەزانیوە‌ و ئێستاش هەندێكیان نایزانن، لێرەشەوە زمان لەگەڵ ئەوەی هەست بە كوردبوونی تێدایە ‌و ئامرازی مرۆڤێكە خۆی وا پێناسە بكات كوردە، بەڵام ئامرازی یەكلاكەرەوە نيیە.

هه‌ربۆیە بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان هەستی هاودەردی نەتەوەیی ‌و جیهانگیريی‌ و جیاوازی نەوەكان لەم ڕووەوە، پێویستە پەنا بۆ شێوازێكی تری تاوتوێ ‌‌و بەراوردكردن ‌و پێوانەكردن ببەین. ئەویش جیاوازی تێگەیشتنی نەوەی نوێیە لە هەندێ‌ ڕووەوە بۆ مەسەلەی نەتەوایەتی. بەڵام دیسان ئەم دیاردەش تەنها تایبەت نیە بە نەوەی نوێ ‌و دیاردەیەكی گشتیشە لەسەر ئاستی نەتەوەیيدا، تەنها ئەوەندە هه‌یە دەكرێت لای نەوەی نوێ‌ زەقتر بێت، چونكە مەسەلەكە هێندەی پەیوەندی بە ئەزموونكردنی دروشمی نەتەوەیی لەسەر ئاستی دەسەڵات‌ و پیادەكردن هەیە، هێندە پەیوەندی بە جیاوازی نەوەكانەوە نیە. لە هەموو حاڵەتێكدا كاتێك دەبێت خاكی نەتەوەيی بگۆڕێت بە نیشتمان، لەسەر بناغەی نیشتمانیش هاونیشتمانی خاوەن ماف ‌و ئەركێ‌ وەك یەك بێتە كایەوە‌ و خێر‌وبێری وڵات بۆ گەل ‌و هاوڵاتیان تەرخان بكرێت نەك گرووپ‌ و دەستە‌ و بنەماڵەگەلێكی دیاریكراو.

لەم شوێنەوە چاوەڕوانی ‌و تێگەیشتنی بۆ نەتەوایەتی لە هەندێ‌ ڕووەوە دەگۆڕێت، دەبەسترێتەوە بە جۆری حوكمڕانی‌ و بوون‌ و نەبوونی دادپەروەری كۆمەڵایەتی ‌و دیموكراسی ‌و سەروەری یاسا‌ و خۆشگوزەرانی گشتی. هەڵەكە لەم ڕووەشەوە لەناو كورد بەتایبەتی كوردی باشووردا لەوەدایە، كە لە دنیای ئەمڕۆدا جێگرەوەی نیشتمانێتی ‌و نەتەوەیی هەر نەتەوایەتی ‌و نیشتمانێتیەكی عەقڵانی تره‌ نەك شتی تر. بە حوكمی ئەوەی كاتێك پشت دەكەیتە نەتەوایەتی خۆت، بتەوێت ‌و نەتەوێت، دەچیتە چوارچێوەی نەتەوایەتی عێراقيی ‌و عەرەبیەوە، كە فۆرمێكی نادیموكرات ‌و دواكەوتوو لە هەندێ‌ ڕووشەوە دژە كوردی ناسیۆنالیزمە.

لەبەر تیشكی ئەمەشدا ڕەخنەی سەرەكی نەوەی نوێ‌، لە (كوردایەتی) وەك فۆرمێكی شكستخواردووی ناسیۆنالیزمی كوردی، نەك خودی نەتەوەیی، هەروەها ڕەخنە لەو هێز‌ و نوخبانەیە دروشمی نەتەوایەتی بەرز دەكەنەوە ‌و خۆیان بە میراتگری بزوتنەوەی نەتەوەیی كوردی دەزانن، كەچی ڕەفتار ‌و سیاسەتكردنیان لە كۆمەڵێ‌ ڕووەوە نەتەوەیی نیە. لەناو گێژاوی ناكۆكی‌ و نادامەزراوەیی ‌و خراپ به‌كارهێنانی دەسەڵات ‌و دەوڵەمەندبوونی ناڕەوا ‌و بێ‌ توانایی لە بنیاتنانی هەرێمێكی بەهێز‌ و خۆشگوزەران ‌و یەكگرتوو و سەقامگیردا دێن‌و دەچن. بەكورتی، دەخوازن نەتەوایەتی، یاخود نیشتمانێتی ببەسترێتەوە بە مافی هاوڵاتێتی ‌و دیموكراسی‌ و حوكمی باشەوە. ئەمەش مافە‌ و ڕاستیشە، تەنها لەو ڕووەوە ڕەخنەی لـێ‌ دەگیرێت بكرێتە بیانووی بانگەشەكردن بۆ كۆتایهێنان نەتەوایەتی ‌و عەدەمیەت‌ و پوچگەرایی‌ و گوێنەدان بە جێگرەوەكان‌ و خۆخستنە بەردەم چارەنووس ‌و قەدەرێكی نادیارەوە، چونكە ئەم ئاستە لە بیركردنەوە‌ و كاردانەوە  نەك عەقڵانی نیە، بەڵكو جۆرێكە لە پوچگەرایی ‌و خودكوژی مەعنەوی.

ماوەتەوە بڵێین: بچووكبوونەوەی جیهان خۆبەخۆ مانای كەمبوونەوەی كەلێن ‌و شەبەقی نێوان مرۆڤ ‌و گەل‌ و كۆمەڵگەكان نیە، واتای كەمبوونەوەی هەست بە نامۆبوونیش نايه‌ت، بەڵكو لە هەندێ‌ ڕووەوه‌ یەكسانە بە جیهانێكی تێكڕژاو تر ‌و ژینگەیەكی پیستر ‌و بەریەككەوتنێكی زۆرتر‌ و ئێرەیی ‌و هەست بەبێ ‌بەشیيەكی توندتر، بەریەككەوتنەكانیش هەندێ‌ جار برینداربوون‌ و كاردانەوەیان لێدەكەوێتەوە. هەربۆیە لە سەردەمی جیهانگیریدا، هاوار لەدەست بە جیهانیبوونی پیسبوونی ژینگە ‌و تیرۆر ‌و ڕاستڕەويی ‌و پۆپۆلیزمیش بەرزتر دەبنەوە.

هەموو ئەوەی وتمان واتای نەفیكردنی كاریگەری جیهانگیری بەسەر نەتەوایەتی ‌و هەستی نەتەوایەتییەوە نیيە، هێندەی پەیوەندیدارە بەجۆری ئەو كاریگەريیە ‌و ئەگەری بوونی پەیوەندی پێچەوانە‌ و دووبارە تەقینەوەی توندڕەوی نەتەوەیی لە بەرگی جۆراوجۆردا.