(شەوەگفتوگۆیەكی كراوەی نێوان د. نەجاتی عەبدوڵڵا و كۆمەڵێك توێژەر و مامۆستای زانكۆ)

نووسینەوە و پاكنووسكردنی: ڕیاز كاكە

* ڕەنگە هەڵەی گەورەی كورد لە مێژوودا ئەوەبووبێ، کە كورد نەیتوانیوە سوود لە ئایین وەربگرێت وەکوو دەسەڵات.

* خەونی گەورەی من دروستكردن و دامەزراندنی ناوەندێكی مێژوویی گەورەیە، بەناوی (ناوەندی شەرەفخانی بەدلیسی بۆ لێكۆڵینەوەی مێژووی كورد و كوردستان).

* كورد ئێستەیش لە قۆناغی پێش-نەتەوەبووندایە و نەیتوانیوە بەمانا سیاسییەکەی ببێت بە نەتەوە.

* عەشیرەت لە زانستە كۆمەڵایەتییەكان ئۆرگانێكی دەوڵەتنەویستە!

* كلیلی مێژووی كورد لەناو بزاوتی عەشیرەت و عەشیرەتگەرییدایە.

ڕیاز كاكە: سەرەتا پێمانخۆشە كورتەناساندنێكی خۆت بخەیتە پێشچاو خوێنەران.

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: زۆر بە کورتی من لە هەولێر لەدایكبووم، خوێندنی ناوەندی و ئامادەییشم هەر لە هەولێر تەواوكردووە. پاش كۆڕەو چوومەتە فەرەنسا و لیسانس و بەكالۆریۆس و دكتۆرام لە فەرەنسا بەدەستهێناون. ساڵی 2006 داکۆکیم لە كارنامەی دكتۆراكەم کرد و چوار ساڵ پاشتر بە یەکجارەکی گەڕامەوە بۆ كوردستان. من بۆ ئەوە گەڕامەوە تا بتوانم بەشدارییەك بكەم لە بونیاتنانی ئەوەی كە لە كوردستان دەگوزەرێت، ئەوەبوو لە ئەكادیمیای كوردی وەكوو ئەندام هەڵبژێردرام. پاشتریش بوومە جێگری سەرۆكی ئەكادیمیای كوردی تا ساڵی 2021. دواتر لەسەر داخوازیی خۆم، خۆم خانەنشین كرد، لەپێناو ئەوەی كە بتوانم خۆم تەرخان بكەم بۆ نووسین و كارەكانم ئەوانەی ماونەتەوە تەواویان بكەم، بەڵام هەروەكوو ئەندامی کارا لە ئەكادیمیا هەر مابوومەوە، چونكە كەسێك خانەنشینیش بێت، لە هەر دامەزراوەیەکی هەرێم بێت هەر دەتوانێت وەکوو ئەندامی کارای ئەكادیمیا هەر بمێنێتەوە و ئەندامێتیی لە ئەکادیمیا لێسەندنەوەی بۆ نییە و تەنیا لە حاڵەتی مردن، وازهێنان، یا لێسەندنەوەی ئەندامێتیی لەلایەن ئەنجومەنی ئەکادیمیاوە نەبێ و بەدەر لەو حاڵەتانە ڕێگەپێدراو نییە. بەڵام بەداخەوە دواجار لەكاتی سەروبەندی هەڵبژاردنی خوولی تازەی ئەكادیمیادا، بە بڕیارێكی نایاسایی لە سەرۆکایەتیی ئەنجومەنی وەزیرانەوە، بەپێچەوانەوەی بڕگەکانی قانوونی ئەکادیمیای کوردی خۆی، کە پەرلەمانی کوردستان دەریکردووە، ئێمەیان هەموو بە دەستەجەمعی لە ئەكادیمیای کوردی دوورخستەوە و ستافی ئەكادیمیای کوردییان هەڵوەشاندەوە و ستافێكی دیكەیان بۆ دانا. ئەمەیش قۆناغێكە و دەكرێت پاشتر و لە شوێنێکی باشتر بە وردی بگەڕێینەوە سەر ئەم قۆناغە.

ڕیاز كاكە: دكتۆر گیان! پێمانخۆشە سەرەتا سەبارەت بە هەوڵە مەعریفی و كوردناسییەكانی خۆت، بەتایبەت لە فەرەنسا و دەستنووسخانەكانی ئەو وڵاتە، بۆمان بدوێیت، هەروەها تیشكێك بخەیتە سەر وێنای كورد لە ڕوانگەی كوردناسەكانەوە.

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: سەرەتا، زۆر خۆشحاڵم بەم دیدارە، سوپاسی ماندووبوون و میواندارییتان دەكەم، هەستم كرد ئەمڕۆ یەكێكە لە ڕۆژە مێژووییەكانی ژیانم. دیارە من لەسەر كۆمەڵێك تەوەر كاردەكەم، زیاتر لەبارەی  لێكۆڵینەوەی مێژووی هاوچەرخی كوردستان، لەسەر گەڕیدە و سەفەرنامەكان، ئەوانەی کە هاتوونەتە كوردستان كاردەكەم. باڵێكی تری سەرەكییش لە کارەکانم، باڵی ئەرشیفخانەكانە، هەموو ئەو بەڵگەنامە و دەستاوێژانەی كە لە ئەرشیفخانەی وەزارەتی دەرەوەی فەرەنسا و ئەرشیڤخانەکانی دیکەی فەرەنسا و ئەرشیفخانەی وەزارەتی دەرەوەی بریتانیادا پارێزراون، بەپێی توانا هەوڵدەدەم کەم تا زۆر بیانكەمە كوردی و لێكۆڵینەوەیان لەسەر بڵاودەكەمەوە. کارکردن لەناو مێژووی کورد زۆر زوو ئینسان پیر دەکات و تووشی هەناسەسواریی دەکات، چونكە من هەمیشە گوتوومە ئەوەی لەسەر مێژووی كورد كار بكات، ڕێک وەك ئەوە وایە بەناو تەرمی لەسەر شەقام کەوتووی قوربانیانی هەڵەبجەدا بڕۆی لەكاتی سەروبەندی دوای بۆردومانەکانی كیمیاییبارانەکە بەناو تەرمەکاندا گوزەر بكات وایە. هەربۆیە من بۆ خۆم، لەوكاتانەدا كە بەهۆی دووکەڵی مێژووی كورد تەنگەنەفەس و تەنگەتاو دەبم، ناچارم هەناسەیەك هەڵبمژم و بچمە ناو ئەدەب، بۆ ئەوەی ڕزگارم بێت لەو هەموو كۆژانە. بۆیە لەم ڕوانگەیەوە، كۆمەڵێك كاری ئەدەبییشم وەرگێڕاوە بۆ سەر زمانی كوردی. لەوانە: شانۆنامەكانی سارتەر، (مێشەکان)، (دۆزەخ)، (مردووە بێ گۆڕەکان) و ڕۆمانی (نانی ڕووت)ی محەمەد شوكری، (سەردەمی هەڵەكان) و (سیماکان) و كۆمەڵێك شاكاری تری ئەدەبیشم کردوون بە کوردی. ئەمانە تەنیا هەناسەدانێكن بۆ خۆم، بۆئەوەی کەمێک لە دووكەڵی دووبارەی مێژووی كورد دوور بكەومەوە.

بەداخەوە مێژووی كورد، حەشارگە و كەلێنی زۆر زۆرە و، هەر بەڕاستی نەنووسراوەتەوە و هیچ قۆناغبەندییەكی بۆ نەكراوە، بۆئەوەی ئێمە بتوانین بەشێوەی سیستماتیك قسەی لەسەر بكەین. بۆیە ئەم هەوڵانەی كە دراون، هەوڵی سەرەتایین و هێشتا قۆناغەکانی مێژووی ئێمە نەچەسپاون. من ئەو كتێبەی خۆم (گەڕان بەدوای مرواری) كە بڵاوم كردەوە، ناونیشانەكە لەوەوە هاتبوو كە مێژووی كورد وەك مروارییەكە، پارچەپارچە بووە و هەر پارچەیەكیشی لەناو زەریایەكدایە. ئێمە هەوڵدەدەین ئەو پارچە شكاوانە بدۆزینەوە، لەڕێگەی ئەم پارچە شكاوانەوە ئێمە دەمانەوێت سكێچێك بۆ مێژووی كورد دروستبكەینەوە، هەرچەندە ئەم سكێچە لە سكێچە واقیعی و ڕاستەقینەكەوە زۆر نزیك نابێ، بەڵام هەر هیچ نەبێ دەتوانین وێنەیەكی لێ هەڵێنجێنین کە لە ڕووداو و وێنە ڕاستەقینەكەوە کەمێک نزیك بێت.

خاڵێكی دیكە، بۆ ئەم هەوڵەی ئێمە كارەكانی گەڕیدە و كوردناسەكان یارمەتیدەرێكی باشی ئێمە دەبن، بەتایبەت بۆ سەدەكانی 15 و 16 و 17 و 18 و 19 و تەنانەت سەرەتای سەدەی بیستەمیش دەتوانین زۆر سوودیان لێ ببینین، بۆ دووبارە خوێندنەوەی كۆمەڵگەی خۆمان، بۆ دووبارە بونیاتنانەوەی هێڵە سەرەكییەكانی مێژووی خۆمان. من تا ئێستا كۆمەڵێك سەفەرنامەی ئەرووپاییەکانم وەرگێڕاوە، خوا یار بێت كۆمەڵێك سەفەرنامەی گرینگتری دیكەیش هەن، هەوڵدەدەم ئەوانیش وەربگێڕم و بیانكەینە كوردی.

لەڕووی بەڵگەنامەكانەوە، بەڵگەنامەكان زانیاریگەلێکی زۆر گرنگ و پڕ بایەخیان تێدایە، ئەم بەڵگەنامانە كە لە ئەرشیڤخانەکانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا و تورکیا و ئێران و وڵاتانی دیکە پارێزراون، ئەمانە هیچیان كورد نەینووسیونەتەوە، ئەمانە ئەفسەرەیلی موخابەرات و ئەتاشەی سەفارەتخانەكان بوون، بەڵام تێبینیی زۆر وردیان لەسەر كۆمەڵگەی كورد و بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردی و سەرکردە كوردەکان نووسیوەتەوە. بۆ نموونە یەكێک لە ئەتاشەكانی كونسوڵخانەی فەرەنسا لە تورکیا لە ساڵی 1925 لە سەروبەندی ڕوودانی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران، ڕاپۆرتێكی نووسیوە، بڕوا ناکەم هیچ مێژوونووسێكی كورد و بێگانە بتوانێت ئاوا شیكاری بۆ ڕووداوەكان بكات. من لەو كتێبەی لەسەر شێخ سەعیدی پیران وەرمگێڕاوە و بڵاومكردووەتەوە ئەوەندە لێكدانەوەی وردی تێدایە بۆ ڕووداوەكان، كە مرۆڤ سەرسام دەبێت، کە ئەم ئەفسەرە چۆن توانیویەتی ئاوا لێكدانەوە بۆ ئەم ڕووداوەی مێژووی ئێمە بكات؟

بەهەرحاڵ ئەم بەڵگەنامانە تا ئێستا سێ بەرگیان لێ بڵاوكراونەتەوە، بەرگی چوارەمیشیان ئامادەیە بۆ چاپ، هیوادارم بتوانین بەرەودوا كاریان لەسەر بكەین، ئەگەر تەمەن ڕێگە بدات كۆمەڵێك كاری تریشمان لەبەردەستدایە.

ئێستا كە من بەم تەمەنە گەیشتووم، خەونی گەورەی من ئەوەیە كە ئێمە بتوانین لە كوردستان ناوەندێكی گەورە دروستبكەین بەناوی (ناوەندی شەرەفخانی بەدلیسی بۆ لێكۆڵینەوەی مێژووی كورد و كوردستان). كە ئەمە هەنگاوێكی زانستی دەبێت بۆ ئەوەی بتوانین دووبارە مێژووی كورد و كوردستان بنووسینەوە. ئەمە لەو قەناعەتەوە دێت كە زانكۆكانی كوردستان لە نووسینەوەی مێژووی كوردستاندا بەو جۆرەی ئێمە لەبەرچاومان گرتووە ئەو بوارەیان نییە و ناتوانن ئەمە بکەن. من ڕێزم بۆ مامۆستاکانی زانکۆکانی کوردستان هەیە كە خەڵكانی زۆر  بەتوانایان تێدایە، كۆمەڵێك مامۆستای زۆر بەتوانا هەن، کە ڕەنگە ژمارەشیان زۆر نەبێت، بەڵام ستراكتۆر و سیستێمی داڕێژراوی زانكۆكان ناتوانن و بەربەستن لەوەی كە مێژووی سەرتاسەریی كوردستان بنووسنەوە و قۆناغەکانی ستراکتوریزە بکەن. بۆیە لەم سۆنگەیەوە هەوڵدان بۆ دروستكردنی ناوەندێك لە دەرەوەی زانكۆكان، ڕەنگە هەوڵێكی گرنگ بێت بۆ دووبارە نووسینەوەی مێژووی كورد و قۆناغبەندیكردنی سەرجەم قۆناغەكان و خاڵدانان لەسەر ئەو خاڵانەی كە پێویستە دەستنیشان بكرێن لە مێژووی كورد، کە لەوەدەچێ ئەمە شتێكی زۆر گرنگ بێت. ئەمە بۆ من خەونێكە و نازانم چەند دەبێتە واقیع و پراكتیك؟ ئەگەر بوو بە كەتوار هەر گرنگە و گەر نەشبووە كەتوار، گرنگ ئەوەیە مرۆڤ خەونی هەبێت باشترە لەوەی بەبێ خەون بێت.

ڕیاز كاكە: نەك وابەستەییت بە شار و ناوچەیەكەوە نییە، بگرە زۆرجار دژی ناوچەگەریی و شارچێتییش دەوەستییەوە، تەنانەت خێڵ و عەشیرەت و ناوچەگەرێتییش، بە بەردی بەرپێی كورد و لەمپەری بە ئامانجگەیشتنی كوردیش دادەنێیت، ئەمە بۆچی؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: من جوداوازی لەنێوان شارەكاندا دانانێم، هێندەی ئەوەی هەولێرم خۆشدەوێ، سلێمانیشم خۆشدەوێ، بەو ڕادەیەی سلێمانیم خۆشدەوێ، هەڵەبجەیشم خۆشدەوێ، بیارە و مەهاباد و ئامەدم خۆشدەوێ. من هەموو شوێنەكانم خۆشدەوێ و خۆم بە هیچ شارێكەوە نابەستمەوە، پێیشم ناخۆشە كە خەڵكێك پێم دەڵێ: تۆ خەڵكی فڵانە شاری یان نا؟ چونكە بۆ من زادگا گرنگ نییە، هەموو كوردستان ماڵی منە، هەر جێگایەك كوردستان بێت من بە شاری خۆمی دەزانم. من هەمیشە دژایەتیی ئەوانەیشم كردووە كە خۆیان بە شارێكەوە دەبەستنەوە و دەڵێن: "ئەم شارە نەبێت من دەمرم" و ئەم شارە، "خاكەكەی خاكی گەوهەرە و ئاوەكەی ئاوی کەوسەرە" و ... تاد، من ئەوانەم پێ ڕاست نین و پێشموایە دەبێ هەرچی زووترە خۆمان ئازاد بکەین لەم شارەچێتی و شارپەرستییە.

د. یاسین تەها: پێمانخۆشە سەرەتای دەستپێكردنت بە كارە ئەكادیمییەكانت باسبكەیت، كەی و لەكوێوە و چۆن دەستتپێكرد؟ هەروەها نۆبەرەی ئەو كارانەی كە كردووتە و پێی ئاشنا بووی سەبارەت بە مێژووی كورد، سەرەتا چیت بڵاوكردەوە؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: بایەخدانی من بە مێژووی كورد، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی جەنگی عێراق – ئێران، بە دیاریکراوی ساڵانی 1984 – 1988. من لەبیرمە لە ساڵانی شەڕی عێراق – ئێران تا ڕاپەڕین، هەرچی كتێبێكی مێژوویی لەسەر كورد نووسرابێت، من خوێندوومنەتەوە. ئەو كتێبانەی مێژوو کە سەردەمی شەڕی عێراق – ئێران دەردەچوون بۆ مێژووی هاوچەرخی عێراق گرنگ بوون، چونكە لە عێراق شەپۆلێکی گرنگی چاپکردنی کتێبی مێژوویی هەبوو، بەتایبەت لەسەر مێژووی هاوچەرخی عێراق و باش و خراپ كۆمەڵێك كتێبی زۆری مێژوویی بڵاوكرانەوە. لەوانە لەسەر مەلیك فەیسەل و نووری سەعید و موحسین سەعدون و چەندان كتێبی زۆر لەسەر مێژووی عێراق لە دەورانی پادشاییدا بڵاوكرانەوە.

من باسی ناوەڕۆک و میتۆدۆلۆژی و زانستییەتی کتێبەکان ناکەم، مەبەستمە بڵێم لەوکاتە بایەخ بە مێژوو دەدرا و  پێموانییە ئەگەر تاکوتەرا یەكێك لەو كتێبانەم لە دەست دەرچووبێ و نەخوێندبێتەوە كە لەو دەمەدا بڵاوکراوبوونەوە. لەو ماوەیەدا هێشتا جارێ شەڕی عێراق-ئێران كۆتایی نەهاتبوو، من خەریكی لێكۆڵینەوەیەك بووم، لە قۆناغەكانی مێژووی كوردم دەکۆڵییەوە، هەرچەندە ئەوكاتە زمانی خوێندنەوەم هەر تەنیا عەرەبی و كوردی بوو، كەمێك فارسی و شڕە ئینگلیزییەکیشم دەزانی بۆ خوێندنەوە و  چەند دێر سەرچاوە هەڵگۆزین. ڕەشنووسی لێکۆڵینەوەیەکی مێژووییم نووسی بەناوی (كوردستانی خواروو لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە تاوەكو 1958). دواتر هەندێك لە بەشەکانی ئەم  كتێبەم لە ڕۆژنامەی (نیشتیمان) و گۆڤارەکانی (کاروان)ی دوای ڕاپەڕین و گۆڤاری (مەم) و گۆڤاری (ڕابوون) بڵاوكردەوە، بەڵام ئەمانە هەوڵی سەرەتایی بوون، چونكە بە میتۆدێكی وەها نەنووسرابوو و زمانی دیكەیشی لە پەنادا نەبوو، ئەو وتار و نووسینانە هەر ماون، دواتر خواوەند یار بێ كۆیان دەكەمەوە.

هەوڵی گرنگی من ئەوە بوو كە چوومە فەرەنسا و لەوێ مێژووم خوێند. لەوێ جیهانبینییەکی دیكەم بۆ مێژوو بۆ پەیدا بوو، لەڕووی میتۆدۆلۆژییەوە مێشكم زیاتر كرایەوە، ئاسۆکانی هەنگاونانی زانستی بۆئەوەی بزانین چۆن مێژوو بنووسینەوە و چۆن لە مێژوو تێبگەین؟ خوێندنی من لە فەرەنسا، ڕوئیایەكی دیكەی بۆ مێژوو پێدام، ئێمە چۆن بتوانین وەك كەسێكی بێلایەن لە مێژوو بكۆڵینەوە، شیکردنەوە و لێکدانەوەی ڕووداوەکانی مێژوو و هەڵهێنجانی دەرئەنجامی ورد و زانستی. من ئێستا كە لە مێژوو دەكۆڵمەوە، هیچ لایەنگرییەكم نییە بۆ مێژوو، بچووكترین لایەنگریی ناكەم بۆ مێژوو، ڕاستە من وەك كوردێك مێژوو دەنووسمەوە، بەڵام وەك زانست مامەڵە لەگەڵ مێژوو دەكەم. ناكرێ خەریكی گەورەكردنی ڕووداوگەلێک بم كە شایانی گەورەكردن نەبێ، شتێكیش شایەنی ئەوە بێ بچووك نەكرێتەوە، نایەم بچووكی بكەمەوە. ڕووداوەكان وەك خۆی دەبینمەوە، دواجار لێكدانەوەكان بەشێوەیەكی زانستییانە دەنووسمەوە.

د. یاسین تەها: بۆچوونێك هەیە دەڵێت: دەبێ مێژوو دروستبكەین بۆ خۆمان، پێیوایە كورد كەمتەرخەم بووە و بەم كۆتاییەوە دەبێ پێڕا بگات بۆ دروستكردنی مێژوویەك بۆ خۆی.

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: ئەم بۆچوونەی (كە دەڵێ ئێمە مێژوو دروستبكەین بۆ خۆمان) هەرگیز نابێ بەوشێوەیە بێت كە ئێمە موبالەغە بكەین لە دروستكردن و زیادكردنی شت بۆ خۆمان، واتە زیادەڕەویی بكەین. منیش لەگەڵ ئەوەدام كە ڕاستە ئێمە بۆ خۆمان دەبێ مێژوو بنووسینەوە، خۆمان گێرانەوە مێژووییەکان دەنووسینەوە، بەدوای ئەڵقە ونەكاندا دەگەڕێین. كورد مێژووی هەیە، بەڵام نەنووسراوەتەوە. ڕاستییەکەی دوو جۆر مێژوو هەیە (مێژووی كەڵەكەبوو)، لەگەڵ (مێژووی وەستاو). بەداخەوە مێژووی كورد، مێژوویەكی وەستاوە، ئەم گەلانەی كە خاوەن (مێژوویەكی كەڵەكەبوو)ن، ئەمانە سەرچاوە و قۆناغی مێژوویی زۆریان لەسەریەك كەڵەكە ناوە و دواتر بەخششێكی گەورەیان لە دوای خۆیان بەجێهێشتووە و دەوڵەتیان دروستكردووە و دامەزراوەیان هەبووە، بەڵام كورد مێژووەکەی مێژوویەکی وەستاو بووە، لە قۆناغێكدا وەستاو بووە و لە قۆناغێكی دیكەدا پێداچووەتەوە، بۆیە كورد نەیتوانیوە ئەم كەڵەكەبوونە مەعریفییە كۆبكاتەوە و بتوانێت مێژوویەك بۆ خۆی دروستبكات، ئەمە خاڵێكی زۆر سەرنجڕاکیشە.

ئەوەی ئێمە دەمانەوێت چۆن مێژوو بنووسینەوە، دوو ڕا هەیە، خەڵكێك هەیە موبالەغە دەكات لەسەر ئەوەی كە کورد بەهەموو جۆرێک گەورە بكات و بە وێنایەکی گەورە نیشانی بدات، كە من بۆخۆم هەرگیز لەگەڵ ئەوەدا نیم و ئەمە هیچ جوداوازییەكی نییە لەگەڵ ئەوەی كە داگیركەرەكان مێژووی ئێمە دەنووسنەوە و مێژووەكە كەم دەكەنەوە. هەردووكیان وەك یەكن، ئەمیان بە بەرزكردنەوە و ئەوی دیش بە نزمكردنەوەی. ئەم ئاڕاستەیە (ئاڕاستەی ئەوەی كە تۆ هەموو شت بۆ كورد بگێڕیتەوە و كورد گەورەتر بكەی لە نەتەوەكانی دیكە) ئاڕاستەیەكی زۆر هەڵەیە و هەرچەندە خۆمانی لێ بەدووربگرین بۆ سبەینێی مێژووی ئێمە عاقڵانە ترە. ئەمە کارێکی زۆر خراپە بۆ مێژووی ئێمە، بۆیە تا بكرێت ئێمە خۆمان لەو ئاڕاستەیە دووردەخەینەوە. كورد وەك خۆی ببینین، وەك بەشدار و كارەكتەرێك لە ناوچەكەدا، ئەویش وەك گەلانی دی لەم ناوچەیە و لەم سەرزەمینەدا  ژیاوە و بەشداریكردووە لە ڕووداوەکان بە باش و بە خراپییەوە، بۆیە نە زیادەڕەوی بكەین لەوەی كە دەوری كورد زۆر بەرز بكەینەوە، نە ئەوەندەیش دەوری كورد بهێنینە خوارەوە، تا بچووك بچووك ببێتەوە و ڕۆڵێکی ئاوای نەمێنێت.

تۆفیق كەریم: باست لەوە كرد كە مێژووی كورد زۆری نەنووسراوەتەوە، ئەوەی كە بەشداربووە لە نووسینەوەی مێژووی ئێمە بەشێكی كورد بووە (شەرەفخان، محەمەد ئەمین زەكی بەگ)، بەشێكی زۆریشی ئەو گەڕیدە و كوردناس و داگیركەرانە بوون كە هاتوونەتە كوردستان، ئێمە زیاتر پشت بە كامیان ببەستین؟ ئایا دەكرێ مێژووی خۆمان لە نێوان ئەم دوو ئاڕاستەیەدا بنووسینەوە؟ ئێستا باس لەوە دەكرێت، بۆچی ئێمە خۆماڵییانە مێژوو نەنووسینەوە؟ چونكە كەسێك كە وەك ئەفسەرێكی هەواڵگری هاتووە، لەوەدەچێ نووسینەوەی ئێمە ببەستبێتەوە بە بواری سیاسی و بەرژەوەندی خۆیەوە.

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: هەر نەتەوەیەك دەبێ مێژووی خۆی بنووسێتەوە، بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوەیە: ئایا ئێمە نووسینەوەی هەموو قۆناغەكانی مێژووییمان بڕیوە؟ ئایا ئێمە بەوەدا تێپەڕیوین بچینە قۆناغێكی سەرووتر؟ یەك شت هەیە دەمەوێ هەمووتان بیزانن، كاتێك ئێمە باسی كورد دەكەین، دەڵێین: 40 ملیۆنە، ئەمە ڕاستییەكەی ئەوەیە كە ئێمە میللەتێكین لە مێژوودا زۆر پەرشوبڵاو بووین، ئەمە بەو شێوەیە نییە كە ئێمە میللەتێكی چل ملیۆن كەسی بووین و نەتوانین كەسێك بكەینە سەركردەی خۆمان! نەخێر ئێمە میللەتێكی پەرشوبڵاوین، كۆمەڵێك هۆزگەل لە جوگرافیایەكی پەرشوبڵاو، كۆمەڵێكی دیكە كەوتووەتە شوێنێكی دیكەوە، کوردستان هیچ کات یەک سنووری دیاریکراو و یەک میکانیزمی دەسەڵاتی سەرتاسەریی تێدا نەبووە، هەمیشە پارچە پارچە و دوور دەست لەیەک و  جوگرافیا و ناوچەی شاخاوی و پێدەشتی جیاواز و لەیەک دوور بەبێ ئەوەی بەیەکەوە بەستراو بن، کە بە کۆی هەموو ئەو ناوچانە دەوترێت (کوردستان) یا (سەرزمینی کوردەکان)، بۆیە كوردەکان نەیتوانیوە قەت وەك یەک نەتەوە یەک سەركردە و ڕێبەرێكی باڵای تێدا هەڵكەوێ، وەك نادر شا، وەکوو ناپلیۆن، وەکوو کەمال ئەتاتوورک ... هتد، کە بتوانێ هەموو کوردەکان لەژێر دەسەڵاتی خۆیدا كۆبكاتەوە و ناوەندێكی بەهێزی دەسەڵاتی نەتەوەیی دروستبكات.

كورد دەستەپاچە بووە لەوەی كە بتوانێت ناوەندێكی یەکگرتووی دەسەڵات دروستبكات، هەڵەی گەورە لە مێژووی كورد ئەوەیە، ئێمە سوودمان لە ئایین وەرنەگرتووە بۆ حوکمڕانی. سوودمان لە ئایین وەرگرتووە تەنیا وەكوو عیبادەت (پەرستن) نەك وەكوو دەسەڵات. ئێمە نەمانتوانیوە دووانەی دەسەڵات و عیبادەت بۆ ئایین، لە یەكدا كۆبكەینەوە و بە ئاڕاستەیەكیدا بیبەین كە بتوانێت خزمەتی نەتەوەییمان بكات. لە هەموو مێژووی كورددا تەنیا دوو هەوڵ هەبووە کە ویستوویانە دووانەی دەسەڵات و ئایین پێكەوە كۆبكەنەوە، یەكێكیان هەوڵی مەولانا خالیدی نەقشبەندی لە سەرەتای سەدەی نۆزەدەهەم، كە هەوڵێكی زۆر ئاشتیخوازانە بووە و سەریشینەگرتووە. هەوڵی دووەم پاش ئەو، لە ساڵانی 1880 – 1881 كە كورد ویستوویەتی دووانەی دەسەڵات و ئایین پێكەوە گرێ بدات، هەوڵەكەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری بوو، كە ئەمە ویستوویەتی لەڕێی خەباتی چەكدارییەوە ئەمە ئەنجام بدات، بەپێچەوانەی مەولانا خالیدی نەقشبەندییەوە، کە مەولانا خالید خەباتێكی مەدەنی بوو، بەڵام شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری خەباتێكی چەكدار بوو، دواجاریش هەردووكیشیان سەریان نەگرت.

د. سامان سەڵاح: من خۆم كاریگەرم بە مەسەلەی هۆزایەتی لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا، ئەگەر بەبیرم مابێ لە پێشەكیی ئەو وەرگێڕانەی كتێبەكەی مێجەرسۆن بۆ عەشیرەتە كوردییەكان، واتان نووسیوە: كە ئێمە وەكو كورد شتێكمان نییە زیاد لە دەرەوەی مێژووی عەشیرەت، ئەوەی كە هەیە مێژووی هۆزە لە كورددا، ئایا ئەوە شتێكی سلبییە بە تەواوەتی؟ من قەناعەتم هەیە كە مانەوەی كورد قەرزاری قەبیلە و هۆزە، ئەو شەبەكە هۆزایەتییەی كە جۆرێك لە جووڵە و ئاڕاستەی بە كۆمەڵگەی كوردی بەخشیوە، هۆز توانیویەتی بە ئازادی لە شوێنێكەوە ڕابكات بۆ شوێنێكی دیكە، لە شوێنێكەوە بێتەوە بۆ شوێنی یەكەمجاری، بەتایبەت لە ناوچە سنوورییەكاندا. ئایا كەڵچەری ئەوە بە سلبی دەبینیت؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: من ئەوەم گوتووە لە پێشەكییەكەدا و لە تێزەكەشدا هەر وام نووسیومە، کە كلیلی مێژووی كورد لەناو ژیانی عەشیرەتدایە. ئەوە عەشیرەتە دەمانگەیەنێتە ناو مێژووی كورد، بەڵام ئەم دابەشبوونە عەشیرەتییەی لەناو كورددا هەیە، ڕاستە كە لە دیوێك لە دیوەكان توانیویەتی خۆی پێ بپارێزێت، بەڵام لە دیوێكی دیكەوە بووەتە بەربەست و نەیتوانیوە یەكێتییەكی نەتەوەیی دروستبكات، كە دواجار ئێمە بتوانین وەكو نەتەوەیەك خۆمان نمایش بكەین. عەشیرەت، هەمیشە لە هەموو زانستە كۆمەڵایەتییەكان ئۆرگانێكی دەوڵەتنەویستە و عەشیرەت، تەنیا خۆی دەوێ و بەس، عەشیرەت جیهانێكی دیاریكراوی خۆی هەیە، تەنیا بیر لە بەرژەوەندییەكانی خۆی دەکاتەوە، بەدەر لە عەشیرەت و خێڵی خۆی، هیچ خێڵ و هۆزێكی دیكەی بەلاوە گرنگ نییە. ئەمە یەكێك لە هەرە ئاستەنگەكانی مێژووی كوردە، لە بەرەبەیانی مێژووەوە هەر عەشیرەتە، خۆیی و جیهانی خۆی ویستووە و ئەم كەتوارە ئێستەیش هەر ماوە. شەریف پاشای خەندان زۆر بە جوانی ئەمەی لە ڕاپۆرتێكدا بە فەرەنسی نووسیوە بۆ ئینگلیزەكان، لە سەروبەندی کۆنفرانسی ئاشتی 1920-1919 كاتێك ئینگلیزەکان ویستیان دەوڵەتێکی كوردی دروست بكەن، شەریف پاشا لەوێدا زۆر بە جوانی دەڵێت: كوردستان بریتییە لە كۆمەڵێك هۆز و خێڵی جیاجیا، کە هیچیان سەر بۆ یەكتر دانانەوێنن، و هیچ سەرۆکهۆزێک دەسەڵاتی سەرۆکهۆزێکی دیکە ناناسێ و قەبووڵی ناکات، هەربۆیە پێویستە لەسەر بەریتانیا (ئەگەر دەیەوێت دەوڵەتێكی كوردی دروستبكات) كەسێك لە ئەورووپاوە بهێنێ (مەبەستی لەوە سەرکردەیەکی کوردی لە ئەوروپا ژیاو بووە و بەدیاریکراویش مەبەستی لە خۆی بووە) و بیسەپێنێ بەسەر هۆزەكان و ئەنجوومەنێك دروستبکات، کە نیوەی ئەم ئەنجومەنە هەموو ئەم سەرۆكهۆزانە بەشداربن تێیدا و نیوەکەی دیکە لە ڕێگەی هەڵبژاردنێکی ئازاد لەناو خەڵکەوە هەڵببژێردرێن بەشێوەیەكی ڕاگوزەر، تا بتوانن وڵات بەڕێوە ببەن. ئینگلیزەكان پاشتر ئەوەیان قۆستەوە، بەڵام دواتر هەم ئینگلیز و هەم فەرەنسایەکانیش گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە كوردستان، مۆزایكی هۆز و خێڵی زۆر و زەوەندە و پڕ کێشەی هۆزایەتییە. فەرەنسییەكان ڕاپۆرتێکیان هەیە بەناوی (چەند سەرنجێك لەسەر كوردستان)، کە ساڵی 1919 لەگەڵ ئینگلیزەکان بۆ دیداری پرسی کورد لە لەندەن لەگەڵ ئینگلیزەکان لەوبارەیەوە وتووێژیان بووە، كە من ئەم ڕاپۆرتەم وەرگێڕاوە، لەوێدا زۆر بەڕوونی باسی ئەوە دەكەن كە کوردەکان سەرەڕای گرووپبەندیی یەکگرتووانه‌یان، دابەش ده‌بن بەسەر هۆز و خێڵەکاندا کە وەک عەرەبەکان هەرگیز یەکگرتوو نەبوون له‌ناو دەوڵەتێکی نه‌ته‌وه‌ییدا.

فەرەنسییەکان ڕایان وا بوو کە كوردستان بریتییە لە كۆمەڵێك هۆز، كە ناتوانن بەیەكەوە بژین و هەڵبكەن، كەسیان دان بە دەسەڵاتی ئەوی دیكەیاندا نانێت، بۆیە دروستبوونی دەوڵەت لەم قۆناغەدا (واتە سەروبەندی کۆنفرانسی ئاشتی) وەك مەحاڵ تەماشا دەكرێت. بۆیە باشترین حاڵەت بۆ كوردستان ئەوە بووە، كە ویستوویانە هەر لەژێر چاودێریی و دەسەڵاتی ئەم دەوڵەتانەدا بمێنێتەوە، هەروایشیان كردووە. كوردستانیان دابەشكرد و بەشێكی بەر توركیا، بەشێكی بەر سووریا، بەشێكی بەر عێراق و ئێران كەوت.

بۆیە با ئێمە خۆمان هەڵنەخەڵەتێنین، ئێستەیش كورد (یا کوردەکان) ناتوانن پێكەوە هەڵبكەن، لەم ڕەوشەی ئێستادا كە سەدەیەك و زیاتریش بەسەر ئەم ڕووداوانەدا تێپەڕیوە، هێشتا نەمانتوانیوە نە دەرس لەم قۆناغانە وەربگرین، نە بەخۆماندا بچینەوە. ئێستا بەغداد بڵێت با كەركووكتان بدەمەوە و با كەركووك بێتەوە سەر كوردستان، ئایا یەكێتی و پارتی قەبووڵی دەكەن! نایکەن، چونكە ترسیان هەیە كەركووك بۆ ئەوی دیكەیان بێت. جا ئەمە هەمان ئەو ڕەوشەیە كە لە 1919 هەبووە و ئێستەیش بەردەوامە و ڕەنگە سبەینێیش هەر بەردەوام بێت. بۆیە عەشیرەت بە دیوێك لە دیوەكان ئەگەر توانیبێتی خۆی بپارێزێت، بەڵام بە دیوەكەی دیكەدا كۆسپێكی زۆر گەورەی بەردەم یەكێتیی نەتەوەیی كورد بووە. كورد ئێستەیش نەیتوانیوە قۆناغەکانی پەرەسەندنی سیاسیی ببڕێت و ببێت بە (نەتەوە). خۆ ئەمە خەوش نییە و ڕەنگە گوناهی کوردیشی تێدا نەبێ، کە كورد ئێستەیش قۆناغی نەتەوەیی نەبڕیوە و نەبووە بە (نەتەوە)، لەم دیدگایەوە کە نەتەوە دیاردەیەکی نوێ و تازەیە و دەرکەوتووی جیهانی تازە و کۆمەڵگەی پیشەسازییە. جا ئەگەر كەسێك پێی ناخۆشبێت، دەتوانین گفتوگۆی زیاتری لەسەر بكەین و بۆی ڕوون بكەینەوە.

د. هەردی مەهدی: دەستخۆش دكتۆر نەجات. ئەو ڕەخنانەی كە گرتنت منیان بەرەو شوێنێكی دیكە پەلكێشكرد، ئێمە لە وێناكردنەوەی مێژووی كورددا كێشەمان هەیە، نەك لە خودی ڕابردوودا. خۆی ڕابردوو مێژوو نییە، مێژوو بریتییە لە بیركردنەوە لە ڕابردوو، نەك خودی ڕابردووەكە. ئێمە كێشەی ئەوەمان هەیە، هیچ میللەتێك نییە بیر لە وێناكردنەوەی مێژووی خۆی نەكاتەوە ئەڵبەت بە گێڕانەوەی خۆی. یەكێك لەو كێشانەی لە بەرهەمهێنانی مەعریفەی مێژوویی لای ئێمە هەیە، بریتییە لەوەی كە لە زانستی مرۆیی و زانستی گشتی و مێژووی نێوچەیی و مێژووی دەسەڵاتدارێتی و سوڵتانی کەمووکورتیمان هەیە سەرجەم ئەو بوارانەمان نییە، ئەمە وایكردووە كە وێناكردنەوەی مێژوو، وەك دونیای عەرەب وێناكردنەوەی مێژوویی بۆ ئاسان بوو لای ئێمە وانەبێت. كێشەی كورد ئەوەیە كە پارچەپارچە بووە، هەوڵەكان كەسەكیین، زۆر سەلیقەییشن نەک ئەکادیمی و بابەتی. لەناو مێژوودا ئێمە قۆناغی تۆماركردن و ڕووداونووسینمان تێنەپەڕاندووە، واتە بیركردنەوە لە مێژووەكە كەموكورتیی هەیە، لەوەدا كە گووترا: مێژووی كورد بریتییە لە مێژووی هۆزایەتی، كەمێك پێچەوانە بیردەكەمەوە. بۆ نموونە قسەكە بۆ هەورامان و بۆ سنە، بۆ حەصەنكێف ڕەنگە ورد نەبێت، لەوێ مێژوو، مێژوویەكی هۆزایەتی نەبووە، بۆ نموونە تەماشای داواكاریی سەردار ڕەشید خانی ئەردەڵان (كە دواهەمین میری ئەردەڵانە) زۆر جوداوازە لە داواكاریی شێخ مەحموود، داواكاریی جافرسان، یان مەحموودخانی دزڵی زۆر زۆر جوداوازە لە هی كەسانی دیكە. بۆ نموونە تەماشای مەحموودخانی دزڵی بكە، كە دێت بۆ لای شێخ مەحموودی حەفید، بەبێ ئەوەی هیچ ئاڵایەکی سەردارێتی و هۆزی هەڵبكات و هیچ تەماح و بەرژەوەندییەكی هەبێت، دەڵێ: من خزمەتی دروستكردنی ئەو كیانە كوردییە دەكەم! بەڵام خودی شێخ مەحموود خۆی وا بیری کردەوە!

ویستم بڵێم، ئەو ڕیزبەندییە مێژووییە هەبووایە، ئەگەر ڕەفەكانی ئێمە لەم جۆرە ئەرشیفە پڕ بووایە، بەدڵنیاییەوە دروستبوونی نەتەوەیش زۆر زۆر ئاسانتر دەردەچوو. كێشەیەكی دیكەمان ئەوەیە كە پێمانوایە دەبێ نەتەوە دروستببێت، ئەوجا دەوڵەت دروستدەبێت. لەكاتێكدا من پێموایە پێچەوانەكەی ڕاستە لەم ناوچەیەدا. بۆ نموونە ئێران نەتەوە نەبوو، دەسەڵات و پەیوەندیی نێودەوڵەتی كردی بە دەوڵەتی هاوچەرخ و پاشان نەتەوە، ئەو مێژووەش كە پڕیانكردووە لە شتی دیكە، هەمووی 150 ساڵ نییە، لەلای ڕۆژهەڵاتناسەكان هەیە لە 1905 هاتوونەتە هەمەدان دەڵێ: ئێوە بۆ وا دەكەن؟ ئەوانیش دەڵێن: نا ئەوە ئێرانییەكانن وا دەكەن! واتە یەک شوناسی سەرانسەریی ئێرانی بۆ هەموو نەتەوەکانی ئێران نەبووە، ئەویش دەڵێ: ئەی ئێوە چین؟ هەمەدان تا درەنگانێك هەر كورد بوون، لە نەخشەکانی سەدەکانی نێوەڕاستدا هەر نووسراوە (بلاد الأكراد). قسەكەی من لێرەدایە، ئەگەر ئێمە ئەو خانە جوداوازانەی زانستی مێژوومان پڕ بووایە، هەم نەتەوەسازیمان ئاسان دەبوو هەمیش ئەرشیفەكەمان خەسار نەدەبوو، ئێستا ئێمە بەشێکی كۆكراوەی ڕابردوومان هەیە، بەس ئەرشیفمان نییە (بەواتا زانستییەكەی). ئەمە وایكردووە كە ڕاڤەی مێژووییشمان هەڵەی تیا بێت، لەوەی كە ناتوانین وێنایەكی بابەتیانەی مێژوو بكەین، مێژوویەک کە خزمەت بکات نەک دۆخەکە خراپتر بکات، ئەگەرنا تەماشای ئەم ناونیشانە جوانە بكە: (تأریخ دولة الأكراد) لە دەورەی سەڵاحەدیندا. تەڕابیشی قسەیەكی جوانی هەیە لەسەر دونیای ئیسلام، دەڵێت: هەموو مەسیح یەك دێڕی هەیە (ما لیقصر للقیصر، وما لله لله)، بەڵام لەم قسەیە شارستانییەتی ڕۆژئاوا و سیكۆلاریزمیان دەرهێنا، چونكە ئیشیان تێدا كرد، كەچی دونیای ئیسلام دەیان قسەی لەو شێوەیە لە پێغەمبەرەوە بەجێماوە، كەچی ئامادە نییە ئیشی تێدا بكرێ، هەر پابەندن بە نەقڵ و چەقبەستووییەوە. ئەمە قیاس بکە بەسەر مێژووی كوردیشدا ڕاستە، ئیشكردنمان لە سەرجەم بوارەکانی مەعریفەی مێژوویی كورددا زۆر کەم بووە. بۆ نموونە چوارسەد ساڵ تێدەپەڕێ بەسەر سەردەمی شەرەفخاندا، كەچی لە شەرەفخانەوە تا مەلا مەحموودی بایەزیدی مێژوونووسێكت دەستناكەوێت ئەو خەونەی هەبێت، كە كورد لە كتێبێكدا كۆبكاتەوە. ئەگەری ئەوەیش دادەنێم كە نووسرابێت و دزرابێت، یا فەوتابێت. دیارە ئەمە پەیوەندیی بە تێنەگەیشتنەوە هەبووە، چونكە هەموو مێژووی گشتیی دونیا بۆ دەسەڵات و سوڵتە نووسراوە. زۆر زۆر ئاساییشە. (ئەبوڕێحانی بێروونی) بە پارەی سوڵتانی غەزنەوی كتێبەكەی نووسیووە، ئاساییە، بەڵام چی دەنووسێت گرنگە؟! كەچی شەرەفخانی بەدلیسی بە پارەی ئەوان وێنایەكی بۆ تاریخی گشتیی كورد كێشا، بەڕای من ئەمە ئیشێكی زۆر گەورەیە كە كردوویەتی، بۆ تێپەڕاندنی ئەو مێژووە هۆزایەتی و ناوچەییەیە كە هەبووە بۆ کێشانی وێنا و وێنەی جوگرافیای مێژووی کوردستان بووە وەک نیشتمان وەک وەتەن.

لێرەدا ئێمە دەگەینە ئەوەی كە خەتای شەرەفخان و خەتای خەڵكیش نییە، خەتای ئەو جۆرە تێگەیشتنەی ئێمەیە بۆ زانست و میتۆدەكانی مێژوو. لە باكوور شێخ عوبەیدوڵڵای نەهریمان هەیە، ئەجێندایەكی هۆزایەتیی لە پشتەوە نەبوو. تەنانەت میری ڕەواندز (پاشای كۆرە)، بەڕای من میری ڕەواندز دەیویست شتێك گەورەتر دروستبكات لە هۆز و نێوچەکەی خۆی. كەموكورتییەكە هی مێژوونووسەکانە کە تەسلیمی ڕیوایەتی ئەوانی دیکە بوون، وەك تۆ گوتت: هەوڵەكان پەرتەوازەن، ئێمە كەسمان نییە خۆی یەكلابكاتەوە بۆ مێژوویی محەلی. ساڵانە لە ئێراندا كۆنفرانسی مێژووی ناوچەیی دەكرێت، بۆئەوەی هەویەی ئێرانی دروستبكەن. شوناس و وێناکردنی میللەتێك بەناوی توركیا، هی نوخبەی کۆتایی عوسمانی و تیۆریزەكردنی ئەو بنەمایانە بوو كە موستەفا كەمال دایڕشتن. من دەزانم ئەمە بەسەرچووە، ئێمە دواكەوتووین لەم حاڵەتەدا، چونكە ئێستا دەستبكەیت بە دروستكردنی ئەم مێژووە، بەرگەی ڕەخنەی بابەتی ناگرێت، ئەوەتا مێژووی ڕەسمیی ئێران و توركیا بەرگە ناگرێت و ئەوەتا ئێستا كەمالیزم بە نەفرەت دەكەن. ڕۆشنبیر و خوێنەوارەكانمان، مێژوونووسەكانمان یەكێكیان نەبووە خەریكی مێژووی محەلی بێت، یەكێك نەبووە خەریكی مێژووی گشتی، یەكێكی تریش خەریكی مێژووی هۆزایەتی بێت. هەموومان لەبەرئەوەی كە كورد بێ وێنایە بۆ مێژووی خۆی، ویستوومانە هەموو ئیشەكان پێكەوە بكەین.

مێژووی ئێمە، مێژوویەكی ستوونییە، لە پۆلی سێدا مێژووی شێخ مەحموود دەنووسیتەوە، مێژووی كاكەییەكانی تیا نییە، زاخۆی تیا نییە، ئەوە كێشەی ئێمەیە. جەنابت لە فەرەنسا بوویت، لە كێڵگەی زانستی فەرەنسا، تەسەوركردنەوەی بۆ مێژووی فەرنەنسا، یا بۆ مێژووی توركیا و ئێران، كۆمەڵێك ستوونی باش و تۆکمە هەیە ئیشیان لەسەر كردووە، كە دەڵێی: مێژووی ئینگتەرا، خێرا ئایینگۆڕین، شۆڕشی پیشەسازی، مەسەلەی زەواجی شا و شاژن، هەموو هاوڵاتییەكی ئینگلیز تەسەورێكی بۆ وێنەی خۆی بۆ دروست دەبێت، ئێمەیش دەتوانین ئەمە كۆبكەنەوە و بیری لێبكەینەوە. هەرچەندە من لەوەیشدا كەمێك پێچەوانەی تۆم و باوەڕم بە بێلایەنی نییە لە مێژوودا، بەڵام بڕوام بە بابەتیبوون هەیە، تۆ ئێستا كە لە فەرەنسا بوویت، خەفەتی ئەوە دایگرتی كە ئەرشیفێكی گەورەی فەرەنسی هەیە، بەڵام ئەرشیفی گەورەی كوردستان نییە، ئەم خەفەت و هەستەی تۆ لایەنگرییە، بەڵام لایەنگرییەكی جوان و هۆشیارانەیە. هۆشیارییەكی خەمگین بۆ میللەتەكەی خۆت دایگرتووی، وەرگێڕانی بەڵگەنامەت كردووە، مێژووت نووسیوەتەوە، ئیشت لە مێژووی هاوچەرخدا كردووە، هەموو خۆشی و كاتەكانی خۆتت بۆ ئەمە تەرخانكردووە، ئەمە بۆ خۆی لایەنگرێتیكردنی مێژووی كوردە، بەڵام لایەنگرێتییەكی عەقڵانی. تۆ خۆت ئەمەت كردووە بۆ مێژووی میللەتەكەت، ئەگەرنا بۆ ناچی لەسەر میللەتێكی تر نانووسیت؟ بۆچی ناچیت لەسەر بەڕازیل و بۆسنە بنووسیت؟ ئەمە زۆر زۆر گرنگە، بەڵام من حەزمدەكرد ئەو ئەزموونەی مێژوونووسیی فەرەنسا بگوازیتەوە، بۆ ئێمەی باسبكەیت لەناو مێژوونووسەكاندا (بەو هەموو چڵ و لق و ئاڕاستە جوداوازانەوە) بەتایبەت لە فەرەنسا و پاش شەستەكان، هەستت بە چی كرد و ئەو جوداوازییانە چی بوون لە مێژوونووسیی ئەوێ و ئێرە.

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: زۆر سوپاس بۆ ئەو تێبینییانە، ئەمانە تێبینیی و پرسیارگەلێکی گرنگ بوون، دەكرێ مرۆڤ قسەی زۆریان لەسەر بكات. كێشەی ئێمە تەنیا ئەوە نییە كە مێژووەکەی نەنووسراوەتەوە، نووسینەوەی مێژوو پەیوەندیی بە بێ دەوڵەتیشەوە نییە، مەسەلەكە زیاتر دێتە سەر ئەوەی ئایا سەرچاوەكانی دروستبوونی نەتەوە چین؟ سەرچاوەكانی دروستبوونی نەتەوە كاتێك لە ئەورووپاوە سەریهەڵدا، چی بوون و  هۆشیاریی نەتەوەیی كە سەریهەڵدا لەسەر چی سەریهەڵدا؟ سەرچاوەكانی هۆشیاریی نەتەوەیی لەلای ئەورووپاییەكان چۆن بوو؟ لەلای كورد چۆن بووە؟ لە سەدەکانی 14 و 15  لە ئەوروپا كاتێك زمانە لاتینییەكان کەم تا زۆر فەرامۆشكران و زمانگەلی محەلی هاتنەگۆڕێ، كاتێك كە چاپخانە هاتەگۆڕێ هەموو ئەمانە وای لە ئەورووپاییەكان كرد كە بە زمانی زگماكیی خۆیان كتێبەكانیان بنووسنەوە. فەرەنسایی و ئینگلیز و ئیسپانی بە زمانی نەتەوەیی خۆیان، کتێبی خۆیانیان دەنووسییەوە، ئەمانە بوون بە سەرچاوەیەكی گرنگ و گەورەی هۆشیاریی نەتەوەیی، هۆشیاریی نەتەوەیی لە ئەورووپا لێرەوە دروست بوو. ئیدی ئەمانە كتێبیان چاپكرد، لە 1450 كە چاپخانە دامەزرا تاوەكو 1500، نزیكەی 20 هەزار كتێب لە ئەورووپا چاپ بووە، لە 1500 تا 1600 كە دەكاتە ماوەی یەك سەدە، گەر بە قسەی مارتن و ڤیڤەر بێت لە ئەورووپادا نزیكەی 20 ملیۆن كتێب چاپكراون.

ئەم نموونانە بۆیە دەهێنمەوە، چونكە دیاردەی چاپەمەنی گۆڕانێكی گەورەیان لە هۆشیاریی نەتەوەیی هێنایەكایەوە لای گەلانی ئەورووپایی، هەر بەڕاستی سیمای مرۆڤایەتی گۆڕی و ئیدی دواتر لە سەدەی نۆزدەهەمەوە ناسیۆنالیزم لە ئەورووپاوە سەریهەڵدا. واتە ناسیۆنالیزم دیاردەیەكی ئەورووپایی و نوێیە، بەڵام دواتر بووە دیاردەیەکی جیهانیی.

با بگەڕێینەوە لای كورد و بزانین سەرچاوە مەعریفییەكانی کورد لەكوێ و لە چ ئاستێكدا بوون؟ ئێمە ئەگەر لە ڕۆژنامەی (كوردستان)ی دایکەوە كە دەكاتە دوایین دەیەی سەدەی نۆزدەهەم و لەو سەردەمەوە تا 1923 واتە تا لەبەریەکهەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی چاو لێ بکەین، بە دروستی هەر تەنیا (34) كتێبمان هەیە و كتێبەكانیش بەشی زۆریان نامیلكەی زۆر بچووکن. بەسەریەکیشەوە هەمووی شەش گۆڤار و شەش ڕۆژنامەمان هەیە بە زمانی کوردی و لەوە زیاترمان نییە. جا بەراوردی ئەم هەژارییە بكە لە سەرچاوە بۆ هۆشیاریی نەتەوەیی لای كورد و لای ئەورووپاییەك. ڕاستە ئێمە داستانی (مەم و زین)مان هەیە، بەڵام (مەم و زین) بەشدارییەکی وای نەكردووە لە پەرەسەندنی هۆشیاریی نەتەوەیی، لەبەر یەک هۆی زۆر سادە، ئەویش ئەوەیە کە مەم و زین تەنیا دەستنووسێك بووە لەناو مزگەوتەکاندا ماوەتەوە و دوو مەلا، سێ مەلا یا سەد مەلا و چەند فەقێیەك خوێندوویانەتەوە، یان نەیانخوێندوەتەوە. واتە (مەم و زین) نەچووەتە ناو كۆمەڵانی خەڵكەوە، تاوەكو مەم و زین بەشداری بكات لە هۆشیاریی نەتەوەیی كوردیدا. من باسی کاریگەریی و گرنگی بڵاوبوونەوەی (مەم و زین) دەکەم ئەگەر لە کاتی خۆی بڵاوکرابایەوە و  هیوادارم قسەکانم تەفسیری هەڵەی بۆ نەکرێت. بەهەمانشێوە ڕۆژنامەی (كوردستان) كە لە دەرەوەی ئیمپراتۆریای عوسمانی و کوردستان چاپكراوە، هیچ ژمارەیەكی لە كوردستاندا نەدۆزراوەتەوە، لەبەرئەوەی سوڵتان عەبدولحەمید هەموو ژمارەكانی سانسۆر كردووە و ڕۆژنامەكە قەدەغە بووە و نەهاتووەتە كوردستانەوە. واتە ئەم ڕۆژنامەیە كە دەرچووە هیچ بەشدارییەكی وای لە دروستکردنی هۆشیاریی نەتەوەیی خەڵكدا نەكردووە لەو سەردەمەدا. تەنیا لەڕووی كڕۆنۆلۆژییەوە كوردی بردووەتە پێشەوە و كوردی هێناوەتە ناو سیستێم و مەعریفەی نووسینی جیهانییەوە، کە ئەمە هەم ڕووداوێکی گرنگی مێژوویی و هەم مێژوویەکی ڕووناکبیری گەورەیە. هەنگاوێكی گرنگ بووە،  كە زمانی كوردی لە زمانی زارەکییەوە هێنایە سەر زمانی نووسین، ئەمە بۆ خۆی هەنگاوێكی زۆر گرنگ و پرشنگدارە، بەڵام ئایا کاریگەرییەکانی  ئەم ڕۆژنامەیە لەسەر پەرەسەندنی هۆشیاریی نەتەوەیی کورد لەناو کوردستانی ئەو سەردەمەدا چەند بووە؟ من قسە لەسەر ئەم خاڵە دەکەم.

مەبەستمە لەم دیدگایەوە ئەوە بڵێم کە سەرچاوەكانی مەعریفەی ئێمە، كتێبی زۆر زۆر بچووكن وەك: خەوننامە، ئیسماعیلنامە، ئەحمەدی و ... هتد. ڕاستە وەک لە پێشدا وتم نەتەوەكەی ئێمە مێژووی نەنووسراوەتەوە، مێژووەکەی هیچ قۆناغبەندی نەكراوە، ئەگەر بەراورد بە مێژووی فەرەنسا تەماشای بكەین، کە ئەوان هەموو قۆناغەكانی مێژووی خۆیان دەستنیشانكردووە، هەموو مێژووی خۆیان قۆناغبەند کردووە، میتۆدی زانستیی بۆ دانراوە، قوتابخانەی مێژوونووسیی بۆ تەرخانكراوە، بەڵام مێژوونووسیی، یا كوردبوون لەلای ئێمە هەر زۆر تازەیە. لای ئێمە كوردبوون لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە سەریهەڵداوە. (كوردبوون بە مانا سیاسییەكەی دەڵێم، ئەگەرنا كوردبوون بە مانا مێژووییەکەی لەگەڵ بوونی كورددا هەر هەبووە، بۆیە تکایە تێکەڵی مەکەن). كوردبوون بە مانا مێژووییەكەی زۆر كۆنە، کوردبوون (ناڵێم ناسیۆنالیزم) لەلای مەلای جزیری هەیە، لای خانای قوبادی و حاجی قادری كۆیی هەیە، لای نالی، سالم لای هەر هەمووان هەیە، بەڵام كوردبوون بە مانا سیاسییەكەی كە ئێمە مەبەستمانە، دیاردەیەكی زۆر زۆر نوێ و تازەیە. دەتوانین ئەگەر زۆر دوور بڕۆین بڵێین، لەگەڵ شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری دەستیپێكرد. بزووتنەوەکەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری كە دەستیپێكرد، پاش ئەوە بۆشاییەكی زۆر گەورە هەیە لە 1881ەوە تا 1908، دابرانێكی گەورە لەم ماوەیەدا هەیە، هیچ هەوڵێك نییە بۆ جووڵانەوەیەكی نەتەوەیی، بێگومان بە ئاگاداربوون لەوەی لێرە و لەوێ پێکدانی هۆزە کوردەکان و دەوڵەت هەر هەبووە. ئەم ماوە زۆرە کە نزیکەی سێ دەیە دەکات بۆشاییەکی گەورەیە و دواتر لەگەڵ کودەتای ئیتتیحاد و تەرەقی کاتێک دێنە سەر دەسەڵات لە 1908ەوە، لەوێوە جۆرێك لە سەرەتای كاری حیزبایەتی و ئۆرگان و ڕێكخراوەی سیاسیی لەناو كورددا زۆر بە سادەیی دەستپێدەكات.

مەبەستم ئەوەیە بڵێم، قۆناغەكانی نەتەوەیی ئێمە وەستان و دابڕانی زۆری تێدا بووە، دابڕانی مێژوویی تێدا بووە، بەم جۆرە نەمانتوانیوە كەڵەكەبوونێك لە مێژووی كورددا دروستبكەین، ئەم كەڵەكەبوونە ئەگەر لە بزووتنەوەی شێخ مەحموودەوە بەردەوام بووایە، واتە هیچ قۆناغێك دابڕانی تێدا نەبووایە و بەردەوام بووینایە لە دروستكردنی ڕووداوەیلی مێژوو و قۆناغی نووسینەوەی مێژوونووسیمان هەبووایە، جووڵانەوەی نەتەوەی كورد جووڵانەوەیەك بووایە بەردەوام لە گۆڕەپانەکە  بووایە و لە خەڵك دانەبڕابایە و نوێبوونەوە و بەردەوامی مێژوویی هەبووایە، ئەوا ئێستا ئێمە لە ڕۆژگارێكی دیكەدا دەبووین. بێگومان ئەمەیش هیچ خەوشێکی تێدا نییە، ئێمە كە مێژوومان نەنووسراوەتەوە لەوەدەچێ بەشێکی زۆری گوناهی خۆمان نەبووبێت، بەڵكوو خەتای داگیركەران بووبێت.

خاڵێکی زۆر گرنگ و سەرنجڕاێش ئەوەیە کە كۆمەڵگەی كوردی، بەوپێیەی كۆمەڵگەیەكی فرەچەشنەیە، كۆمەڵگەیەكە دەتوانم بڵێم نە دەبێتە كۆمەڵگەیەك كە بەرەو دیكتاتۆریی بڕوات، واتە هیچ كەس ناتوانێت كۆنترۆڵی هەموو كۆمەڵگەی کوردی بكات، هیچ سەركردەیەك نەیتوانیوە و ناتوانێت  چوزانم وەك شا ئیسماعیلی سەفەوی، وەکوو نادر شا، وەکوو هەر سەرکردەیەکی دیکە هەموو كۆمەڵگەی كوردی بخاتە بندەستی خۆیەوە. ئەمە لەبەرچی وایە؟ لەبەرئەوەیە كە كۆمەڵگەی كوردی، كۆمەڵگەیەكی فرەچەشنەیە، كۆمەڵگەیەكی فرەئیتنی و فرەزمان و فرەئایین و و فرەمەزهەب و فرە هەموو شتێكە. لەناو ئەم فرەفرەییەدا زەحمەتە كەسێك هەڵكەوێت بتوانێت كۆنترۆڵی ئەو هەموو فرەییە بكات و گۆچانێکی ئەفسوناویی پێ بێ و هەمووان یەکبخات. ئەمە یەكێكە لەو خەوشانەی كە سەرکردەیەک لە (كۆمەڵگە)کانی كوردیدا نەیتوانیوە بەربەستەكانی خێڵ و زمان و مەزهەب ببڕێت و بتوانێت كۆنترۆڵی تەواوی كۆمەڵگەی كوردی بكات، هەموو سەركردەكان بە جۆرێك لە جۆرەكان سەركردەی محەلی و لۆکاڵی بوون، سەركردەی ناوچەیی بوون، نەیانتوانیوە جڵەوی حوکمڕانیان بەسەر هەموو سنووری كوردستاندا ڕا بگات و ببنە سەركردەیەكی نەتەوەیی. یەك سەركردەی کوردم پێ بڵێن، توانیبێتی هەموو سنووری جوگرافیایی كوردستانی ببڕێت؟ عەبدولڕەحمان قاسملوو تەنیا لە سنووری ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەسەڵاتڕۆیی هەیە، ئەگەر لە بەشەکانی دیکەی کوردستانیشدا دەسەڵاتیشی هەبووبێت، دەسەڵاتڕۆییەکە تەنیا دەسەڵاتێکی ڕۆحیی و ڕەمزی دیاریکراو بووە. بۆ نموونە ئاپۆ لە سنووری باکوور و مەزڵووم عەبدی لە سنووری سووریا شەعبییەتیان هەیە. مەلا موستەفا بارزانی، جەلال تاڵەبانی و مەسعوود بارزانی لە سنووری باشوور. ئەم هەموو جوداوازیی و پەرتوبڵاوییەی ناو کۆمەڵگەی کورد، کە لە پێشەوە قامکمان بۆ درێژ کرد ڕێگە لەوە دەگرێت كە تۆ سەركردەیەكت تێدا هەڵبكەوێت (بە دیكتاتۆریی بێ، یان بە دیموكراسی بێت) بتوانێت هەموو میللەتی کورد لە دەوری خۆی کۆبكاتەوە. ئەمە خاڵێكی زۆر نەرێنییە لە مێژووی كورد، كە نەكراوە ئێمە قائیدێكمان تێدا هەڵبكەوێت بتوانێت یەك ئامانج بۆ میللەتەكە تەرح بكات.

لە دوای بڕانەوەی شەڕی یەکەمی جیهانی لەناو شاری سلێمانی، کۆبوونەوەیەک بەسەرپەرشتی حاکمی سیاسی ئینگلیز بۆ بەیعەتدان بە شێخ مەحموود بەسترا، ویڵسن، حاکمی سیاسیی بەریتانیا لە عێراق لە کتێبەکەی خۆیدا دەڵێت: كاتێك من بە فڕۆكە لە ساڵی 1918 گەیشتمە سلێمانی، لەوكاتەدا، کە لە ماڵی شێخ مەحموود هەموو سەرۆكهۆزە کوردكان کۆببوونەوە بۆئەوەی بەیعەت بە شێخ مەحموود بدەن، كەچی زۆربەی سەرۆكهۆزەكان سەریانهێنایە بناگوێی من و گوتیان: ئێمە حوکمڕانی شێخ مەحموودمان ناوێت، ئەمە لەكاتێكدا ئەوان بۆ ئەوە هاتبوون تا بەیعەت بە شێخ مەحموود بدەن. هەربۆیە دەبێ دانی پێدا بنێین كە كۆمەڵگەی كوردی، كۆمەڵگەیەكی فرەچەشنەیە، دەبێ ئیعتراف بەوە بكەین، دەبێ مێژوونووسیی كورد زۆر وریا بێت، بزانێت ئێمە كۆمەڵگەیەكی فرەناسنامەین، كۆمەڵگەیەكی فرەئایینین، كۆمەڵگەیەكی فرەئیتنین، لەناو ئەو هەموو جوداوازییەدا نەمانتوانیوە ئەم جوداوازییانە بكەینە یەک ئاڕاستە و یەک ناسنامەی سیاسی بۆ خۆمان، كە ئەویش ناسنامەی كوردبوونمان بێ.

ئێمە ناسنامەی مێژووییمان هەیە، كوردێك لە ئیلام بێت هاوسۆزی كوردێكە لە بیارە بێ، کوردێک لە دیاربەکر سۆزی بۆ کوردێک هەیە لە قامیشلۆ یا لە هەولێر بێ، بەڵام ئەم سۆزە تەرجەمە نەبووە بۆ یەک گوتاری نەتەوەیی و یەک ناسنامەیی، بۆیە ئێمە خاوەنی ناسنامەگەلی پارچە پارچە و ناوچەیین، مێژوومان و هزری سیاسیمان نەبووەتە مێژوویەکی سەرتاسەریی، كە ئەمە خەلەلێكی زۆر گەورەیە.

ڕیاز كاكە: د. نەجات باست لە سانسۆر، یان هۆكاری بەردەم سەرچاوە مەعریفییەكان، لە گەیشتنیان بە خەڵك كرد، تا ببنە سەرچاوەی هۆشیاریی نەتەوەیی، بۆ نموونە سوڵتان سانسۆری خستووەتە بەردەم ڕۆژنامەكەی میقداد مەدحەت بەدرخان، هەروەها زمانی مەم و زین، زمانی نوخبە و مەلا بووە و لە حوجرەكاندا قەتیس ماوە، زمانی شەرەفخان فارسی بووە. باشە شیعر كە یەكەم سەرچاوەی هۆشیاریی و مەعریفیی ئێمە بووە، شیعرەكانی نالی، حاجی قادری كۆیی، كەیفی جوانڕۆیی، مەلای جەزیری، خانای قوبادی و مەحوی، خۆ بە زمانی خەڵكی ئاسایی نووسراون، سانسۆریشیان لەسەر نەبووە، ئەمانە بۆچی نەبوونە هۆی شەقڵپێگرتنی هۆشیاریی نەتەوەیی لە كوردستاندا؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: کۆمەڵگەی کوردەواری بەشێوەیەکی گشتیی کۆمەڵگەیەکی نەخوێندەوار بووە و تا ماوەیەکی زۆر نزیکیش جگە لە حوجرە و خوێندگە ئایینییەکان بوارێکی دیکەی نەبووە بۆ خوێندەواری. ڕاستە ئەم حوجرە و خوێندگانە مەلای گەورە و خوێندەواریان بەرهەمهێناوە، بەڵام نەیانتوانیوە هۆشیاریی نەتەوەیی دروستبکەن، فەرهەنگ ببەنە ناو خەڵک و کۆمەڵانی خەڵک. من گومان دەکەم (مەم و زین)، یا دیوانێکی مەلای جەزیری، یا خانی یا، حاجی قادری کۆیی (بێگومان بەدەستخەت) لە ماڵی هیچ جووتیارێکی کورد هەبووبێت، یان هەر ناویشیان بیستبێت. ئەگەر (مەم و زین) لە سەردەمی خانی بە کوردی چاپ بکرایە، ئەگەر ڕۆژنامەی (کوردستان) و دیوانی شاعیرە کوردەکان لەناو ماڵەکان هەبووایە و خەڵک بیانخوێندبوایە بەڕاستی ئاستی هۆشیاری ئێمە زۆر بەرزتر و سەرچاوەکانی هۆشیاریی نەتەوەیی ئێمە شەوتێکی زۆر گەورەتری لەوەی ئێستا دەبڕی. ئەگەر ئەو قورئانەی مامۆستا هەژار بەم دوادواییە کردییە کوردی، لە سەدەی نۆزدە بکرابوایە کوردی و بە چاپکراوی لەناو پەرۆیەکی سەوز ئەو قورئانە کوردییە لەناو هەموو ماڵێکدا هەبوایە، زمانی کوردی زۆر سەرتر دەبوو لەوەی ئێستا.

من هیچ گومانم لە ڕۆڵی شاعیران و منەوەرەکانی کورد نییە کە باسم کرد، بەڵام دەمەوێت ئەوە بڵێم، کە دواجار بەهۆی بڵاونەبوونەوەی بەرهەمەکانیان، هیچ کام لەم سەرچاوانە کاریگەرییەکی وا گەورەیان لەسەر خەمڵینی هۆشیاری نەتەوەیی نەبووە و هیوادارم خەڵکێک مەبەسەتەکەم بە خراپە تەفسیر نەکات. من دڵنیام مەگەر تاکوتەرا دەنا ڕەنگە لەناو هەموو ئەو پێشمەرگانەی کە لە شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵا چەکیان هەڵگرتبوو، یەک کەسیان بۆ کوردبوون چەکیان هەڵنەگرتبوو، هەموویان لەژێر فەرمانی شێخ عوبەیدوڵڵا چەکیان هەڵگرتبوو، هەربۆیە کاتێک شۆڕشەکەش ڕووخا، هێشتا هەر نەیانزانی بۆچی چەکیان هەڵگرتووە.

دەگەڕێمەوە سەر ئەوەی کە ئەو سوپا زۆر گەورەیەی شێخ کە زۆربەی خەمڵینەکان بە پانزە هەزار چەکدار زیاتریان خەمڵاندووە لە ماوەیەکی زۆر کەمدا توانەوە، ئەوانە ئەفرادی عەشیرەت بوون، عەشیرەت ناتوانێت ئازادی بۆ غەیرە عەشیرەتی دیکە فەراهەم بکات و هەر لەڕاستیدا  عەشیرەت کێشەیەکیشی نییە بەناوی (ئازادی) و پاراستنی مافی (ئەوانی دیکە). بۆیە عەشیرەت دەستەپاچەیە لە دابینکردنی پانتایی ئازادی و فرەبازنەیی و لیبرالیزەکردنی کۆمەڵگە،  هەر بەڕاستی میکرۆئۆرگانیسمێکی بچووکە و هەر هۆزێک تەنیا بەرژەوەندی و سنووری هۆزی خۆی دەپارێزێت و  دەوروبەر بەدەر لە سنووری هۆزی خۆی، جیهانێکی نەناسراو و نامۆیە.

دەبێت ئاگاداری ئەوەش بین، کە  کورد یا کوردەکان هەرگیز “پاشا” یان “شاژن”ێکیان نەبووە کە هەموویان لە دەوریدا کۆببنەوە. هەربۆیە کوردەکان لە ڕووی سیاسیی و مەزهەبی و ئایدۆلۆژیی و تەنانەت زمانیشەوە تەواو دابەشبوون و لەیەکتر دوورکەوتوونەتەوە. لەسەر بنەمای ئەم ڕاستییە، کوردەکان هەتا سەروبەندی شەڕی یەکەمی جیهانیی هەر تەنیا وەک عەشیرەتی عوسمانی یان ئێرانی پەرشوبڵاو لە قەڵەم دراون، نەک وەک یەک ئیتنی یان نەتەوەیەکی سەربەخۆ، سەرباری هەموو ئەمانەیش ئەوەی کە جوگرافیای کوردستان ناوچەیەکی چیایی دوورەدەست و گۆشەگیر بووە ئەوە هێندەی دیکە هۆزەیلی کوردی گۆشەگیرتر و تەریکتر کردووە لە یەک. هۆزی کورد هەرگیز نەیتوانیوە خۆی لەناو ئۆرگانیزاسیۆنێکی ڕێکخراو خۆی ڕیکبخات و دواتر ئەوە بە میرات بە درەنگەوە گەڕاوەتەوە ناو بزووتنەوەی کوردایەتیش و ماڵی بزووتنەوەکەشی داڕماندووە.     

ڕیاز كاكە: مەسعوود موحەممەد پێیوایە سیستێمی حوجرە و گەڕیدەیی فەقێ و باشمەلاكان، لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە، ڕۆڵی سەرەكیی هەبووە لە گواستنەوەی فەرهەنگ و زمان و شیعر و دابونەریتی ناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی دیكە. واتە لەو سەردەمەدا فەقێ ڕۆڵی ڕاگەیاندنی بینیوە، لە موكریانەوە هاتوونەتە كەركووك، لەوێوە بۆ باڵەكایەتی، چوونەتە هەورامان و كۆیە، دێ بە دێ و شار بە شار و وڵات بە وڵات گەڕاون، بۆچی ئەمانە نەیتوانیوە ببنە سەرچاوەی هۆشیاریی نەتەوەیی ئێمە؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: ئەمە دیوێک لە دیوەکانی ڕاستە کە فەقێ و مەلای کورد ئەدەبیات و دەقی کوردیان (تاڕادەیەک) بۆ ئێمە پاراستووە، بەڵام مەلا و فەقێی کورد لەناو میللەتێکی تا دواڕادە نەخوێندەوار داخۆ دەتوانن چ بکەن؟ هۆشیاری نەتەوەیی بە لیبرالیزەکردن و بڵاوکردنەوەی فەرهەنگ و کولتوور بەناو کۆمەڵانی خەڵکدا دێتە دی. ئەوەش زیاتر لەڕێگەی چاپ و چاپەمەنی بڵاودەبوویەوە. دەستنووسێکی نالی، یا حاجی قادری کۆیی خۆ بڵاونەبووەتەوە لەناو جوتیارانی کورد تا بیخوێننەوە و لەوسەرەوە هۆشیاریی نەتەوەییان تێدا بڕسکێ. من دڵنیام یەک جوتیاری کورد نەبووە شیعری کوردی خوێندبێتەوە، یا چاوی بە دیوانێکی کوردیی کەوتبێ. هەمیشە فەرهەنگ و کولتوور تەنیا لەبەردەستی نوخبەیەکی (زۆر دیارکراودا) بووە، هەربۆیە ئەمە ڕەنگدانەوەیەکی وەهای نەبووە لەسەر هۆشیاری نەتەوەیی.

مامۆستا مەسعوود محەمەد باسی ڕۆڵی پاراستن و گواستنەوەی فەرەهەنگی کوردیی دەکات، کە ئەو دیوەیان زۆر ڕاستە، بەڵام باسی کاریگەریی ئەم فەرهەنگە ناکات لەسەر خەمڵینی هۆشیاریی نەتەوەیی. جگە لەوە ژیانی جوتیار و ڕەعیەتی کورد دەبێ زۆر سەخت بووبێت، گەڕیدەی فەرەنسایی گاسپارد درۆڤیل، کە لە ساڵەكانی 1812 ‌و 1813 لە ئێران بووە و سەری کوردستانیشی داوە و باسی سەختی ژیانی جوتیارانی کورد دەکات و دەڵی: "كوردەكان زۆر بە كڵۆڵیی دەژین، لەنا‌و هەموو كوردستاندا، بەدەر لە كۆشك و قوللەی بەگەكان، هیچ شوێنی ژیانی مام نا‌وەندیی تێدا نییە، ماڵی تایبەتیی هەرە د‌ەوڵەمەندەكان ناگاتە ئاستی ماڵی جوتیارەكانی ئێران". ئەم وێناکردنە پێمان دەڵێ جووتیاری کورد لەناو چ دۆخێکی سەختدا ژیاوە. جوتیاری کورد لە جوگرافیایەکی دوورەدەست و شاخاویی و پەڕاوێزکراوی هەردوو ئیمپراتۆریا کێشەی (ئازادی) نەبووە ئەوەندی کێشەی بژێوی ژیانی هەبووە. هەربۆیە لە نەبوونی هیچ دامودەزگایەکی ڕووناکبیریی و هیچ گردبوونەوەیەکی ئۆرگانیکی، دواجار لەناو ناوەندێکی نەخوێندەوار و پەرشوبڵاو هەر ئەوەی بۆکراوە کە کردوویەتی. لەبەرئەوە هۆشیاریی نەتەوەیی و بڵاوبوونەوەی سەرچاوەکانی هۆشیاریی نەتەوەیی دەبێ بە وریاییەوە قسەی لەسەر بکەین. 

د. هەردی مەهدی: لەناو ئەو هەموو ڕەخنانەی كە گرتنت لە مێژووی كورد و هەموویشمان هاوڕاین، دەبێ زیاتر بكرێن، چونكە ئەوە مێژووی عەقڵانی و بیركردنەوە لەو ڕابردووە دروستەیە كە باسمكرد. ئەگەر دیقەت بدەیت بۆ دروستبوون و شكڵگرتنی مێژووی گەڵاڵەبوونی نەتەوەی تورك و هی ئێرانیش، هی تورك تا 1904 – 1905، پێش كتێبەكەی یوسف ئاكچورا بە بیست تا سی ساڵێك، ئێمە سێ دیسكۆرسمان هەیە لە خیتابی شكڵگرتنی مەنتیقەی عوسمانیدا. یەكەمیان: عوسمانیگەرایی، دووەمیان: ئیسلامیگەرایی، سێیەمیان: توركگەرایی بوون. توركگەرایی پاشكەوتنی فۆڕمی بەنەتەوەگرتنی توركان بوو، ئەو دووانەی تر شكستیان هێنا، سێیەم بوو بە دیسكۆرس. لەناو شكڵگرتنی نەتەوەكاندا دیسكۆرس زۆر زۆر گرنگە، ئەو خیتاب و گوتارە چییە كە (تۆ ناوت لێنا كوردبوونێكی سیاسی كە هۆشیاریی لەگەڵدا بێت)، ئەمە ئەو دیسكۆرسەیە كە ئێمە لەوەدا كەموكورتیمان هەیە.

من دەمەوێت بڵێم، كەموكورتییەكە دەقیق لەو خیتابە سیاسییەدایە كە نەمانتوانیوە تیۆریزەی ئەو پەرتەوازەیی و فرەییە بكەین كە دەگونجێ هەمووی دەرمان بێت لە بری دەرد، لەناو مێژووی عوسمانیدا لە 1904 – 1905 كاتێك كە نامیلكەكەی یوسف ئاكچورا بڵاودەبێتەوە، لەناو توركەكاندا چاپ نابێت، تەنانەت لەناو توركیاشدا نەنووسراوە، كابرا خۆی لە مەنفا بووە و دەركراوە و گیراوە، ئەوكاتەی كە تورك لە سەردەمی عەبدولحەمیددا دەگیرا، كورد نەدەگیرا. كوردەكان بەشێك لەسەر ئەوە دەگیران كە ئەندامی ئیتیحادوتەرەقی بوون، ئەمە بەرگری لە عەبدولحەمید نییە، مەبەستم لە گەشەكردنی بیری توركچێتییە، ئەو فۆڕمەی توركچێتیش هەر لە دواوە بوو، فۆڕمی ئێرانچێتییش دیسانەوە هەر درەنگ دروستبوو وەكو ئێمە. كێشەكەمان ئەمەیە كە ئایا پشكی مێژوو لێرەدا چییە كە نەیتوانیوە بەشداربێت لە شكڵگرتنی ئەو ئەو دیسكۆرسەی، كە خزمەت بە نەتەوەكردنی كورد بكات (چونكە نەتەوە دروستدەكرێت)؟ هەموو ئەو كتێبانەی كە تۆ ڕەخنەت لێگرتن، بۆ عەرەب و تورك و فارسییش هەروایە، ئەو كتێبانە بە كەڵكی نەتەوەسازی نایەن، وەك مەولوودنامە.

تا میرزا كرمانیش، ئێمە شتێكمان نییە بەناوی مێژووی عەقڵانی لە مێژووی ئێراندا، كە كرمانی دەردەكەوێت ڕەخنە لە مێژوونووسیی ئێرانی دەگرێت، دەڵێ: ئەمە چییە ئەم هەموو پیاهەڵدان و مەدحە، كە هەمووی تەمەنی 120 ساڵ نابێت. دوای ئەو، فەرەیدوونی ئادەمی دێت، فەرەیدوونی ئادەمی لە شكڵپێدانی مێژووییدا مەبەستێتی عەقڵانی و كۆمەڵگە بەشدار پێبكات، دوایی هەویەیەكی موشتەرەكی لێ دروستبكات، دواتر خیتابێكی سیاسی دروستكرد، لە توركیایش بەهەمانشێوە. تا یوسف ئاكچورا دەركەوت و ئەو خیتابە مێژووییەی یەكخست، ئەو دواكەوتووییەی ئێمە لە كوێوە دێت؟ بۆچی ئێمە دواكەوتین؟ ئایا پشكی مێژوو لەو دواكەوتووییە مێژووییە چییە (مەبەستم پشكی مێژوونووسانە)؟!

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: كورد و مێژوونووسیی كوردیش، خۆی بەشێكە لەو پارچەپارچەبوون و پەرشوبڵاوییەی کە لەناو كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە. ئەگەر ئێمە كۆمەڵگەكەمان پێشكەوتوو بووایە و قۆناغەكانی ترمان ببڕیبوایە، ئەوا لەگەڵ خۆیدا قۆناغەکانی مێژوونووسیشمان دەبڕی و قۆناغی مێژووییشمان پێشكەوتوو تر دەبوو. پێشکەوتنی کۆمەڵگە و پێشکەوتنی مێژوونووسیی بە جۆرێك لە جۆرەكان پەیوەندییان بەیەكەوە هەیە.

ڕاستییەکەی بەرزیی هۆشیاریی نەتەوەیی مانای وایە، کە ئەم نەتەوەیە پێشكەوتووە و خەمڵیوە، بێگومان نووسینەوەی مێژوو بەشداری دەكات لە دروستكردنی هۆشیارییەکی نەتەوەیی، ئەوانە هەردووكیان پێكەوەبەند و تەواوکەری یەکترین. گرفتی ئێمە ئەوەیە مێژوونووسیی ئێمە پڕ كەموكورتی و حەشارگەیە و دیاردەیەکی تازەیشە، مێژوونووسیی لەلای كورد زۆر تازەیە. ئەمین زەكی و حوسێن حوزنی موکریانی و لەپاش ئەوانیشەوە بیگرە، تۆ ڕەفیق حیلمی و ساڵح قەفتان و ئەحمەد خواجە و چەند ناوێکی دیکەت هەیە، كە هەوڵە سەرەتاییەکانی زانستی مێژوونووسیی ئێمەن و زۆریش جێگەی ڕێزن. ساڵح قەفتان و ئەحمەد خواجە تەنیا بیرەوەرییەكانیان نووسیوەتەوە كە لەگەڵیدا بوون. ڕەفیق حیلمییش بەهەمانشێوە. گۆڤاری (ڕۆژی نوێ) كە لە شەستەكاندا دەردەچوو و دواتر تا ساڵانی حەفتاكانیش ئێمە لەو ماوەیەدا كتێبی مێژوویی زۆر کەممان هەیە، كە باسی مێژووی كورد بكەن. پاشتر كە هەندێك مامۆستای كورد دەچنە سۆڤیەت بۆ خوێندن، د.كەمال مەزهەر و د. كاوس قەفتان و د. ئەحمەد عوسمان ئەبووبەکر ئەوانی دیكە، ئەمانە مەددێك بە مێژوونووسیی دەدەن، بەڵام ئەو مەددە نەبوو كە جێی تمووحی ئێمە بێت و هەر ئەوەندە دەکرا کە کردیان و زۆر لە خۆشیان زیاتر کاریان کرد و کارەکانیشان مایەی دەست لەسەر سینگدانانە بۆیان. ڕەوشی نێودەوڵەتیی کورد وابوو تا کۆتایی جەنگی سارد کورد هەموو هەوڵی ئەوە بوو نەتوێتەوە و لە کوردبوون دانەماڵڕێت. بۆیە هەتا ڕاپەڕین بوار زۆر بەرتەسک بووە بۆ بایەخدان بە مێژووی کورد.

د. هەردی مەهدی: زانكۆی كوردی كاریگەریی هەبووە لە بەشێك كە كورد خۆی دروستیكردبێت؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: بە جۆرێك لە جۆرەكان دەكرێ بڵێین كاریگەریی هەبووە، بەڵام خۆی کێشەکە ئەوەیە مێژووەكە بۆخۆی نەنووسراوەتەوە و كاری لەسەر نەكراوە، یانی مێژوونووسیی لای كورد وەكو كێڵگەیەكە خۆڕسك بێت، بەڵام كەس خزمەتی نەكرد بێت. مێژووی ئێمە خزمەتی كەمی كراوە، تۆ بەراورد بكە ئێستا وا خەریکە وردە وردە بۆ قۆناغەكان کەمێک تەمی بەرچاومان دەڕەوێتەوە و ئەوسەری ڕێگە زۆر دوورەکە خەریکە تۆزێک ڕووناك دەبێتەوە، بەڵام هێشتا زۆر دوورە لەوەی کە دەمانەوێت، بەڵام بەراورد بە جاران کەمێک باشترە، جاران مێژووی ئێمە هێندە تەماوی بوو، هەر هیچمان نەدەبینی، بیابانێك بوو لەناو مێژووی كورددا.

گەر تەماشا بكەی ساڵانی شێست شتێکی وامان نەبوو، بەڵام ئێستا تەماشا دەكەیت لەو بیابانە ڕووتەنەدا هەندێك خونچەی جوان وا خەریکن دەپشكوون و سەوز دەبن. ئەمە خواست و هیوایەكە، ئێمە دەبێت هەوڵبدەین كێڵگەی مەعریفیی مێژوونووسییمان پەرە پێ بدەین، قۆناغەكان دەستنیشان بكەین، مێژوو بنووسینەوە بەو جۆرەی كە مێژووی ئێمە بەشداری بكات لە دروستكردنی نەتەوەی كورددا و خەمڵینی هۆشیاریی نەتەوەیی. ئەگەر مێژووی گەلانی هاوسێی ئێمە چەندین شاڕێگەی بەرفراوانیان هەبێ، ئەوا مێژووی ئێمە پڕییە لە توولەڕێی ورد و باریک، پەرشوبڵاو، ناوچەیی و لۆکاڵ و دوورەدەست. ئامانجی سەرەکی ئێمە تێکەڵکردنەوەی ئەم توولەڕێگەیانە و نووسینەوەی مێژووییەکە کە هەم نەتەوەیی بێ و هەم لەم گۆشەگیریی و ناوچەگەرێتی و پەرشوبڵاوییەوە کۆی بکەینەوە، بەڵام ئەمە دەبێ بە میتودێکی زانستی و دوور لە دەمارگیریی نەتەوەیی بنووسرێتەوە، دەنا دوایی مێژوومان پڕ دەبێ لە درۆ و چەواشەکاری، نەوەیەکی نەخۆش دروست دەکەین، کە ناسنامەیەکی لەرزۆکی پێ دەدەین، وەک ئەوەی مستەفا کەمال، یا ڕەزا شا یا سەددام حوسێن بە نەتەوەکانی خۆیان بەخشی. لەبەرئەوە ڕەوا نییە بۆ ئێمەی بۆ کورد هەمان هەڵەی ئەوان بەسەر خەڵکی کورد بۆ (کوردبوون) دووبارە بکەینەوە.

د. یاسین تەها: ئەوەی بەلای منەوە گرنگ بوو بەشی پێویست قسە كرا لەسەر كەمتەرخەمیی خۆمان، لە نووسینەوەی مێژوویی، لە تێگەیشتن لە مێژوو، بەڵام شتێكی دیكە هەیە كە ئێوە كارتان تێدا كردووە، كورد لە گۆشە و دیدگای بیانییەكانەوە، ئێمە كە مێژوومان نییە ناچارین پەنا ببەینە بەر ڕۆژهەڵاتناسەكان، ئەوەیش بواری كاركردنی جەنابتە و چەند ساڵە كارت تێدا كردووە، ئێمە كۆمەڵێك وێنەی بەد و خراپمان هەیە لەسەر كورد، خۆیشمان دانمان بە هەندێكیاندا ناوە، وەك پەڕاگەندەیی و هۆزگەرایی و نەبوونی هۆشیاری و ئەمانە، بەڵام تا چەند ئەو وێناكردنە سلبییە ناشیرینە، كاریگەریی هەیە لەسەر تێكشكاندن و بێورەكردنمان؟ بۆچی ئەو وێنا ناشرینە هەر لە ئیسلامەوە، تا شیعە و سوننە و عەرەب و تورك و بیانییەكانیش بۆ كورد كێشراوە و خراپیشە؟ ئایا خۆمان بەشدارین تێیدا، یا ئەوان زیادەڕەوییان تێدا كردووە؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: ئەوەی گەڕیدە و ڕۆژهەڵاتناس و بێگانەكان لەسەر ئێمەیان نووسیوە، بەڕاستی ئەوە وێنا و خوێندنەوەی (ئەوی دیكەیە) بۆ ئێمە، واتە ئەمە خوێندنەوەی خۆمان نییە زیاتر لەوەی ئەوە خوێندنەوەی (ئەوی دیكە)ی ئەورووپایی و بێگانەیە لەسەر ئێمە. بێگومان (ئەوی دیكە) كە دێت لەسەر (تۆ) دەنووسێت لە دیدی خۆیەوە سەیری (تۆ) دەكات، (ئەو) چۆن (تۆ) دەبینێت ئاوا سەیری (تۆ) دەكات. لەبەرئەوەی ئێمە مێژووی نووسراومان نییە، ناچار دەبێ پەنا بۆ دێڕێكیش ببەین، زۆرجار لێكۆڵینەوەی دێڕێك زۆر یارمەتیدەرمانە، بۆ نموونە من ئەو (سەفەرنامەیەی دوپرێ)م وەرگێڕا كە لە 1807 هاتووەتە کوردستان و دواتر لە پاریس چاپكراوە، یەك دێڕی تێدا بوو زۆر گرنگە بۆ ئێمە، گەڕیدەكە دەڵێت: "ئێمە كاتێك بە ئاڵتوون كۆپریدا ڕۆیشتین، هەموو دانیشتووانەکەمان بە چەکەوە بینی، لە ترسی عەبدولڕەحمان پاشای Abdurrahmân-Pacha یاخیبووی حاکمی سولەیمانی، کە ڕەعیەتەکانی لە هەموو شوێنێکدا دەستدرێژییان دەکرد و پێشتر چەندین گوندیان تاڵان کرد بوو و سووتاندبوو. چەكدارمان بینین خۆیان ساز و تەدارەک بوو، چونکە دەترسان لەوەی كە عەبدولڕەحمان پاشای بابان هێرش بكاتە سەر ئاڵتوون كۆپری"، ئەمە ئەوە دەسەلمێنێت كە دەسەڵاترۆیی و دەسەڵاتی عەبدولڕەحمان پاشای بابان لەو دەورانەدا گەیشتووەتە ئاڵتوون كۆپری. ئەمە زۆر گرنگە. بۆیە جارجار لێكدانەوەی دێڕێك بۆ ئێمە دەرگەیەكی دیكەمان بۆ دەكاتەوە، كۆمەڵێك ناڕاستیمان لە مێژووی كورد بۆ ساغ دەكاتەوە.

گرنگیی قسەی ئەوانەی لەسەر ئێمە دواون، لە جۆری قسەكانیان نییە، گرنگیی بۆ ئێمە لەوەدایە ئێمە ڕاستیی مێژوویی خۆمان لە ڕوانگەی ئەوانەوە هەڵبهێنجین و بیابینینەوە. ئەمە زۆر یاریدەمان دەدات، من كە نامەی ماستەرەكەم چاپكردەوە لەسەر (كوردستان و كێشەی سنووری ئێران-عوسمانی) گەڕامەوە سەر ڕۆژنامە فەرەنسییەكان لە 1830 و 1820 و ئەو دەورانەدا، بڕوام نەدەكرد هیچی وام لەسەر میرانی بابان تێدا دەستکەوێت، كەچی بەپێچەوانەوە زۆر شتی تێدا بوو، ئەمە زۆر یارمەتیی منی دا دووبارە چاپێكی دیکەی بكەمەوە و كەموكورتی و زیادەڕەوییەكان چاك بكەمەوە. لەبەرئەوە خوێندنەوەی (ئەوانی دیكە) بۆ ئێمە بۆیە گرنگە بۆئەوەی سوودی لێ بینین و بتوانین مێژووی خۆمانی پێ ڕاست بكەینەوە، بخوێنینەوە و دووبارە فۆڕمێكی دیكە بە مێژووەکەمان بدەین بۆ نووسینەوە و بونیاتنانی مێژووی خۆمان.

ئێمە دەبێت بەردەوام بە مێژووی خۆماندا بچینەوە و سەدان و هەزاران جار هەڵەبژێریی بکەین و زیادەی بخەینە سەر، من لەم ڕوانگەیەوە سەیری کاری گەڕیدەکان دەكەم، ئەگەرنا ئەوان قسەی خراپیان لەسەر كورد زۆر گوتووە، گوتوویانە: زۆربەی كورد دزن! من قسەی ئەوان دەگوازمەوە و هیچیش ناترسم و وەك خۆیشی دەینووسمەوە و بڵاوی دەكەمەوە. هیچ شەرمیشم پێی نییە. مارك سایكس یەك دونیا جوێنی بە عەشیرەتە كوردەكان داوە، كە من كتێبەكەم لە ئینگلیزی وەرگێڕا ڕێك وەك خۆی وەرمگێڕا و جوێنەكانیشیم وەك خۆی بە ئینگلیزی لە پەراوێز لە پاڵ دەقە كوردییەكەیاندا دانایەوە. لە پێشەكییەكەیشدا گوتم: من ئەم كتێبەم تەنیا وەرگێڕاوە و هیچ بەرپرسیار نیم لە بەرامبەر ئەوەی نووسەر چی گوتووە، بەڵام ویستوومە خەڵكی كورد بزانێت كە ئەمە چی دەربارەی كورد نووسیوە! بۆیە من لە ناواخنی قسەکان بەرپرسیار نابم، بەڵام بەرانبەر بە وەرگێڕانەكە بەرپرسیارم. بۆیە ئەم سەرچاوەگەلانە بۆ ئێمە زۆر گرنگن لەو ڕووەوە كە یاریدەمان دەدەن دووبارە ئێمە بتوانین مێژووی خۆمان بنووسینەوە، لەم خاڵەوە سەفەرنامەکان و کاری گەڕیدەکان بۆ ئێمە گرنگن و دەستیانخۆشبێت.

د. یاسین تەها: باشە دكتۆر بۆچی لەڕووی ناوەڕۆكەوە، ئەو وێنەیەی كورد بەد و خراپ هاتووە؟ ئێمە ئێستا لە مەعریفەسازیی مێژووییدا لەكوێی دابنێین؟ چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بكەین؟ ئەم قسانە لە بونیاتنانی نەتەوەییدا چەند دەمانڕووخێنێت و چەندە هاوكارە؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: بەڕای من ئەمە نامانڕووخێنێت، ئەمە بەهێزترمان دەكات. گەڕۆكێك هاتووە كە گوتوویەتی: كورد دزە و لەو جۆرە قسانە، ئەوە هیچ كاریگەرییەكی نییە و ئەوە قسەی خۆیەتی. ئینجا خۆ كورد فریشتە نەبووە، كوردیش وەك میللەتانی دیكە دزیش و قارەمانیشی تێدا بوون، ڕەنگە هەر بەڕاستی دزیی لەو گەڕۆكانە كرابێت کە باسی دز و جەردەیی کورد دەکەن.

د. یاسین تەها: بەڵام وێنە نەرێنییەكە زۆر زاڵترە لە وێنە ئەرێنییە جوانەكە؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: ناتوانم لە خۆمەوە بەرگریی لە كورد بكەم و بڵێم كورد دزیی نەكردووە، لەوەدەچێت دزیشی كردبێ و زۆریشی كردبێ. ناكرێ ئێمە ئەوانە بكەینە هۆكاری دوژمنایەتی، چونكە هەموو میللەتانی تریش دزییان كردووە. سەفەرنامەیەكی ئیتالیی هەیە، ئەوەندەی جوێن بە كورد داوە و ناخۆشی كردووە، بەڵام پڕیشە لە زانیاریی مێژوویی. سەفەرنامەكە و زانیارییە مێژووییەكانی ناوی بۆ من، لە جوێنەكان بەنرخترن. من بۆ نووسینەوەی خۆم سوود لە لایەنە مێژووییەكەی وەردەگرم و ئەو جوێنانە بەلامەوە ئاسایین و ئەگەر شایانی ئەم جنێوانەیش بین با ئەمڕۆ بۆ سبەینێیەکی جوانتر کار بکەین، کە ئەگەر گەڕۆکێکی دیکە هات ئەمڕۆ پێچەوانەکەی تۆمار بکات.

تۆفیق كەریم: واتە ئێمە پێویستمان بە قەڵەمێكی خۆماڵی هەیە بۆ نووسینەوەی مێژووی كورد؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: ئەی چۆن پێویستمان نییە؟! تۆ پشتت بخورێت كەس لە خۆت باشتر نییە بۆ پشتخوران، هیچ نەتەوەیەك هێندە دڵسۆز نابێت مێژوو بۆ تۆ بنووسێتەوە، دەبێ خۆت مێژووی خۆت بنووسیتەوە، بەڵام ئەوەی بەلامەوە گرنگە نابێ زیادەڕەویی بكەین، هەموو شتێك بكەین بە كورد و لە (كورد)دا كورتی بكەینەوە، یا تەواوی كەموكورتی کورد بخەینە لاوە و هیچ دیدێکی ڕەخنەگرانەمان نەبێ بۆ مێژوومان، ئەوە گەورەترین هەڵەیە کە هیوادارم کورد بەهۆی گرێی (بێ دەوڵەتیی)، یا وەکوو (کاردانەوە) پەنا بۆ میتۆدێکی نازانستیی ئاوها نەبات، دەنا دواجار باجەکەی زۆر قورس دەبێت.

د. یاسین تەها: باسی زانكۆت كرد، كە ناتوانێت ڕۆڵ بگێڕێت لە نووسینەوەی مێژوو و بەرهەمە ئەكادیمییەكاندا، ئەو جەدەلە بوونی هەیە و زانكۆییەكانیش، شتی خەڵكی دیكە بە كەم دەگرن و پێیانوایە زانستی نییە. بە شارەزایی تۆ ئەم دوو ئاڕاستەیە چۆن یەكلابكرێنەوە؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: من نامەوێ داوەریی لەسەر زانكۆكان بكەم، لەناو زانکۆکان کاری زۆرباش بۆ مێژووی کورد کراوە، ئەوە ڕاستییە، بەڵام بەڕاستی ئەوەی من دەیبینم تا ئێستا زانكۆكان ئەو ڕۆڵەیان نەبینیوە، کە بتوانن قۆناغبەندیی بۆ مێژووی كورد بكەن و قۆناغەكان دەستنیشان بكەن و هەنگاو بەو ئاڕاستەیە بهاوێن. هەوڵ هەیە، هەوڵی جددیی زۆر جوان هەیە، بەڵام ڕەنگە كاتیشی نەهاتبێت، ڕەنگە ئێمە هێشتا پێویستیمان بە پەنجا ساڵی دیکە هەبێت بۆ بەشی مێژووی زانكۆكانی كوردستان، ڕەنگە پێویستمان بە سەد ساڵی دیكە هەبێت، بۆ ئەوەی مەعریفەی مێژوونووسیمان كەڵەكە بێت و دوو تا سێ جیلی دیکە بڕوات و بمرێت، بۆئەوەی منداڵەکانی دوای ئەو وەچانە بێن و بتوانن مێژوو بنووسنەوە.

مێژوونووسیی لەلای ئێمە زۆر نوێیە، دەبێ بەلای کەمییەوە پێنج نەوەی دیكە بێن و دواجار لەسەر ئەم كەڵەكەبوونەی مێژوو، مێژوومان بۆ بنووسنەوە، هەموو نەتەوەكانی دیكەیش هەر وا بوون. ئێمە دەمانەوێ بەو ماوە كەمەی كە دەستمانپێكردووە قۆناغێك ببڕین، كە خەڵكانی دیكە بە دوو سەدە ئینجا ئەو قۆناغەیان بڕیوە. جا بەردەوامبوون و كاركردنی شەو و ڕۆژ و بەردەوامبوون لە كایەی مێژوو زۆر گرنگە، نابێت ئێمە دابڕانمان هەبێت، ئەو بەردەوامییەی لەناو كایەكانی مێژوودا هەیە بە هەموو خەوشەكانی خۆیەوە، لە دواڕۆژدا كێڵگەیەكی جوانی لێ سەوز دەبێت. من چاوەڕێ دەكەم دوو نەوەی دیكە دوای ئەو مێژوونووسانەی كە ئێستا هەن، هەموو قۆناغەكانی مێژووی ئێمە قۆناغبەند بکرێت، هەموو قۆناغەكان بە میتۆدۆلۆژییەكی جوان بنووسرێنەوە، قۆناغەكان بەشێوەیەكی ڕوون، ئاشكرا دەكرێن بۆ ئەو منداڵانەی دوو سەدە پاش ئێمە دێن، ڕەنگە ئەوكاتە مێژوونووسیی كوردی باخچەیەكی سەوزتر بێ، جوداوازتر لەو باخچەیەی كە ئێستا ئێمە دەیبینین.

د. هەردی مەهدی: لە سەرەتاوە باست لە ناوەندیی (شەرەفخانی بەدلیسی) كرد، ئەمە مۆدێلی كوێیە؟ دەكرێ زیاتر باسی بكەیت؟

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: مۆدیلێك کە لە هزر و مێشكمدایە ئەوەیە، كە ئێمە بتوانین ناوەندێكی مێژووییمان هەبێت، بتوانین هەموو مێژوونووسە چالاكەكانی تێدا كۆبکەینەوە. ئامانجی من ئەوەیە هەموو ئەوانەی بەڕاستی مێژوونووسن و خولیای مێژوونووسییان هەیە، هەموو ئەمانە لەژێر چەترێكدا كۆبكرێنەوە. من لەم ناوەندەدا ئەوەندەی مەبەستم كۆكردنەوەی بەهرە جوانەكانی مێژووی كوردە، ئەوەندە مەبەستم نییە وەكو زانكۆیەك بێم و 85 كەس كۆبكەمەوە، كە لەوانەیە هەندێكیان هیچ بەهرەیەكیان نەبێت و خزمەتی ناوەندەكەیش نەكەن. من بەدوای ئەم گوڵە جوانانەی مێژوودا دەگەڕێم كە دەزانم ئەمانە پێكەوە دەتوانن ئەو ئاستەنگانە تێبپەڕێنن، كە باسمانكردن.

بۆچی زانكۆ ناتوانێت ئەم شتە بكات؟ لەبەرئەوەی زانكۆ دەزگایەكی حكومییە، لەبەرئەوەی كۆمەڵێك دەنگی جوداوازی تێدایە، لەبەرئەوەی لەگەڵ ڕێزم بۆ مامۆستا بەتواناکان کە دەیانخەمە سەر سەرم، مامۆستای ئەوتۆی تێدایە هیچ ئاستێكی وای نییە، لەبەرئەوەی زانكۆ ڕۆتینیاتێكی بكوژی تێدایە، لەوەدەچێ زانكۆ ئەم ئازادییەشی نەبێت بتوانێت ئەم هەنگاوە بنێت، بەڵام ناوەندێکی مێژوویی پسپۆڕ، كە دروستكرابێت تەنیا بۆ ئەو گرفتانەی كە ئێمە قسەوباسمان لەسەر كرد، ئەو ناوەندە وەك دكتۆرێك دەچێ پەنجە لەسەر برینەكان دادەنێت و دەتوانێت ئەم برینانە چارەسەر بكات. بێگومان دواجار ئەم ناوەندە هەر پێویستی بە مامۆستاكانی زانكۆ دەبێت، بەڵام پێویستی بەو مامۆستایانەی زانكۆ دەبێت كە ناوەندەكە خۆی هەڵیاندەبژێرێت، نەك مامۆستاكان ناوەندەكە هەڵببژێرن. ئەمە نەك بۆ یەك شوێن، بەڵكە لە هەموو كوردستاندا. وەك چۆن من ئەگەر هەڵبژاردەیەكی دووگۆڵیی پێكەوەبنێم، تا پلەی یەكەم بەدەستهبێنێ، ناچارم بچم یاریزانی لێهاتوو بهێنم، ئەم ناوەندەش هەروایە. ئەمە ئەو خەونەیە كە من هەمە و گرنگ ئەوەیە بۆ مێژوو بڵێم، ئێمە خەونێكمان هەبوو، بەڵام ئەگەر نەهێڵدرا سەوز ببێت ئیدی ئەوە گوناهی ئێمەومانان نییە.

د. سامان سەڵاح: له‌باره‌ى دابەشبوونی هۆزایەتييه‌وه‌ لە كۆمەڵگەی كوردیدا، ڕاسته‌ لە سەردەمی دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەدا زۆر ڕێگر بووە لەوەی كە كورد كۆبكاتەوە. ئەویش لەبەر توخمى دژەدەوڵەتبوون له‌ سرورشتى هۆزايه‌تيدا، بەڵام من ئەوەندەی كە تەماشای مێژووی كورد دەكەم، ئەم هۆكارە (توخمی دژەدەوڵەتبوونی هۆز) بووەتە پارێزەرێكی كۆمەڵگەی كوردی له‌وه‌ى كە لەناو سیستمى سياسى ده‌وڵه‌تانى باڵاده‌ستدا بتوێته‌وه‌. سروشتى هۆزايه‌تى هۆكار بووه‌ له‌وه‌ى كە كورد لە دەرەوەی سیستم و لە دەرەوەی ڕاداری پایتەختدا بژی. هه‌روه‌ها توخمى بزێوى له‌ جموجوڵدا (مۆبيڵيتى) هاوكار بووه‌ له‌وه‌ى كه‌ هۆز به‌ ئاسانى له‌ شوێنێكه‌وه‌ بۆ شوێنێكى تر كۆچ بكات و به‌ ئاسانى خۆى لە سیستم بدزێتەوە و نەچێتە ناویيه‌وه‌ و له‌ په‌راوێزدا بژى. به‌تايبه‌تى كه‌ سروشتى شاخاوى ناوچه‌كانى كوردستانيش هاوكار بووه‌ بۆ ئه‌م بابه‌ته‌. ئه‌م هۆزانه‌ كه‌ له‌ شوێنێكه‌وه‌ بۆ شوێنێكى تر كۆچيان كردووه‌، له‌ هه‌ناوى خۆياندا، كولتوور، زمان و چيرۆك و يادگارييه‌كانيان هه‌ڵگرتووه‌.

سه‌ره‌ڕاى ئەمانه‌ش، دابه‌شبوونى كورد به‌سه‌ر ژێر-شوناسى بچووكتردا و بچوكبوونه‌وه‌ى بازنه‌ى ئينتيماكان، يارمه‌تيده‌ر بووه‌ بۆ وابه‌ستگى زياتر له‌ ده‌ورى قه‌واره‌ى بچووكى هۆزدا و تا بازنه‌كه‌ش بچووكتر بووبێت ئينتيماكه‌ به‌ هێزتر بووه‌. ئه‌م شوناسه‌ بچووكانه‌ش له‌ ڕێگاى تۆڕێكى هۆزايه‌تى (ترايبڵ نێتۆرك) گه‌وره‌ و په‌يوه‌ندييه‌كى تايبه‌تى سياسى و كلتوورييه‌وه‌ له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ى كورديدا به‌يه‌كه‌وه‌ به‌ستراون پێڕه‌وى جۆرێك له‌ شيرازه‌ى نه‌نوسراوبوون.  ئەمە وایكردووە كه‌ كورد بمێنێته‌وه‌ له‌كاتێكدا كولتووره‌ گه‌وره‌كانى وه‌ك قيبتى و ئه‌زمازيغى تواونه‌ته‌وه‌‌. ته‌نانه‌ت له‌نێو توركياشدا له‌ كاتێكدا لاس و چه‌ركه‌سه‌كان بە ئاسانی تواونەتەوە لەناو سیستمدا، كورد درەنگتر تەسلیمی سیستم بووە، من ستایشی ئەو ڕۆڵەی هۆزایەتی دەكەم لە كۆمەڵگەی كوردیدا و پێموايه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ پرسيارێكى به‌جێ بێت كه‌ ئێمه‌ بۆچى نه‌مانتوانيوه‌ ببين به‌ نه‌ته‌وه‌ و ده‌وڵه‌ت، پرسيارى له‌وه به‌ جێتر ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئێمه‌ چۆن توانيومانه‌ تا ئێستا‌، له‌نێو قه‌واره‌ سياسييه‌ به‌ هێزه‌كانى، فارس، تورك و عه‌ره‌بدا، زمان و كولتووره‌كه‌مان به‌ زيندوويى بهێڵينه‌وه‌، كه‌ به‌دڵنياييه‌وه‌ بۆ ئه‌مه‌يان قه‌رزارى سيستمى هۆزايه‌تين.

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: پرسیارەکەت دوو تەوەرەی سەرەکییە، هەوڵ دەدەم بەپێی توانای خۆم بەرودوا وەڵامیان بدەمەوە. بۆ یەکەم تەوەرە، هەمدیسان ناچارم دەکات بگەڕێمەوە سەر ئەوەی کە بڵێم مێژووی کورد هەر تەنیا مێژووی عەشیرەتەکانە. بوونی عەشیرەتەکان لە کۆمەڵگەی کوردیدا ئەوەندە بەهێزە کە دەکرێ بڵێین هەموو فەرهەنگی کوردی، هەموو مێژووی کورد، هەر تەنیا مێژوو و فەرهەنگێکی عەشیرەتییە. بەڵام لە سەرێکی دیکەوە خێڵ هەر تەنیا دەتوانێت مێژوویەکی ناوخۆییت بۆ بەرهەم بهێنێت. بۆیە بە ئاگاداربوون لەوەی کە لە سیستێمی هۆزایەتیدا (تاک) هیچ ڕۆڵێکی ئاوای نییە و هەموو ئەندامەکانی ناچارن وابەستە و ملکەچی سیستێمی هۆزگەرایەتیی بن.  بۆیە دەبینین لەناو کوردستان تا سەروبەندی سەدەی بیستەمیش هیچ ناوەندێکی هێزی نەتەوەیی و ئۆرگانیزاسیۆنی نەتەوەیی دروست نابێت، لە بەرانبەردا لە سایەی سیستێمی هۆزایەتیدا هێزی گۆشه‌گیری بچووك بچووك و پەرشوبڵاوی هۆزەکان ناچاردەبوون بۆ خۆپاراستن پەنا بۆ دەوڵەتەیلی عوسمانی و ئێران ببەن، بۆیە هۆزەکان کە هەمیشە لەگەڵ یەکدا لە ناوخۆ لە شەڕدا بوون دەستەپاچە بوون لە دروستکردنی ناوەندێکی نەتەوەیی کە بتوانن وەکوو نەتەوە خۆیان نمایش بکەن.

ڕەخنەی من لێرەدا لەسەر ئەم ئەنجامە نێگەتیڤەیە لە مێژووی هۆزایەتیدا. بەڵام ئەوەی ئێوە دەفەرموون کە هۆزەکان کوردیان پاراستووە، من لەوەندە لەگەڵتا هاوڕام کە تەنیا هۆزەکانی خۆیان پاراستووە بە پەرشوبڵاوی و کوردیان هەر بەوجۆرە هێشتۆتەوە کە سەد پارچەپارچە و دەستەدەستە و گرۆی بچووکی هۆزایەتی بن، جا مانەوە بەم جۆرە واتە مانەوەی ناسنامەی فرەپارچەیی هۆزایەتیی نەک یەک ناسنامەی کوردبوون و جیاوازییەکان ئا لەو نوختە خاڵەوە سەرچاوە دەگرن و ڕەخنەی ئێمەیش هەر لەم دیدیگایەوەیە، هەربۆیە دووبارەی دەکەمەوە: لە مێژووی دوور و نزیکی کورددا هه‌ر سه‌رهۆزێك ته‌نیا خۆی به‌شایسته‌تر زانیوه‌ بۆ سەرۆکایەتی و قه‌ت ملی بۆ هیچ سه‌رۆكهۆزێكی دیكه‌ی كورد‌ نه‌وی نه‌كردووه‌. جگهله‌وه‌یش‌‌ له‌ناو پانتایی بیركردنه‌وه‌ی هۆزه‌كانیشدا (نیشتمان) ته‌نیا سه‌رزه‌مینی ئه‌و (هۆزه)‌ بووه‌ كه‌ تێیدا ده‌ژیان و به‌ده‌ر له‌ هۆزی خۆیان هه‌موو هۆزه‌كانی دیكه‌ دوژمنن و ده‌یانه‌وێت ده‌سه‌ڵات و هۆزه‌كه‌ی ئه‌و له‌ناو به‌رن.

هەربۆیە لەم کۆنتێکستەدا قسە کردن لەسەر بیری ڕزگاریی نیشتمانیی و دروستکردن و ئاواکردنی نیشتمان هیچ واتەیەکی نابێت، ئەوە لێرەیە کە من دەڵێم هۆز ئۆرگانێکی دەوڵەت نەویستە و زۆر بەتایبەتیش هۆزەیلی کورد. تەوەری دووەم کە ئەوەندەی من تێیگەیشتبم لەبارەی بە لۆکاڵیبوونی مێژووی کوردە. ئەمە ڕێک دەگەڕێتەوە بۆ دروستبوونی ئەو ئیشكالییەتانەی كە باسمانكردن، لەبەرئەوەیش كورد تا ئێستا بە قۆناغی نەتەوەبووندا تێنەپەڕیوە، تۆ نەتتوانیوە ڕەمزێكی دەرسیم بە هی خۆت بزانی، تەنیا ئەو ڕەمزانە بە هی خۆت دەزانی كە لە ناوچە لۆكاڵییەكەی خۆتدان، ئەمە ئەو گرفتەیە كە ئێمە دەمانەوێت قسەی لەسەر بكەین، پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە كە بۆچی كەسێك لە کوردستانی باكوور، تەنیا ڕەمزەكانی ئەوێ بە ڕەمزی خۆی دەزانێت؟ كەسێك لە سلێمانی یا سنە و مەهاباد، تەنیا ڕەمزەكانی سنوورەكەی خۆی بە ڕەمزی خۆی دەزانێت. ئێمە نەمانتوانیوە ئەم سنوورە لۆكاڵییانە تێكبشكێنین، تێكشكاندنی ئەم سنوورە لۆكاڵییانە تەنیا بەوە دەبێت تۆ بزووتنەوەیەكی ناسیۆنالیستیی سەرتاسەریت هەبێت، (ئارنست گیللنەر) قسەیەكی جوانی هەیە دەڵێت: "ئەوە ناسیۆنالیزمە نەتەوە دروست دەكات، نەك نەتەوە ناسیۆنالیزم دروست بكات"، بەومانایەی ئێمە هەتا ئێستا ناسیۆنالیزمێكی بێ نەتەوەین، ناسیۆنالیزمی كورد لەبەرئەوەی ناسیۆنالیزمێكی پارچەپارچە و لۆكاڵ بووە، نەیتوانیوە لەگەڵ خۆیدا، لە شەپۆلبەندیی ناسیۆنالیزمی خۆیدا دواجار لەمسەرەوە بتوانێت یەک نەتەوە (بە مانا سیاسییەكەی) بۆ ئێمە دروستبكات. موستەفا كەمال ئەتاتورك توانی بە ڕەوتی ناسیۆنالیزمی تورك، نەتەوەی تورك دروستبكات. ڕەزا شا بەهەمانشێوە، بەڵام كورد نە بزووتنەوەیەکی سەرتاسەریی و نە سەركردەیەكی وای تێدا نەبوو بتوانێت کارێکی لەمجۆرە بکات. هەربۆیە ناسیۆنالیزمی كورد لەبەرئەوەی ناسیۆنالیزمێكی پارچەپارچە و محەلی و ناوچەگەری بووە، نەیتوانیوە لە شەپۆلبەندییەکانی خۆیدا بتوانێت نەتەوەیەك دروستبكات، كە لەو هەموو سنووربەندییانەی كە نەتەوەی كوردی تێدا دەژی، هەموو ڕەمزەكان بە سونبولی خۆی بزانێت. بۆیە کەسێک لە شارێکدا تەنیا ئەو ناوچەیەی شارەکەی خۆی بە پیرۆز دەزانێت، شار و ناوچەكانی دیكە هێندە بە پیرۆز نازانێت، یەكێك لە شارێکی دیکە تەنیا سنووری ناوچەكەی خۆی بە پیرۆز دەزانێت. بە هەمانشێوە بڕۆ بۆ هەموو شارەکان، دواتر بازنەکە وردتر دەبێتەوە بۆ گەڕەک و کۆڵانیش. ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو تەگەرانەی كە هاتوونەتە بەردەم ناسیۆنالیزمی كورد، كە نەیتوانیوە، یان دەستەپاچە بووە، یان ڕۆژگار نەیهێشتووە، تێكیانبشكێنێ، تا نەتەوەیەك بە مانا سیاسییەكەی دروستبكات.

ئێمە ناسنامەی سیاسیمان نییە، ئەگەر هەشمانبێت، ناسنامەیەكی سیاسیی پارچەپارچەیە، كە لە دە پارچە زیاترە، بەداخەوە. ئەمە كێشەیەكی زۆر گرنگ و گەورەیە، دەبێ ڕووناکبیری كورد ڕۆڵی خۆی بگێڕێ بۆئەوەی ئەمە فەرز بكات بەسەر ناسیۆنالیزمی كوردیدا، بۆئەوەی دواجار كورد یەك ناسنامەی سیاسیی هەبێت. ئێمە بەداخەوە زیاد لە ناسنامەیەكمان هەیە. ڕاستە ناسنامەیەكی مێژووییمان هەیە و هەموومان تیایدا بەشدارین، بەڵام ناسنامەی سیاسی لەگەڵ ناسنامەی مێژوویی، فەرق و جوداوازییان زۆرە. خۆ ئەگەر ناسنامەیشمان هەبێت، كۆمەڵێك ناسنامەمان هەیە.

د. هەردی مەهدی: یەك كێشەمان هەیە لە مێژوونووسی، كاتێك كە دەگوترێت مێژووی كورد وێنا بكرێ یا بنووسرێت، وا حاڵی دەبین كە دەبێت وەسفی بكەین، لەكاتێكدا مێژوونووسیی نەتەوەساز، یان مێژوونووسی گوتاردروستكەر مێژوونووسییەكی ڕەخنەگرانەیە. بۆ نموونە لە ئێراندا ئەگەر مێژووی ئێران چوار كۆڵەكەی هەبێت یەكیان ئەحمەد كەسرەوییە. ئەم نووسەرە یەك دێڕی نییە كە ڕەخنەگرتن نەبێ لە كۆمەڵگەی ئێرانی، ڕەخنەگرتن نەبێ لە نەتەوە و مەزهەب و ئایینی ئێران، لەكاتێكدا یەكێكە لە پایە گەورەكانی بونیاتنانی ئەو هەویە گەورەیە، كە ئەمڕۆ ئێرانی كردووە بە نەتەوە.

كاتێك كە دەڵێین: مێژووی كورد بنووسینەوە، خەڵك وا دەزانێت تۆ هەر دەبێت بە شانوباڵی شێخ مەحمووددا هەڵبدەیت، حیكایەتی بۆ بهۆنیتەوە. ئەمە لەكاتێكدایە كە مێژووی شێخ مەحموود نووسراوەتەوە، كەچی كەس باسی (سەیید خەلیلی كاكەیی) ناكات، كە لەناو لەشكری شێخ مەحمووددا جەنگاوە. چووە بۆ غەزا بۆ شوعەیبە و گەڕاوەتەوە بەرگریی لە كورد كردووە، مێژوونووسی ئێمە دەبێ ڕەخنە لە شێخ مەحموود بگرێت، كە بۆچی فڵانەكەس لە شۆڕش و مێژووەكەیدا دەرنەكەوتووە؟ بەڵام ئێمە شێخ مەحموود وەك خۆی نەقد ناكەین، بەڵكە وەك ڕابردوویەك كە ڕۆیشتووە و تێپەڕیوە. هەربۆیە وەك جەنابت گوتت: دەكرێ ئەو كەڵەكەبوونە دروستبكەین، لەكاتێكدا دەڵێین كوردت خۆشدەوێ دەستتخۆشبێت، بەڵام كوردخۆشویستن بە ڕەخنەگرتن لە مێژوو دەبێت.

د. نەجاتی عەبدوڵڵا: گرفتەکە ئەوەیە لەلای ئێمە هێشتا نوێبوونەوە لە مێژوونووسیی ئێمەدا نییە، هێشتا دەستمان پێ نەكردووە. بۆ نموونە با بڵیین دکتۆر جەمال نەبەز تێزی دكتۆراكەی لەسەر میرنشینی سۆرانە، دیدێکی زۆر نادرووست لای ئێمە پێیوایە ئیدی نابێ كەسی دیكە بچێتە سەر ئەو بابەتە بە بیانووی ئەوەی ئەو بابەتە لەسەری نووسراوە. ئەمە عەقڵێكی داخراوە ئێمە پێویستمان بە سەدان تێزی دكتۆرا هەیە لە سەدان ڕوانگەی جوداوازەوە، واتە دکتۆر جەمال نەبەز لە سەردەمێكدا هاتووە تێزێكی نووسیوە، دەستی هەزار جار خۆش بێ، واتە ئیدی ناكرێ كەسێكی دیكە بەشوێنپێی ئەودا بڕواتەوە؟ من لە كۆنفرانسەكەی زانکۆی سۆراندا باسم كرد، گوتم: ئێمە پێویستمان بە دووبارە نووسینەوەی مێژوو هەیە لە ڕوانگەی جوداوازەوە، ناكرێ ئێمە یەك تێز نووسرا لەسەر میرنشینی سۆران، ئیدی هیچكەسی دیکە نەتوانێ لەسەر ئەم بابەتە بنووسێت. خۆ ڕوانگە و خوێندنەوەی جوداواز هەیە، جا بۆیە ئێمە زۆر گرنگە لە چەند خاڵی جوداوازەوە سەیری مێژووی كورد بكەین. ناكرێت یەكێك مێژووی كوردی نووسیبێت، ئێمە بڵێین تەواو! بەڵكوو خوێندنەوە و ڕوانگەی جوداواز هەیە، ڕوئیای جوداواز هەیە، كۆی ئەم ڕوئیا جوداوازانە و كۆی ئەم خوێندنەوە جوداوازانە، دەوڵەمەندیی مێژوونووسیی كورد نیشان دەدات. بەڵام بەداخەوە ئێمە هێشتا نەگەیشتووینەتە ئەو قۆناغەی كە دووبارە پێویستمان بە خوێندنەوەی جیاواز هەبێت. بۆ نموونە من كتێبێكم نووسی، تۆ وەرە لە ڕوانگەیەكی دیكەوە لەو باسە بكۆڵەرەوە. بەڵام بەداخەوە ئێمە هێشتا لە گڕوگاڵی مێژوونووسیداین، مێژوونووسی لای ئێمە نوێیە و لە سەرەتای قۆناغەكەداین. واتە دوو سەدەی دیکەمان زیاتر بە بەردەوامی دەوێ، تا مێژوونووسیی کوردی دەکەوێتە سەر پێی خۆی. شەو و شەوگارتان شاد و ئارام.

(شەوی پانزە لەسەر شانزەی مانگی پێنجی ساڵی 2025 ، کوێستانی بیارە)