رۆڵی خێزان لە پەروەردەكردنی تاكدا

توێژینەوەیەكی وەصفی كۆمەڵناسییە

نووسینی: پ.ی.د. عالیە فرج مستەفا

پسپۆڕ لە بواری خێزان و جێندەر

ئامانجی ئەم توێژینەوەیە بریتییە لە خستنەڕووی ڕۆڵی خێزان وەكو یەكێك لە دامەزراوە پەیوەستەكان بە پەروەردەكردنی تاكەكانەوە لە بوارەكانی پەروەردەی كەسی و كۆمەڵایەتی، توێژەر هەوڵیداوە پێگە و رۆڵی پەروەردەیی خێزان لە روانگەی هەردوو زانستی دەروونناسی و كۆمەڵناسی بخاتەڕوو.

توێژینەوەكە لە دوو بەش پێكدێت: بەشی یەكەم پێكدێـت لە پێناسەی خێزان، پایە سەرەكییەكانی خێزان، پڕۆسەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی و تایبەتمەندی و ئامانجەكانی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی. بەشی دووەم پێكدێت لە پڕۆسەی پەروەردە لە ناو خێزاندا، قۆناغەكانی پەروەردەكردن، ژینگەی ئاسانكار بۆ پەروەردەی خێزانی و لەمپەرەكانی رۆڵی پەروەردەیی خێزان.

بەشی یەكەم: خێزان و ئەركی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی

1.            پێناسەی خێزان:

خێزان هەریەكە لە هاوسەرگرتن و وەچەنانەوە، كۆمەڵێك پێگەStatus ، رۆڵی بەدەستهێنراو لە رێی هاوسەرگرتن و وەچەنانەوە دەگرێتەوە، بۆیە لای زۆرینەی كۆمەڵگەكان هاوسەرگرتن بەمەرجی پێشینە بۆ پێكهاتنی خێزان دادەنرێت و خێزانیش بە بەرهەمی كارلێكی مرۆیی دادەنرێت.

خێزان بەو نێوەندە دادەنرێت لە لایەن كۆمەڵگەوە كە هەریەكە لە: پێداویستییە غەریزییەكانی تاكەكەس، پاڵنەرە سروشتی و كۆمەڵاتییەكان وەكو حەزكردن بە ژیان، مانەوەی نەژادی مرۆڤ، بەدیهاتنی ئامانج لە بوونی مرۆڤ، بەدیهاتنی پاڵنەرە سۆزداری و هەڵچونییەكان وەكو سۆزی باوكایەتی و دایكایەتی دێنێتەدی.

خێزان یەكەیەكی كۆمەڵایەتی بنەڕەتییە لە پێكهێنانی بینای كۆمەڵایەتی و كولتوری، لە سادەترین شێوازیدا خێزان پێكدێت لە دایك و باوك و منداڵەكانیان كە هاوسەرگرتنیان ئەنجامنەداوە و خێزان دوو جۆر لە پەیوەندی خزمایەتی دەگرێتەخۆی: پەیوەندی دایكایەتی و باوكایەتی و پەیوەندی برایەتی و خوشكایەتی، ئەم جۆرە لە خێزان زانایانی ئەنترۆپۆلۆژیا ناوزەندیان كردووە بە خێزانی سەرەتایی یان خێزانی ناوەكی.

خێزان پێناسە دەكرێت بە كۆمەڵێكی بایۆلۆژی نیزامی پێكدێت لە ژن و پیاوێك بە بوونی پەیوەندی هاوسەرێتی دانپیانراو لە نێوانیاندا و منداڵەكانیان، لە گرنگترین ئەركەكانی ئەم كۆمەڵەیە: پڕكردنەوەی پێداویستییە سۆزدارییەكان، پڕاكتیزەكردنی پەیوەندی غەریزی، رەخساندنی هەلومەرجی كۆمەڵایەتی كولتوری بۆ پێگەیاندن و چاودێریكردن و ئاڕاستەكردنی منداڵان.

مالینوفسكی Malinowski پێناسەی خێزان دەكات بە كۆمەڵێك لە تاكەكەسەكان پەیوەندییەكی بەهێز كۆیاندەكاتەوە  كە جیایان دەكاتەوە لە كۆمەڵەكانی تر، لە ماڵێكی هاوبەشدا  پێكەوە دەژین و پەیوەندی سۆزداری هاوبەش پێكەوە گرێیان دەدات، هەروەها پێگەیاندنی منداڵ لە گرنگترین ئەركەكانی خێزانە لای مالینوفسكی.

لەو پێناسانەی سەرەوە دەردەكەوێت كە كۆمەڵیك مەرجی پێشینە هەیە بۆ كۆمەڵی كۆمەڵایەتی تا ناوزەند بكرێت بە خێزان:

-       بوونی پەیوەندی هاوسەرێتی یان پەیوەندی خوێن لە نێوان ئەندامانی هەمان خێزاندا.

-       بوونی شوێنێكی نیشتەجێبوونی هاوبەش بۆ سەرجەم ئەندامانی خێزان.

-       بوونی منداڵی بایۆلۆژی یان منداڵ بە هەڵگرتنەوە.

-       بوونی پەیوەندی غەریزی لە نێوان دوو هاوسەر لە خێزاندا.

-       بوونی خێزان وەكو یەكەیەكی ئابووری، ئەوەش بە بەشداریكردنی ئەندامانی خێزان لە رێی داهات و موڵكدارییەكانیانەوە و بوونی مافی بەكارهێنانی موڵكەكانی خێزان بۆ سەرجەم ئەندامانی خێزان بە یەكسانی.

2.            پایە سەرەكییەكانی خێزان:

خێزان وەكو یەكەمین دامەزراوەی كۆمەڵایەتی بەرپرسیار لە وەچەنانەوە و پەروەردە و پێگەیاندنی نەوەكان و فەراهەمهێنانی دەستی كار بۆ كۆمەڵگە، لە روانگەی كۆمەڵێك لە زانایانی دەروونناسی و كۆمەڵناسی خێزان لە رووی پێكهاتەوە لە چەند پایەیەك پێكهاتووە:

أ-     پایەی پێكهاتەیی: مەبەست لە پایەی پێكهاتەیی حزوری هەردوو هاوسەرو منداڵە بە شێوەیەكی تەواوكاری  و پێكەوەگرێدراوە، كە هەریەك لەوانە رۆڵ و پێگەی خۆی لە پێكهاتەی خێزاندا بەجێبهێنێت.

ب-   پایەی كۆمەڵایەتی: سەركەوتنی ژیانی خێزانی بەندە بە قەناعەتی هەردوو هاوسەر بە گرنگی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی ناو خێزان لە نێوان هەردوو هاوسەر و ئەندامانیتری ناو خێزان، كە تایبەتمەندی سۆزداری و ئاڵوگۆڕكاری هەیە و زامنی جێگیری و بەردەوامی خێزان دەكات.

ج-    پایەی تەندروستی: خێزان لەسەر ئاستی كۆمەڵگە بە یەكەی وەچەنانەوە دادەنرێت، بۆیە تەندروستی ئەندامانی خێزان و رەچاوكردنی باری تەندروستی و دوور بوون لە نەخۆشییە بۆماوەییەكان بە خاڵێكی گرنگ دادەنرێت بۆ ئەو گەنجانەی ئاڕاستەدەبن بەرەو هاوسەرگیری، هەروەها بوونی ئەندامێكی خاوەن گرفتی تەندروستی بۆ خۆی مایەی زیادبوونی گرفت و كێشەكانی خێزانە.

د-    پایەی دەروونی: ژیانی هاوسەرێتی پێویستی بە ئامادەسازییەكی دروست هەیە لە رووی دەروونی و هەڵچوون و سۆزدارییەوە لەگەڵ خۆڕاگرییەكی بەردەوام لەبەردەم فشار و قەیرانەكان، كە بە گیانی قوربانیدان و بەخشین و وەرگرتنەوە پڕۆسەی بڕیاڕدانی هاوبەش ئەنجامدەدرێت.

هـ-    پایەی ئابووری: بوونی سەرچاوەی داهات مەرجێكی پێشینەیە بۆ هاوسەنگكردنی پەیوەندییە خێزانییەكان و كاراكردنی ئەندامانی خێزان تا بتوانن رۆڵی دیاریكراوی خۆیان ئەنجامبدەن بە باشترین شێواز، بۆیە گرنگە هاوبەشیكردنی هەردوو هاوسەر لە دابینكردنی بودجەی خێزاندا.

و-    پایەی ئایینی: پابەندبوون بە ئایینەوە هۆكاری بنەڕەتییە لە جێگیری ژیانی خێزانی و پڕۆسەی پەروەردەكردنی منداڵ، جێبەجێكردنی سروتە ئاینییەكان لە خێزاندا هۆكاری پەیوەستبوون منداڵە بە ئایینەوە و راهاتن لەسەر ژیانی دەستەكۆیی.

3.            پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی:

لای پارسۆنز پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی پڕۆسەی فێربوونە بە پشتبەستن بە لاسایكردنەوە و یەكگرتن لەگەڵ فۆڕمی ژیری و سۆزداری و ئاكاری لای منداڵ و هەرزەكار بە ئامانجی تێهەڵكێشانی رەگەزە پێكهێنەرەكانی كولتور لە سیستەمی كەسایەتی، كە لە سەرەتای لەدایكبوونی كەسەكە دەستپێدەكات، بەردەوامی دەبێت لەگەڵ چوونە خوێندنگە و تێكەڵبوون بە دەستەهاوڕێ‌.

لای دۆركایم پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی پڕۆسەی گۆڕینی لایەنی بایۆلۆژییە بە رەهەندی كۆمەڵایەتی و كولتوری تا رۆڵی ئاڕاستەكار بۆ رەفتاری تاكەكەس لە كۆمەڵگەدا ببینێت. هەروەها بریتییە لە پەروەردەكردنی كەسە پێگەشتووەكان بۆ كەسە پێنەگەشتووەكان تا ببنە خاوەنی كەسایەتی لە چوارچێوەی خواست و رێساكانی كۆمەڵگە.

پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی پڕۆسەی داڕشتنی رەفتاری مرۆیی تاكەكەسە و بریتییە لە پرۆسەی گۆڕینی بونەوەرێكی بایۆلۆژی بۆ بونەوەرێكی كۆمەڵایەتی و لەخۆگرتنی كەسەكان بۆ كولتوری كۆمەڵگە كە لە رێیەوە تاكەكەسی لەدایكبوو گەشە بە كەسایەتی خۆی دەدا و دەبێـتە خاوەنی كەسایەتییەكی كۆمەڵایەتی كارا لە چوارچێوەی یاسا و رێسای كۆمەڵگە و كولتورەكەی.

پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی پڕۆسەی فێربوون و پەروەردە وفێركردنە بە پشتبەستن بە كارلێكی كۆمەڵایەتی بە ئامانجی لەخۆگرتنی تاكەكەس بۆ رەفتار و پێوەر و ئاڕاستەگونجاوەكان لەگەڵ رۆڵە كۆمەڵایەتییە دیاریكراوەكانی تا بتوانێت بە هاوشانی گروپەكەی خۆگونجاندن بەدیبهینێت.

پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی ئەو پڕۆسەیە كە لە رێیەوە تاكەكەس هۆشیار دەبێت بە هۆكارە كاریگەرە كۆمەڵایەتییەكان و زامنی كارلێك و گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی دەكات كاتێك تاكەكەس كارلێك لەگەڵ كەسانیتر دەكات و كاریگەر دەبێت بە پێوەر و رۆڵە كۆمەڵایەتییەكان و ئاڕاستە دەرونییەكان، بەوەش كەسەكان بەرهەمی ئەم كارلێكە دەبن.

4.            تایبەتمەندییەكانی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی:

لە روانگەی كۆمەڵناسی خێزانەوە پڕۆسەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە و جیای دەكاتەوە لە پڕۆسە كۆمەڵایەتییە كولتورییەكانی تر، لەوانە:

یەكەم: پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی پڕۆسەی فێربوونی كۆمەڵایەتییە، تاكەكەسەكان لە رێی كارلێكی كۆمەڵایەتییەوە فێری رۆڵ و پێوەرە كۆمەڵایەتییەكان و فۆرمەكانی رەفتار دەبن لە چوارچێوە ریپێدراوەكانی كۆمەڵگە.

دووەم: لە رێی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتییەوە  منداڵی پشتبەستوو بە كەسانیتر  دەگۆڕێت بۆ كەسێكی سەركەوتوو كە دركی بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی دەكات.

سێیەم: پڕۆسەیەكە بەردەوامە بە  دەستپێكردنی ژیان دەستپێدەكات و بە كۆتاییهاتنی كۆتایی دێت.

 چوراەم: پلەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی تر گۆڕانكاری بەسەردا دێت و فۆڕمەكەی جێگیرە.

پێنجەم: لە بەئەنجامگەیاندنی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی كۆمەڵێك دامەزراوە لەگەڵ خێزان بەشدارن، لەوانە: خوێندنگە ودامەزراوەی ئایینی و رۆشنبیری  و میدیایی لەگەڵ گروپی دەستە هاوڕێ‌.

شەشەم: زیاتر لە فۆڕمێك لە پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی بوونی هەیە، بە پێی گۆڕانی ژینگەی كۆمەڵایەتی  و پێگە و كولتوری خێزان  و قەبارە و ریزبەندی منداڵ...تاد.

حەوتەم: پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی بە واتای لەخۆگرتنی كەسەكان بۆ كەسایەتی كۆمەڵایەتی جیاواز و بەتوانا لە جوڵەكردن و گەشەی كۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی كولتورێكی دیاریكراو.

هەشتەم: پڕۆسەیەكی راستەوخۆیە و بەرهەمی دەستی كۆمەڵگەیە نەك كەسێك یان كۆمەڵێك كەس.

نۆیەم: پڕۆسەیەكی كۆمەڵایەتی دەروونییە و جەختدەخاتە سەر هەردوو لایەنەكە پێكەوە.

5.     ئامانجەكانی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی:

یه‌ك:  بەرهەمهێنانی كەسێكی خاوەن شیاوێتی كۆمەڵایەتی و خاوەن توانای كارلێكی كۆمەڵایەتی.

دوو:  دەمجكردنی بەها ئاكاری و كۆمەڵایەتییەكان لە بینای كەسایەتی تاكەكەس و پێكەوەنانی رێساكانی رێگەگرتن لە رەفتاری نەخوازراو.

سێ:  فێربوونی منداڵ بۆ رۆڵە كۆمەڵایەتییەكان.

چوار: گۆڕینی پێداویستییە بایۆلۆژییەكان بۆ پێداویستییە كۆمەڵایەتییەكان و گۆڕینی رەفتاری كەسەكە تا ببێتە كەسێكی كۆمەڵایەتی و خاوەندارێتی پێگەیەكی كۆمەڵایەتی كە كۆمەڵگە دیاریدەكات.

پێنج:  بەدیهێنانی پڕۆسەی كۆنتڕۆڵی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەدا بەشێوەیەكی گشتی و پابەندبوون بە بەهاكانەوە بەشێوەیەكی تایبەتی.

شه‌ش:       پێگەیاندنی هاوڵاتی خاوەن توانای رووبەڕووبوونەوەی گرفتەكانی ژیانی بببێت و هەوڵبدات بۆ پێشخستن و گەشەپێدان.

بەشی دووەم: رۆڵی پەروەردەیی خێزان

1.     پڕۆسەی پەروەردە لە ناو خێزاندا:

پڕۆسەی پەروەردەی تاك بە دوو شێواز ئەنجامدەدرێت:

یه‌كه‌م: پەروەردەی مەبەستدار: ئەو پەروەردە رێكخراوەیە، كە ئامانجی ئاشكرای هەیە، لەبەر گرنگی ئەم شێوازەی پەروەردە خودی دەوڵەت لە چوارچێوەی دامەزراوەكانی خوێندندا رێكخستنی بۆ دەكات، لە رێی پڕۆگرامی سەرتاسەری دیاریكراو و رێنمایی بەئامانجگیراو. هەروەها پەروەردەی خێزانیش بە شێوازی پەروەردەی راستەوخۆ ئەژماردەكرێت

دووه‌م: پەروەردەی بێ‌ مەبەست: ئەو پەروەردەیە تاك لە رێی بەریەكەوتن و پەیوەندییەكانی بە كەسانی دەوروبەرەوە و كاریگەربوونی بە شێوەیەكی راستەوخۆ بەدەستدیدێنێت.

2.     قۆناغەكانی پەروەردەكردن لە ناوخێزاندا:

 پەروەردەكردنی تاك لە خێزاندا بەسەر چوار قۆناغدا دابەشكراوە:

قۆناغی چەپاندن:

لە كاتی لەدایكبوونەوە تا تەمەنی (حەوت) ساڵ تایبەتە بە چاندنی بەهاكان لە بینای كەسایەتی منداڵدا لە لایەن دایك و باوكەوە، ئەوەش لە رێی سوود وەرگرتن لە هەریەكە لە: هەڵوێست و بەریەكەوتن و رووداوەكان و بۆنەكان و جوڵە و پەرچەكرداری منداڵ لە ناو ماڵدا.

چاندنی بەهاكان پێویستی بە ژینگەیەكی خێزانی ئاسانكارە لەسەرەتای لەدایكبوونی منداڵەوە تا قۆناغی هەرزەكاری، بۆیە پابەندبوونی پەروەرشیاران ( دایك و باوك) بە پێنج پایەی بنەڕەتییەوە لەسەرەتای ژیانی جگەرگۆشەكەیەوە یارمەتیدەر دەبێت بۆ فەراهەمهێنانی ژینگەیەكی یارمەتیدەر بۆ چاندنی بەها خوازراوەكان:

1-    ناسینی منداڵ لە دوای تەمەنی یەكساڵیەوە بە خاڵ ‌و بەهێز‌و لاوازەكانی كەسایەتی خۆی، كە سەرەتای پڕۆسەی خودناسی دەستپێدەكات ‌و بۆ یەكەم جار دایك ‌و باوك دەبنە ڕێنیشاندەری جگەرگۆشەكەیان.

2-    ناسینی دەوروبەر بە منداڵ لە ڕێی ئاشناكردنی منداڵەكە بە مانا‌و واتای جوڵە‌و وتە‌و جوڵانەوەكانی كەسانی دەوروبەر، لەڕێی بەریەككەوتنە زارەكییەكان واتە قسە‌و گفتو‌وگۆ، بەمە هەنگاو بە هەنگاو منداڵ بەرەو تێگەیشتن لە دەوروبەری خۆی دەڕوات ‌و ئەزمونی كەڵەكەبوی بۆ دروست دەبێت  كە لە گەشەی عەقڵ‌و هۆش‌و ئیداركیا ڕۆڵی گەورەی دەبێت.

3-    بەبەشداریكردن لە گفتو‌و گۆی ناوماڵ ‌و دانیشتنی سەردان‌و سەیران‌و بۆنەكان گرنگە دایك‌و باوك هەوڵبدەن تا منداڵ ڕابهێنن لەسەر هونەری گوێگرتن، ئەوەش بە بەشداریكردنی منداڵ لە دوای تەمەنی 3 ساڵیەوە وەكو گوێگر لە مەجلیسی كەسانی جیاوازدا لە ڕووی كەسایەتی ‌و توانای ئاخاوتن‌و گفتوگۆكردنەوە، خاڵی سەرەكیش بۆ دایك‌و باوك بریتییە لە پیشاندانی ئەزمونی گوێگرتنی خودی دایك‌و باوك ‌و باسكردنی گرنگی ئەو گوێگرتنانە، لەمەوە بە ئاسانی‌و بە تێپەڕبونی كات گوێگرتن وەكو یەكێك لە ئامرازە سەرەكییەكانی كۆكردنەوەی زانیاری بۆ مێشكی منداڵ كارا دەبێت.

4-    تێكەڵبونی دایك‌و باوك بە كەسانی دەروبەریان‌و گفتوگۆكردن لەسەر هۆكارەكانی بەهێزكردنی پەیوەندی لە گەڵ كەسانی دەوروبەریان بە حزوری منداڵ، هەروەها باسكردنی هۆكارەكانی لاوازكردن یان دابڕانی پەیوەندی بە كەسانی ترەوە، سەرئەنجام ئەم هەنگاوە ئەزمونی زیندوو بە منداڵ دەدات لە هونەری بینای پەیوەندییەكان‌و كۆتایی پێهێنانیان‌و منداڵ ڕادێت تا ببێتە خاوەنی توانای دەستپێشخەریكردن لە بواری بینای پەیوەندییەكاندا.

5-     دانایی كۆمەڵایەتی كە زۆر جار بە بەستنەوەی جوڵەی جەستە بە دەربڕینەكانەوە لە وشە‌و وتار دەربڕینی بۆ دەكرێت، ڕاهێنانی دایك‌و باوك بۆ منداڵەكەیان لە سەر گرێدانی وشە‌و دەربڕینەكانیان بە شێوازی تایبەت لە جوڵە سەر‌و دەم‌و چاو‌و دەست‌و جەستەیان هەنگاوێكی گرنگە بۆ تێگەشتن لە جوڵەی جەستەی كەسانی بەرامبەر‌و دەوروبەریان، لە كاتێكدا جوڵەی جەستە بەرپرسە لە گەیاندنی زانیاری بۆ دەماغ بە هەمان توانایی وشە‌و دەربڕینەكان، بەمەش زەمانەتی گەشەی بەردەوامی عەقڵی منداڵەكە بۆ دایك‌و باوك دێتە دی.

قۆناغی چاولێگەری:

لە تەمەنی (حەوت) ساڵ بۆ ( چواردە) ساڵ تایبەتە بە چەسپاندن و ناساندنی بەهاكان بە خودی منداڵ كاتێك لە رێی پەرچەكردار و مامەڵەی رۆژانەی منداڵەوە رەنگدانەوەی بەهاكان بە ئاشكرا تێبینیدەكرێت لە لایەن دایك و باوك و خوشك و برای گەورەوە لە ماڵدا، بۆیە ئەركی  پەروەرشیاری بۆ ئەم قۆناغە ناساندنی منداڵە بە ناو و كاریگەری بەهاكان لەسەر ئاستی كەسی و كۆمەڵایەتی بۆ خودی منداڵ.

قۆناغی كۆمەڵایەتی:

لە تەمەنی (چواردە) ساڵ بۆ ( بیست و یەك) ساڵ تایبەتە بە گەشەپێدانی تواناكانی هەرزەكار  لە بواری بونیاتنانی پەیوەندییەكەسییە كۆمەڵایەتییەكانی بە تایبەتی پەیوەندی هاوڕێیەتی، پێویستە دایك و باوك كاربكەن لەسەر فەراهەمهێنانی ماڵێكی گونجاو بۆ هەرزەكار تا هەلی بانگهێشتكردنی هاوڕێی بۆ دابین ببێت و كەسایەتی قۆناغەكانی گەشەی دەروونی و سۆزداری بە شێوەیەكی ئاسایی بێت.

قۆناغی كرداری (عەمەلی):

لە تەمەنی ( بیست و یەك) ساڵ بۆ تەمەنی (سی و پێنج) ساڵ تایبەتە بە بونیاتنانی ژیانی كۆمەڵایەتی لە رووی پیشەیی و خێزانی و بەدەستخستنی پێگەی كۆمەڵایەتی و لەئەستۆگرتنی رۆڵ و بەرپرسیارێـی كۆمەڵایەتی بە تەواوەتی.

3.            ژینگەی ئاسانكار بۆ پەروەردەكردنی منداڵ:

پەروەردەكردن پێناسەدەكرێت بە ئەكتیڤكردنی هەریەكە لە زیهن (عەقڵ)‌و دڵ‌و دەرون‌و جەستەی تاكەكەس، بە مەبەستی هاتنەدی سەروەربوونی مرۆڤ لەسەر زەویدا‌و بەدیهێنانی جێنشینی بۆ خوای گەورە.

پەروەردەكردن بە دواندنی ژیری‌و دەرون‌و ڕۆحی تاكە كەسەكە دەستپێدەكات، كە لە ڕێی شێواز‌و میكانیزمەكانی پەروەردەییەوە كار لەسەر دارشتنی قەناعەت عەقڵییەكان‌و ئیدراك‌و هۆشمەندی تاكەكەس ئەنجامدەدرێت‌، سەرئەنجام ویستی تاكەكەس چالاك دەبێت‌و داینەمۆی گۆڕانكاری كارادەبێت‌و دەبێتە هۆی ئەوەی تاكەكەس خۆویستانە ئاڕاستەی گۆرانكاری لە ناخ‌و ئاكار‌و ڕەفتار‌و مامەڵەی خۆیدا بكات.

رەخساندنی هەلومەرجی گونجاو بۆ بەدیهێنانی پڕۆسەی پەروەردەكردنی منداڵ یەكێكە لە مەرجە پێشینەكان بۆ گەشتن بەسەركەوتن لە نواندن و بەجیهێنانی رۆڵی پەروەرشیاربوون لە لایەن دایك و باوكەوە.

گرنگترین پێداویستییەكانی فەراهەمهێنانی ژینگەی ئاسانكار بریتییە لە :

1-         حزوری بەهاكان بە تایبەتی بەخشینی خۆشەویستی لە خێزاندا:

خۆشەویستی یەكەم بەهای بونیاتنەری ژیانی خێزانییە‌و بەخشینی خۆشەویستی ‌و سۆز لەلایەن دایك ‌و باوكەوە بە جگەرگۆشەكانیان بە گرنگترین ئەركی خێزان دادەنرێت، كە تەنها خێزان دەتوانێت پێی هەڵبسێت ‌و سەرجەم دامەزراوە ‌و بونیادە كۆمەڵگەییەكانیتر وەكو خوێندنگە ‌و ڕێكخراو و مزگەوت ‌و ‌و...تاد تێهەڵكێشی ئەركەكانی خۆیانی ناكەن.

تایبەتمەندی خێزان لە بەخشین و تێركردنی ئەندامانی بە خۆشەویستی ئەوەیە بە بێبەرامبەر خۆشەویستی دەبەخشێت و بەخشینی خۆشەویستیش دەبێتە سەرچاوەی بەختەوەربوونی خێزان.

 خێزان لەڕێی بەخشینی خۆشەویستی بە ئەندامانی كاردەكات لەسەر  بەهێزكردنی توانای وەرگرتن و بەخشینی خۆشەویستی لای ئەندامانی و هاوسەنگكردنی ئەو توانایە، بەوەش سۆزداری وەكو یەكێك لە پێكهێنەرە سەرەكییەكانی كەسایەتی منداڵ گەشەی سروشتی  خۆیدەكات شانبەشانی پێكهێنەری هزری، دەروونی، مەعنەوی و هەڵچوون لە كەسایەتی منداڵدا.

دەربڕینی خۆشەویستی بۆ منداڵ  لە یەكەم ساتی لەدایكبوونییەوە دەستپێدەكات، بە گەورە بوونی منداڵ و هاتنی منداڵیتر و  تێكەڵاوبوونی منداڵ بە ژینگەی خوێندن و دەستەهاوڕێ شێوازەكانی دەربڕین گۆڕانی بەسەردا دێت‌.

لە روانگەی دەروونناسییەوە منداڵ لە (یەك) رۆژی تەمەنیەوە بۆ (حەوت) ساڵ بە شێوەیەكە سەرەكی پێویستی بە خۆشەویستی دایك و باوكییەتی وەكو سەرچاوەی بنەڕەتی تێركردنی لایەنی سۆزداری منداڵ و لە تەمەنی (حەوت) ساڵ بۆ ( چواردە) ساڵ خۆشەویستی سەرجەم ئەندامانی خێزان بۆ منداڵ دەبێـتە سەرەكیترین سەرچاوەی خۆشەویستی، بۆیە تا تەمەنی (چواردە) ساڵی منداڵ  لە ناو خێزانی خۆیدا خۆشەویستی وەردەگرێت و گەشەی پێدەكات و لێهاتوویی بەخشینی خۆشەویستی لەخۆدەگرێت.

2-         پێكەوەژیانی خێزانی:

پێكەوەژیانی خێزانی بە كۆبوونەوەی ئەندامانی خێزان رۆژانە لە یەكەیەكی جوگرافی دیاریكراو لە ناو ماڵدا پێناسە دەكرێت، لەگەڵ هەوڵدانی بەردەوام بۆ رێگەگرتن لە دووركەوتنەوە یان ئامادەنەبوونی یەكێك لە ئەندامانی خێزان بۆ ماوەی زیاتر لە بیست و چوار) كاتژمێر لە كاتی باری ئاسایی خێزاندا و بۆ ماوەی زیاتر لە هەفتەیەك لە كاتی بوونی باری نائاسایی بۆ خێزان یان  ئەندامانی خێزان، بە تایبەتی بۆ ئەو ئەندامانەی تەمەنیان لە نێوان (دوازدە) بۆ ( هەژدە) ساڵە بە پێی هەندێك لە ئاڕاستە زانستییە تایبەتەكان بە پێگەیاندنی ئەندامانی خێزان و بەردەوامییدان بە پەیوەندییە خێزانییەكان.

پەیوەستبوونی منداڵ بە جوگرافیای ناوماڵ بە یەكێك لە بەرهەمەكانی پێكەوەژیانی خێزانی ئەژماردەكرێت، بۆیە گرنگە دایك و باوك بە شێوەیەكی سیستماتیك كاربكەن لەسەر تێكەڵاوكردنەوەی منداڵ بە بازنەی پێكەوەژیانی خێزانی لە رێی:

یەكەم:  بوونی تێڕوانین و قەناعەت لای دایكو باوك بە گرنگی حزوری منداڵ لە چوارچێوەی جوگرافیای ماڵدا، وەكو یەكێك لە پایەكانی فەراهەمهێنانی ژینگەیەكی پەروەردەیی خێزانی كە منداڵ سەنتەر بێت تیایدا.

دووەم : بوونی ویستێكی راستەقینە بۆ گۆڕینی ئەم قەناعەت و روانینە بۆ شێوازی دروست و كاریگەر لە مامەڵەی بەردەوام و جێگیری رۆژانە لە چوارچێوەی خێزاندا و پێویستبوونی پاڵپشتیكردنی ئەم ویستە لەلایەن ئەندامانیتری ناو خێزان و كەسانی نزیكی خێزان.

سێیەم: بوونی لێهاتوویی بەخشینی سۆز و وەرگرتنی و گەیاندنی شیكردنەوەی لۆژیكانە...تاد، بۆ بەئەنجامگەیاندنی پڕۆسەی پەیوەستبوونی منداڵ بە دایك و باوكەوە وبەهێزكردنی پەیوەندی ئاڵوگۆڕكاری نێوان ئەندامانی خێزان، سەرئەنجام پەیوەندییەكی دەروونی تایبەت پێكدێت، كە لە گرنگترین دەرهاویشتەكانی هەستكردنی منداڵ بە ئەمان و بوونی پشتی خێزانی دەبێت.

چوارەم: بوونی هۆشیاری و توانستی پێویست لای دایك و باوك بۆ رووبەڕووبوونەوەی فشار و رێگر و بەربەستە دەروونی و كۆمەڵایەتی و سۆزداری و خێزانییەكان لە بەردەم بەواقیعیكردنی پەیوەستبوونی منداڵ لە رێی بەرجەستەبوونی پێكەوەژیانی خێزانی

3-         بوونی هاوبەشێتی راستەقینە لە نێوان دایك و باوك و دامەزراوە پەروەردەییەكان:

هاوبەشێتی راستەقینە بە واتای بوونی هەماهەنگی لە نێوان ستافی كارگێری و پەروەرشیارانی ناو دامەزراوە پەروەردەییەكان و دایك و باوك لە خێزاندا، هەر لە قۆناغی دایەنگە تا كۆتا قۆناغی خوێندنی  ئامادەیی منداڵ.

زۆرێك لە دامەزراوە و رێكخراوە تایبەتمەندەكان بە بواری پەروەردەی منداڵ رێكەكەوتوون لەسەر ئەوەی بەرجەستەبوونی هاوبەشێتی  راستەقینە لەرێی  پڕۆگرامەكانی خوێندن و پەروەردەی منداڵ لە تەمەنی (3 بۆ 8) ساڵ پێویستە ئەم ئەركانە بگرێتەئەستۆ:

أ-     رەخساندنی هەل بۆ دایكان و باوكان تا هەستبكەن خاوەنی پێگە و قەدرن لە ژیانی منداڵەكانیان بەوەی سەرەكیتترین كەسی كاریگەرن بۆ منداڵەكانیان و هاوبەشن لە پەروەردەكردنیاندا.

ب-   رێزگرتنی دایكان و باوكان لە خۆیان كاریگەری بنەڕەتی  دەبێت بۆ گەشەی منداڵ، پێویستە باوكان و دایكان لە رێی بەشداری ئەرێنییەوە لەگەڵ دامەزراوەكانی پەروەردە ئەم رێزگرتنە لە خود بچەسپێنن.

ج-    بەشداریپێكردنی دایكان و باوكان لە داڕشتنی بریارەكانی تایبەت بە پەروەردە لە دامەزراوەكانی پەروەردە و خوێندن بە تایبەتی دایەنگە و باخچەی ساوایان.

د-    رەخساندنی هەل بۆ دایكان و باوكان لە لایەن دامەزراوە پەروەردەییەكانەوە بۆ گەشتنی دایكان و باوكان بە پۆل و هۆڵی ئەنجامدانی چالاكی منداڵەكانیان.

هـ-    ئاڵوگۆڕكردنی بیرۆكە و زانیاری لە نێوان دایكان و باوكان و مامۆستایان بە مەبەستی زۆرترین سوود گەیاندن بە منداڵەكان

و-    كاركردن لەسەر كەمكردنەوەی گرفتی منداڵ كاتی چوونە خوێندنگە بۆ یەكەمجار لە رێی هەماهەنگی نێوان دایكان و باوكان و بەڕێوبەرایەتی دامەزراوە پەروەردەییەكان.

لەگەڵ بەرجەستەبوونی هاوبەشێتی راستەقینە لە نێوان دایكان و باوكان و دەستەی بەڕێوبەرایەتی دامەزراوەكانی پەروەردە و خوێندن، خودی منداڵان سوودمەنددەبن بە:

1-    بەردەوامیدان بە كەڵەكەبوونی ئەزموون و بیناكردن لەسەر ئەزموونە پێشینەكانی منداڵ ، كە لەسەرەتای ژیانییەوە شێوازەكانی فێربوون و گەشەی سۆزداری لە ماڵەوە دەستیپێكردووە.

2-    بەشداریكردنی دایكان و باوكان هۆكاری بنەڕەتییە بۆ زاڵبوونی گیانی خۆشەویستی و رێزگرتنی ئاڵوگۆڕكراو لە نێوان دایكان و باوكان و كەسانی ناو دامەزراوە پەروەردەییەكان.

3-    هاوكاری و هاوبەشێتی هەلی بەردەوام دەرەخسێنێت بۆ هەردوولا: دایكان و باوكان و دامەزراوە پەروەردەییەكان بۆ درككردنی پێداویستییەكانی منداڵ و شێوازی گونجاو بۆ فێربوونی و گرنگیپێدانەكانی منداڵ، كە باشترین هەل دەرەخسێنێت بۆ گەشەكردن و فێربوونی بەردەوام.

4-    گەشەكردن و بەرزبوونەوەی ئاستی فێربوونی زمان لای منداڵ و پابەندبوونی بە ئەركەكانی خوێندنگە و توانستی چارەسەركردنی گرفت و باشتربوونی لایەنی كۆزانیاری و جەستەیی و سۆزداری و كۆمەڵایەتی و پابەندبوونی بە رێنمایی و یاساكان.

دكتۆرە Marjorie Kostelnik كە خاوەنی 17 كتێب و 58 بابەته‌ لە بواری فێربوون بە راهێنان لە گەڵ هاوڕێكانی لیستی ئەو ئەرك و كارانەیان تۆماركردووە، كە هەریەكە لە دایكان و باوكان و مامۆستایان خوازیارن بەرامبەرەكانیان بەجێیبهێنن:

(10) ئەرك باوكان و دایكان خوازیارن مامۆستایان ئەنجامیبدەن

10) ئەرك  مامۆستایان خوازیارن  دایكان و باوكان ئەنجامیبدەن

1.     یارمەتیدانی منداڵ بۆ بیناكردنی رێزگرتن لە خود.

2.     ناسینی هەر منداڵە بە تەنیا.

3.     بە بەردەوامی بەریەكەوتن لەگەڵ دایك و باوك.

4.     بەخشینی رێنمایی بە دایكان و باوكان بۆ چۆنیەتی كاركردن لەگەڵ منداڵ لە ناو ماڵدا.

5.     پاراستنی ئاستی بەرز لە لایەنی رەفتاری و ئەكادیمی.

6.     پێشوازیكردن لە بەشداریكردنی دایكان و باوكان و هاندانیان لەسەر بەشداریكردن.

7.     چالاكبون و پشتگیریكردنی چالاكی و ئەنجومەنی باوكان.

8.     دابینكردنی چالاكی دەوڵەمەندكردنی كەسایەتی منداڵ.

9.     پێشبینیكردن و هاندان و رێزگرتن لە منداڵان و میوانەكان.

10.   لە یادیان بێت باوكان خوازیاری پێشكەشكردنی یارمەتین.

1)     دابینكردنی سەرچاوەی خوێندنەوە و فێربوون لە ماڵەوەدا.

2)     پێشەنگبوون.

3)     هاندانی منداڵ بۆ تەواو  بەخەرجدانی  تواناكانی لە خوێندنگە.

4)     جەختكردنەوە لەسەر بەدەستهێنانی مەعریفە.

5)     پشتگیریكردنی رێنماییەكانی پڕۆگرام  و ئامانجەكانی.

6)     بەكارهێنانی شێوازەكانی فشاری پۆزەتیڤ.

7)     پەیوەندیكردن بە مامۆستاكانەوە لە سەرەتای بوونی گرفت.

8)     لەخۆگرتنی بەرپرسیارێـی وەكو دایك و باوك.

9)     تەماشاكردنی ئاهەنگی گەنجان و رەفتارە دزێوەكان بە شێوەیەكی جدی.

10)   بە ئاگابوون لە واقیعی خوێندنگە و بەشداریكردن لە چالاكییەكانی خوێندنگە.

سەرچاوە: (Kostelink et al,378,1993 ).

4.     لەمپەرەكانی رۆڵی پەروەردەیی خێزان:

أ-     وەلاوەنانی پەروەردە لە خێزاندا: بە خستنەڕووی كۆمەڵێك پاساو بەشێك لە دایكان و باوكان ئەركی پەروەردەیی خێزان وەلاوە دەنێن و خۆیان بە دوور دەگرن لە یەروەردەكردنی منداڵەكانیان، لەو پاساوانە: زۆری دەوام، پەیوەندی خزمایەتی چڕ، ئاڵۆزبوونی ژیان، بەپلە دوو یان سێ‌ بوونی خێزان لە رووی كاریگەری پەروەردەییەوە، خێرابوونی ریتمی ژیان....تاد.

ب-   رادەستكردنی پەروەردەی منداڵ: بەشێك لە دایكان و باوكان ئەركی پەروەردەكردنی منداڵ رادەستی خوێندنگە یان یانە هونەری و پەروەردەییەكان یان خزمەتكار دەكەن، بە بێ‌ رەچاوكردنی ئەوەی ئەركی سەرەكی خێزان هاوبەشێتی دایك و باوكە لە پەروەردەكردنی منداڵدا.

ج-    خستنەڕووی پەروەردە لە چوارچێوەیەكی نموونەیی دوور لە واقیع، لەگەڵ بەقورسكردنی پڕۆسەی پەروەردەی منداڵ لە هەلومەرجی هاوچەرخی خێزاندا.

د-    رادەستكردنی پەروەردەی منداڵ بۆ  هۆكارە جیاوازەكانی میدیا: بەشێك  لە دایكان و باوكان ئاساییە بۆیان منداڵەكانیان لە ساواییەوە تا قۆناغی هەرزەكاری زۆرترین كاتیان لەبەردەم شاشەكانی میدیا جیاوازەكان بەسەربەرن بە تەنیا، سەرئەنجام حزوری دایك و باوك لە بەسەربردنی كاتەكانی منداڵ زۆر لاواز دەبێـت.

هـ-    نەبوونی توانست و هۆشیاری پەروەردكردن یان كەمی پەروەرشیار لە ناو دایكان و باوكان و لاوازی پێگەی بایەخدان بە پێگەیاندنی دایك و باوك بۆ كەسایەتی پەروەردەیی خۆیان لە ناو ماڵدا و پشتبەستن بە مامۆستای خوێندنگە یان پەروەرشیاری ناو مزگەوت و دامەزراوە ئاینییەكان لە پەروەردەی منداڵدا.

و-    پیادەكردنی شێوازەكانی پەروەردەی هەڵە و كەمترین گەڕانەوە بۆ سەرچاوە زانستییەكان لە پەروەردەی منداڵدا، لەو شێوازە هەڵانەی باون لە ناو خێزانەكاندا لە بواری پەروەردەی منداڵ: پەروەردە  بە نازپێدان، پەروەردە بە جیاكاری نێوان منداڵان، پەروەردە بە زەبر و ئەشكەنجەدان، پەروەردە بە توندوتیژی، پەروەردە بە سەپاندن، پەروەردە بە پاراستنی زیادلەحەد، پەروەردە بە سزادان، پەروەردە بە سات ساتیبونی دایك و باوك.

سەرچاوەكان:

1-    بكة الميسوم، صورة الذات لدى الفتاة في العائلة في ضوء بعض المتغيرات، رسالة ماجستر غير منشورة، جامعة وهران ، كلية العلوم الاجتماعية، 2016.

2-    دنيا جليل اسماعيل الربيعي، اساليب التنشئة الاجتماعية الخاطئة وانعكاساتها على الاعداد الاجتماعي للطفل العراقي دراسة ميدانية، مركز ابحاث الأمومة والطفولة، جامعة ديالى ، 2015.

3-    د.علاءالدين جاسم البياتي ،علم الاجتماع بين النظرية والتطبيق، دار التربية، بغداد، 1975

4-    د. سامية مصطفى الخشاب، النظرية الاجتماعية ودراسة الاسرة، الطبعة الثالثة، دار المعارف، القاهرة، 1993

5-    د. هدى محمود الناشف، الأسرة وتربية الطفل، دار المسيرة للنشر والتوزيع، الطبعة الثانية ، عمان ، 2011.

6-    نجن سميرة، اسهام الاسرة التربوي في تفوق الابناء دراسياً، اطروحة دكتوراه غير منشورة، جامعة محمد خيضر،كلية العلوم الانسانية والاجتماعية، 2017 .

7-    محمد مهدي القصاص، علم الاجتماع العائلي، ، 2008.

8-      "خێزان و پێكەوەژیان" ، د. عالیە فرج، ژیان بە چاوی ژن، ژمارە (906) رۆژنامەی یەكگرتوو، بەرواری 10/9/2012).

9-   "پێكەوەژیان و بەراورد لای منداڵ" ، د. عالیە فرج، گۆشەی ژیان بە چاوی ژن، رۆژنامەی یەكگرتوو، ژمارە (907) بەرواری دووشەممە 17/9/2012.