پرۆفیسۆر دكتۆركەریم شەریف قەرەچەتانی 

كۆلێژی پەروەدەی بنەڕەتی /زانكۆی سلێمانی

خێزان یەكەم یەكەی پێكهاتەی كۆمەڵگایە، سەرەتا لە ژن و پیاو پێك دێت، دواتریش منداڵەكانیان، كە پەیوەندی بەهێز لە نێوان ئەندامەكانیاندا هەیە، خێزان كۆڵەكەی كۆمەڵگایەو ئەگەر ئەو كۆڵەكەیە كەم و كورتی تێدابێت، ئەوكات ئەندامانی خێزان و كۆمەڵگا لاوازو قرچۆك دەبن، بەڵام كاتێك خێزان لە سەر بنەمای بەهێز بونیاد دەنرێت، بێگومان بەرگەی زۆر ناخۆشی و هێزو فاكتەری دەرەكی دەگرێت.

         پێویستە هەموومان ئەو راستیە بزانین كە بەها ئەخلاقییەكان رێژەیین و بە پێی كات لە ناو هەمان كۆمەڵگاو بە پێی شوێنیش لە كۆمەڵگایەكەوە  بۆ كۆمەڵگایەكی تر دەگۆڕێن، واتە هەر گەل و نەتەوەو كۆمەڵێك خۆیان لە نێوان خۆیان لەسەر خێرو شەڕو باشەكان و حەڵاڵ و حەرام ڕێككەوتون و سیستمێكی ئەخلاقی و بەهاییان بۆ خۆیان دروست كردووەو بۆ گەل و نەتەوەكانی تر نەهاتووە دەست بخەنە ناو بەها ئەخلاقییەكانیان و گۆڕانكارییان بە زۆر تێدا بكەن و جۆرێكی تر لەئەخلاق و بەهای تر بەسەریاندا بسەپێنن.

            لەبەرئەوەی ئەخلاق رێژەییەو ڕەها نییە، بۆیە ناكرێت هەموو كۆمەڵگاكان وەك یەك بیر بكەنەوەو هەڵگری هەمان بەهاو بیروبۆچوون بن، چونكە جیاوازی تاكی هەیەو دووكەس نییە وەك یەك بیربكەنەوەو لە سەدا سەد هەمان بیروبۆچوون و بەهای ئەخلاقیان هەبێت، لە لایەكی تریشەوە خودای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، كە ئێمەی وەك نەتەوەو گەل و هۆزی جیاواز دروست كردووە بۆ ئەوەی یەكتری بناسین و وەك بەندەی خودا هەموو پێكەوە بژین، ئیتر چۆن دەبێت بە ناوی جیهانگیری بەهای وڵاتانی تر یان  هی دەستەو تاقمێك بە زۆر بەسەر كەسانی تردا بسەپێنرێت و ناچار بكرێن كە وەك گەلانی سەردەستەو دەسەڵاتدار بژین و بیربكەنەوەو  رەفتار بكەن.

           بێگومان ئەو بەهاو رەفتارانەی بۆ كۆمەڵگای ئەمریكی یان رۆژئاوایی گونجاوە، مەرج نییە بۆ گەل و نەتەوەی رۆژهەڵاتی یان ناوچەكانی تر گونجاو بن، لەبەرئەوەی بەها ئەخلاقییەكان دەرئەنجامی پێكهاتەی كۆمەڵگاو ئەو قۆناغە مێژوویی وكۆمەڵایەتیەن كە گەل ونەتەوەكانی پێدا تێدەپەڕێت، لەگەڵ ئەو جیاوازیانەدا هەندێك بەهای ئەخلاقی جیهانی گشتی هاوبەش لە نێوان گەل و نەتەوەكانی هەموو جیهاندا هەن و دەكرێت هەموو لایەك خۆی بە خاوەنیان بزانێت، بەڵام لە زۆر بەهای تردا جیاوازن و ناكرێت هەموو كۆمەڵگاكان وەك رۆبۆت پرۆگرام بكرێن و هەموویان یەك جۆر رەفتارو هەڵس و كەوت و تواناو بیركردنەوەیان هەبێت.

         بەڵام ئەوەی جێگەی داخە، ئامانجی سەرەكی جیهانگیری ئەوەیە كە وا لە تاكەكانی هەموو كۆمەڵگاكان  بكات لە داهاتوو وەك یەك رەفتار بكەن و لە بەهاو بیركردنەوەیاندا نزیك بن لە یەكەوەو بەهاو داب و نەریتە جۆراو جۆرەكان لە ناو سیستمێكی تایبەتی سەرمایەداری رۆژئاوایدا بتوێنەوەو نەمێنن، بێگومان ئەمەش بە زیانی كۆمەڵگا تازە پێگەیشتوو ژێردەستەكان كۆتایی دێت و ناتوانن لەگەڵ ئەو شارستانیەی رۆژئاوا بكەونە ململانێ‌.

             تەكنەلۆژیاو سۆشیال میدیا وەك یەكێك لە دەرئەنجامەكانی جیهانگیری كە هاتۆتە ناو هەموو ماڵێكمان، بێلایەنەو نە زیان نە قازانجی بۆمان نییە، بەڵام ئەو پرۆگرام و بەرنامەو چالاكییانەی لە رێگای ئەو سۆشیال میدیاو تەكنەلۆژیانەوە بڵاو دەكرێنەوە باش و خراپی هەیەو هەندێكیان زیانی زۆر بە پێكهاتەو بوونیادی خێزان دەگەیەنن و هەندێكی تریان قازانجیان هەیە، بەڵام ئەوەی جێگەی داخە لەبەرئەوەی ئاستی  هۆشیاری تاكی كورد لە ئاستی پێویستدا نییە، بۆیە زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگای كوردی ئەو تەكنەلۆژیاو سۆشیال میدیایانەیان خراپ بەكار هێناو لە جیاتی ئەوەی بە قازانجی تاكی كوردو بوونیادی خێزانی كوردی تەواو ببێت، هەندێكجار بوونە  هۆی  تێكدانی شیرازەی  خێزان و پەرتەوازە بوونی تاكەكانیان، نموونەش لە ئەو بارەوە زۆر زۆرەو تەنها سەردانی بنكەكانی پۆلیس و هۆڵی دادگاكان ئەوەمان بۆ رووندەكەنەوە كە  چەند خێزان تووشی تەڵاق و لێكجیابوونەوە بوون یان چەند كەس كوژران و سەرگەردان بوون، لە ئەنجامی خراپ بەكارهێنانی ئینتەرنێت و مۆبایل .... هتد.

        هۆكاری سەرەكی خراپ بەكارهێنانیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە لە لایەك ئەو ئامێرو كەرەستەو تەكنەلۆژیایانە بە خێرای هاتنە ناو وڵاتەكەمان، لەلایەكی تریشەوە نەتوانرا لەلایەنی دەروونی و كۆمەڵایەتی و عەقڵییەوە تاكەكانی كۆمەڵگای كوردی ئامادە بكرێن بۆ ئەوەی پێشوازی لە ئەو داهێنانانە بكەن و بە باشی بەكاریان بهێنن و سوود لەلایەنە باشەكانی وەربگرن و لەلایەنە خراپەكانی دووربكەونەوە، دەرئەنجامەكەشی ئەوەبوو كە ئەو تەكنەلۆژیاو ئامێرانە كەوتنە بەردەستی هەموو لایەك و زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگاش لەبەرئەوەی ئامادە نەكرابوون بۆیە خراپ بەكاریان هێناو دواجار بە زیانی خۆیان خێزان و كۆمەڵكاكەیان تەواو بوو.

           لەبەرئەوەی هەموو داهێنانێك پێویستی بە كەسانی هۆشیار هەیە كە خۆیانی بۆ ئامادە بكەن و باش بەكاری بهێنن، لەبەرئەوەی جیهانگیری و پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا زۆر لایەنی باشی هەیەو كەس ناتوانێت نكوڵی لێبكات. بەڵام لایەنی خراپ و نەرێنیشی هەیەو دەبێت ئاگاداری بین لەوانە:

1-هەندێك لە پرۆگرامەكان بوونەتە هۆی زیادبوونی رێژەی تەڵاق و لێكجیابوونەوە و زۆربوونی خیانەت و ناپاكی هاوسەرگیری، پەرتەوازەبوونی منداڵ و ‌وئالوودە بوونی بە تەكنەلۆژیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان.

2-گرنگیدانی زیاد لە پێویست بە بەها ماددیەكان و دوور كەوتنەوە لە بەها روحی و ئەخلاقییەكان.

3-گرنگیدان بە رواڵەت و دووركەوتنەوە لە جەوهەرو ناوەرۆك.

4-تاك بووە بە بەكاربەر نەك وەبەرهێنەر.

5-لادان و بەلارێدابردنی زۆر هەرزەكارو لاو.

7-هەوڵدان بۆ سڕینەوەی فرە كەلتووری و سەپاندنی یەك جۆر رۆشنبیری بەتایبەتیش هی وڵاتانی  رۆژئاوای باڵادەست.

8-لە  رۆژئاوا تەنها بەناو خێزان ماوە (كوڕو كچ )دوای هەژدە ساڵی هیچ پەیوەندییەكیان بە دایك و باوكەوە نامێنێ، سەرەڕای ئازادی سێكسی و دانانی پلان بۆ هەڵوەشاندنەوەی خێزان بە مانا راستەقینەكەی، ناپاكی هاوسەرگیری .....هتد.

9-زۆربوونی تەڵاق و لێكجیابوونەوە لە رۆژئاوا، زۆربوونی منداڵی زۆڵ (ناشرعی)، زۆربوونی خێزانی یەك سەرپەرشتیار، واتە تەنها دایك یان باوك و منداڵ  كە لە سۆزو خۆشەویستی ئەوی تریان بێبەش بووە، كە خەریكە ئەمانە هەموویان دەبن بە دیاردە لەلای ئێمەش.

        بە شێوەیەكی گشتی ئەگەر تەكنەلۆژیای راگەیاندن و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بە باشی و هۆشیارانە بەكار نەهێندرێن ئەوا ئەم زیانانە خوارەوەیان دەبێت:

أ-یارییە ئەلكترۆنییەكان :

1-كاتێك منداڵ یان هەرزەكار بۆماوەیەكی زۆر خەریكی یارییە ئەلكترۆنیەكان دەبێت و لەبەردەم شاشەی تەلەفزیۆن و كۆمپیوتەرەكەی دادەنیشێت، ئەگەری زۆر هەیە تووشی ئازاری پشت و شان و مل ببێت.

2- سروشتی هەندێك لە یارییەكان وایە كە لەرزین (هزە)ی تێدایە، زۆر بەكارهێنانی ئەو جۆرە یاریانەش دەبنە هۆی لاوازكردنی ماسوولكەكانی دەست و قۆڵ و منداڵ تووشی جۆرە لەرزینێك دەكەن كە وەك ئەوانە وایە تووشی نەخۆشی لەرزین بووبن.

3-كاتێك كەسێك بۆ ماوەیەكی زۆر سەیری شاشەی تەلەفزیۆن و مۆنیتەری كۆمپیوتەر دەكات، ئەگەری زۆر هەیە چاوەكانی سوورببنەوە.

4-هەموومان دەزانین ئەو تیشكەی لە شاشەی تەلەفزیۆنەكان دەردەچن بریتین لە تیشكی كەهرۆ موگناتیسی، ئەگەر منداڵ زۆر سەیر بكات ئەوا ئەگەری زۆر هەیە زیان بە چاوەكانی بگەیەنێت، هەندێك منداڵیش تووشی پەركەم و نۆرەی لەهۆش خۆچوون دەبن.

5-هەندێك كەس لەبەرئەوەی بە پێی خشتەیەك، كاتی تایبەت بۆ یاریكردن و بینینی پرۆگرامەكانی میدیاكان تەرخان ناكەن و گەورەكانیشیان رێنمایی پێویستیان ناكەن، بۆیە ئالوودە(مدمن) بوون و زۆربەی كاتە گرنگەكانی خۆیان بە بینین و یاریكردن بە فیڕۆ دەدەن، ئەمەش كاریگەری خراپی لەسەر خوێندن و چالاكییە كۆمەڵایەتییەكانی تریان دەبێت.

شایانی ئاماژە بۆكردنە ئێستا ئالوودە بوون و خووگرتن  بە ئینتەرنێت و یارییە كۆمپیوتەریەكان وەك نەخۆشییەكی دەروونی هەژماردەكرێت، هەر لەبەر ئەو زیان و مەترسیانەی كە ئاماژەمان بۆكرد رێكخراوی تەندروستی جیهانی (WHO)  لە (18/7/2018) ئالوودەبوونی بە ئینتەرنێت و یارییە ئەلیكترۆنیەكانی خستە لیستی نەخۆشییەی دەروونییەكانەوە.

6-جووڵەی چاوی ئاسایی (چاوتروكاندن) لەلای كەسی ئاسایی (12) بۆ (15) جارە لە خوولەكێكدا، كە ئەو چاوتروكاندنە وەك (فڵچەی سەیارە) پێویستە بۆ پاككردنەوەی چاوەكانمان،  بەڵام كاتێك  منداڵ زۆر سەیری ئەو فیلیم و یاریانە دەكات و خوویان پێوە دەگرێت، ئەوا دەبێت تەركیز زۆر بكات و دەكەوێتە ژێر سترێسێكی زۆر، بۆیە ژمارەی چاوتروكاندنی كەم دەبێتەوە بۆ (4) یان (5) جار واتە زۆر كەمدەكات، ئەمەش ماوەیەكی زۆر بەردەوام بێت زیان بە چاوی منداڵ دەگەیەنێت.

ب-تەلەفزیۆن و میدیاكانی تر:

1-لە هەمووشی مەترسیدارتر ئەوەیە كە زۆرلەبەرنامەو پرۆگرامەكانی تی ڤی و پلەی ستەیشن و ئای پاد و ئای فۆن دەبنە هۆی هاندانی گیانی تووندوو تیژی، لەبەرئەوە مەترسی زۆر هەیە كە ئەو منداڵ و هەرزەكارانە لە رێگای لاسایكردنەوەوە فێری ئەو رەفتارە شەڕخوازی و ناپەروەردەییانە ببن. بۆنموونە منداڵ هەیە لە شوێنی بەرز خۆی فڕێداوەتە خوارەوە و شوێنێكی شكاوە، لەبەرئەوەی لاسایی سپایدەرمانی كردۆتەوە، یان لە ئەنجامی شەڕەتیرەوە چاوی كوێر بووە (ئەمە بە شاهیدی ئەوانەی لە نەخۆشخانەی چاوەكەن-شەهید ئاسۆ-) ، یان فێری دزین و تاوان بووە، یان فێری لادانی سێكسی بوون.

2-هەندێك لەبەرنامەو پرۆگرامەكان ترسناكن و منداڵ تووشی ترس و تۆقین دەكەن، بۆنموونە (زومبی) Zombie)) لە ئەنجامی بینینی ئەو جۆرە فیلمانە، زۆر منداڵ تووشی تۆقین بوون و شەو خەوی ناخۆش دەبینن و ناوێرن بچنە دەرەوە یان بۆ ژووری خۆیان یان بۆ توالێت بچن، ئەمەش كێشەی زۆری بۆ دایكان و باوكان دروست كردووە.

              ئەم زومبیە، بەشێكە لە ئەفسانەو فۆلكلۆری وڵاتانی ئەفریقیا و دواتر گواسترایەوە بۆ ئەوروپاو ئەمریكا، كە گوزارشت لە (تەرمی بێ‌ گیان) تەرمی كەسی مردوو دەكات، كە لەناو شەقام و كۆڵانەكان هات و چۆ دەكات، گوایە لەسەر دەستی سیحربازەكان هاتۆتەوە ژیان و دەیەوێت جیهان لەناو ببات، یان ئاماژەیە بۆ خودای مارەكان، تەنانەت كردوشیانە بە فیلیم و زنجیرەی تەلەفزیۆنی و كارتۆن و یاری ئەلكترۆنی و گوزارشت لەمردوو دەكات كە زیندوو بۆتەوە، هەندێك جاریش ئاماژەیە بۆ گیانی شەڕخوازی.

3-لەلایەكی تریشەوە هەندێك لە پرۆگرامەكان بە شێوەیەك داڕێژراون كە ئەو بەهاو راوبۆچوونانەی وڵاتانی تر بەسەر وڵاتانی تردا بسەپێنن و وایان لێبكەن كە نەوەكانی داهاتوو وەك ئەوان بیربكەنەوە، ئەمەش مەترسیدارە بۆ وڵاتانی وەك ئێمە كە زۆر لە منداڵ و هەرزەكارەكانمان دەكەونە  ژێر كاریگەریان.

4-زۆر سەیركردن و خووپێوەگرتن و ئالوودە بوون بە تەلەفزیۆن و سۆشیال میدیا، دەبێتە هۆی گۆشەگیری و دوورە پەرێزی و دوور كەوتنەوە لە بەها كۆمەڵایەتیەكان.

5-لەبەرئەوەی هەندێك لە بەرنامەكانی سۆشیال میدیاكان پڕن لە كوشتن و دزین و تاوان و لادان و سەرەڕۆیی، لەبەرئەوە ئەگەری زۆر هەیە كە ئەو كەسانەی زۆر ئالوودەیان دەبن و خوویان پێوە دەگرن، ئەوا تووشی رەشبینی و بێهیوایی ببن و بگەنە ئەو بڕوایەی كە ژیان وەك دارستانێك وایەو گەورە بچووكەكان و بەهێزەكان بێهێزەكان دەچەوسێننەوە.

ج-مۆبایل و ئینتەرنێت:

1-   مۆبایل و ئینتەرنێت زۆر بە خێرایی هاتە كوردستان، بەڵام لەلایەنی دەروونی و كۆمەڵایەتییەوە تاكەكانمان بۆ پێشوازیكردن لە ئەو ئامێرو تەكنەلۆژیا نوێیانە ئامادەنەكرابوون، بۆیە زۆربەمان نەمان توانی بە باشی وەك پێویست بۆ خزمەتی خۆمان و كۆمەڵگاكەمان بەكاریان بهێنین، لەبەرئەوە لە جیاتی سوود زۆر زیانی بە كۆمەڵگاكەمان گەیاند و زۆر خێزان بە هۆی خراپ بەكارهێنانی ئەو تەكنەلۆژیا نوێیانە تووشی لێكترازان و سەرگەردانی بوون.

2-بەداخەوە زۆرجار لەلایەن گەورەكانیشەوە ئەم تەكنەلۆژیاو سۆشیال میدیایانە خراپ بەكارهێنراون و بوونەتە هۆی پەرتەوازە بوونی ئەندامانی خێزان و هەریەكەو جیهانێكی تایبەت بۆ خۆی دروست بكات و ئاگای لە ئەندامانی تری خێزانەكەی نەبێت، بێگومان بەردەوام بوونی ئەوەش كاریگەری خراپی لەسەر پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانی ناو خێزان و كۆمەڵگا دەبێت.

2-لە لایەكی تریشەوە زۆر لە شۆفێرەكان پابەندی یاساو رێنماییەكانی هات و چۆ نابن و لەكاتی شۆفێری  بەكاری دەهێنن و ئەمەش بۆتە هۆی دروستبوونی چەندەها رووداوی هات و چۆ.

3- ئەوەی جێگەی سەرنجە هەندێك لە تاكەكانی كۆمەڵ مۆبایل و ئەم تەكنەلۆژیا نوێییە دەبەنە ژووری نووستن و لە ئەوێ‌ بەكاری دەهێنن، یان تاوەكوو بەیانی لە ژێر سەریان یان لە تەنیشت خۆیانەوە بە كراوەیە دایان دادەنێن، كە ئەمەش زیانی زۆر بە ئەو كەسانە دەگەیەنێت و ژووری نووستنەكەیان پڕ دەبێت لە جۆرەها تیشكی زیان بەخش، لەبەرئەوە هەڵەیەكی گەورەیەو نابێت لە ژووری نووستن بوونیان هەبێت و دەبێت شەو بكوژێنرێنەوە.

د-تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و كاریگەری لەسەر باری دەروونی تاكەكانی كۆمەڵ

         یەك كەس نییە گومانی لە ئەوە هەبێت كە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بووە بە یەكێك لە كاریگەرترین فاكتەرەكان كە گرنگی زۆری لە ژیانی زۆربەی زۆری تاكەكانی كۆمەڵ هەیە، كەم كەس هەیە فەیسبووك یان تویتەر یان ئینستگرامی نەبێت، یان پەیجێك تاووتوێ‌ نەكات، ئینجا ئەم تۆڕە بەرفراوانە، كاریگەری لەسەر هەموو تاكەكان بە جێ‌ دەهێڵێ‌ بەتایبەتیش هەرزەكار.

-       لاسایكردنەوەی رەفتارە نادروستەكان و فرت و فێڵ و هەڵخەڵەتاندن.

-       دزینی زانیاری یان وێنەگرتنی كەسی بەرانبەر بە بێ‌ ئەوەی بە خۆی بزانێ، دوایی خراپ بەكارهێنانی و (استغلال )كردنی كەسەكان و بەكارهێنانی دژیان.

-       دەرئەنجامی توێژینەوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كاتێك هەرزەكار ژیانی زۆر كەسی تر دەبینێ‌ و خۆی بە ئەوان بەراورد دەكات و ناتوانێت وەك ئەوان بكات ئەوكات تووشی خەمۆكێ‌ و دڵتەنگی و بێزاری دەبێت .

-       گۆشەگیری و دوورە پەرێزی و تەنیایی و نقوومبوون لەناو ئەو تۆڕە كۆمەڵایەتیانەو پچڕاندنی شیرازەی هەندێك خێزان.

-       توێژینەوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە واز هێنان لە جگەرەو مادە هۆشبەرەكان ئاسانترە لە وازهێنان لە ئینتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان.

-       هەڵخەڵەتاندنی بەرانبەر، كوڕە خۆی دەكات بە كچ، كچە خۆی دەكات بە كوڕ.

-       هەموو ئەوانەی كە لە فەیسبووك و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانی تر شت بڵاودەكەنەوە، بەردەوام خاڵە باش و لایەنی بەهێزەكانی خۆیان بڵاو دەكەنەوە زۆركەس ژیانی خۆی بە ئەوان بەراورد دەكات وا دەزانێت ژیانی ئەوان بەهەشتەو ژیانی ئەم دۆزەخ، بۆیە زۆر خەفەت دەخوات و تووشی خەمۆكێ‌ دەبێت و هەست بەكەمی دەكات ، لەكاتێكدا ئەوانیش وەكوو هەموو مرۆڤێكی تر خاڵی لاوازیان هەیە بەڵام بڵاوی ناكەنەوە، لەكاتێكدا منداڵ یان هەرزەكار توانای ئەو لێكدانەوەی نییە و وا دەزانێت تەنها ئەو ژیانی ناخۆشەو وەك ئەوانەی ناو تۆڕەكۆمەڵایەتیەكان نییە.

-       بە فیڕۆدانی كاتێكی زۆری ژیانیان بە شتی لاوەكی و دووبارە و سوار، كە ئەمەش زیانی زۆری بۆ پاشەڕۆژیان دەبێت.

-       ژیان لە جیهانێكی گریمانی و دوور كەوتنەوە لە ژیانی واقیعی و كەمبوونەوەی سۆزو عاتیفەو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان.

-       بڵاو بوونەوەی پرۆپاگەندە و درۆو چەواشەكردن بە شێوەیەكی زۆر خێرا، كە زۆرجار دەبێت هۆی تێكدانی شیرازەی كۆمەڵ و دروستكردنی كێشەی كۆمەڵایەتی و سیاسی.

-       چەندەها ئەپڵیكەیشن هەیە كە كەسەكانی نادیارن و زۆر  كێشە بۆ كەسانی تر دروست دەكەن و بەرەو خراپە هانیان دەدەن.

دیمەنە سێكسی و تووندوو تیژەكان و كاریگەریان لەسەر باری دەروونی مرۆڤ:

1- دروستكردنی (ئازاری دەروونی، رەش بینی، ترس لە داهاتوو، راهاتن لەگەڵی و دوارۆژ كوشتن و خوێن رشتن دەبێت بەشتێكی ‌وئاسایی، جاران لە گوندێك كەسێك بكوژرایە تا ماوەیەكی زۆر زۆركەس بە ئەو شوێنەدا نەدەڕۆیشت.

2- سەربڕین و سوتاندن ...هتد ، تۆقین، خەوی ناخۆش، دەركەوتنی نیشانەكانی دوای هێدمەو زەبری دەروونی، ئازاردنی ویژدان و شێواندنی لایەنی عاتیفی.

3- لاسایكردنەوە (دروستكردنی نەوەیەكی تووندووتیژو بێ‌ بەزەیی).

4- بڵاوبوونەوەی چەندەها نەخۆشی دەروونی.

5- گەشەپێكردنی لایەنی شەڕخوازی تاكەكان و وێڵبوون بە دوای تێركردنی رەمەك و غەریزەكان و دوور كەوتنەوە لە بەها ئاكاری و ئەخلاقییەكان.

6- مانەوەی ئەو دیمەنە تووندوو تیژانە لە كۆئەندامی یادكردنەوەمان و تا ماوەیەكی زۆر كاریگەریان لەسەر خەوتن و كارو چالاكییەكانی رۆژانەو خوێندنمان دەبێت.

7-ناپاكی هاوسەرگیری، هاندانی هاوسەرگیری نێوان (پیاوو پیاو) یان (ژن و  ژن)، تێكدانی شیرازەی خێزان و نەهێشتنی كۆڵەكەو پیرۆزییەكانی، ئەو هەموو ماڵپەڕانەی بۆ سێكس و كاری خراپ تەرخان كراون و بە ئاسانی هەموو كەس دەستی پێیان دەگات، هەزاران فلیم و زنجیرەی تەلەفزیۆنی شەڕخوازی.

8- سیستمی سەرمایەداری دەوڵەمەندەكان زیاتر دەوڵەمەندتر دەكات و هەژارەكان زیاتر هەژاردەكات و خەریكە چینی ناوەڕاست نەمێنێ‌، ئەمەش بە شێوەیەكی راستەوخۆ كاریگەری لە بونیادو پێكهاتەی خێزان كردووەو دایك و باوك بەردەوام لە هەڵپەی دابینكردنی بژیوی منداڵەكانیان و خەریكە ئاگایان لە پەروەردەكردنی منداڵەكانیان نامێنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و ئینتەرنێت و پاڵەوانی فیلیم و زنجیرە تەلەفزیۆنەكان دەبن بە دایك و باوكی منداڵەكان و زیاتر  لە دایك و باوكی بایۆلۆژی و راستەقینەی خۆیان كاریگەریان لەسەریان هەیەو ئەمەش بۆتە هۆی لادان و سەرەڕۆیی زۆر لە منداڵ و هەرزەكاران و مەترسیدارە لە سەر چارەنووسی نەوەی داهاتوومان.

             پێویستە دایك و باوك زیاتر گرنگی بە منداڵەكانیان بدەن،كاتی پێویستیان  بۆ تەرخان بكەن، لەلایەنی دەروونیەوە بە هێزیان بكەن، بۆ ئەوەی بەرگری دەروون( المناعة النفسیة) یان هەبێت و بە ئاسانی نەبن بە نێچیری بەر دەستی ئەو تەكنەلۆژیا و تۆڕە كۆمەڵایەتیانە كە دەرئەنجام و  رەنگدانەوەی جیهانگیرییەو ئەو سیستمە نوێیەی جیهان، زۆر بە باشی ئەو تەكنەلۆژیاو هۆیەكانی راگەیاندنی بۆ بڵاوكردنەوەو چەسپاندنی بەهاو بیروباوەڕەكانی خستۆتە كار و لە رێگای هەزاران پرۆپاگەندەو رێكلام و پرۆگرامی تایبەتەوە لە هەوڵی بە جیهانكردنی هەموو كەلتوور و نەتەوەكانە، ئینجا ئەگەر لایەنی پەیوەندیار و حكومەتی هەرێم پلانی زانستی بۆ سوود وەرگرتن لە بەهاو بیروبۆچوونە ئەرێنیەكانی جیهانگیری و خۆپاراستن لە لایەنە نەرێنییەكانی  نەبێت، ئەوا كۆمەڵگای كوردی زیاتر تووشی لێكترازان و پەرتەوازەیی و هەڵوەشاندنەوەی خێزانەكانی دەبێت.