ئيمداد ته‌ها

یه‌كێك له ‌زاراوه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ كه‌ گه‌شه‌كردنێكی به‌رچاوی به‌خۆوه‌ دیوه‌ و بره‌وی زۆری سه‌ندووه‌، زاراوه‌ی فیكری ئیسلامییه‌. زۆرجار بیرمه‌ندێكی ئیسلامی ده‌بینین خزمه‌تێكی به‌رچاو ده‌كات و وه‌ڵامی گومانه‌ دروستكراوه‌كانی سه‌ر ئیسلام و بیروباوه‌ڕی ئیسلامی ده‌داته‌وه و چینی ڕۆشنبیران و خوێنده‌وار هێنده‌ی هۆگری نوسینه‌كانی بیرمه‌ندێكن به ‌ئاستێكی زۆر له‌وه‌ كه‌متر به ‌دووی نوسینه‌كانی زانایه‌ك یان بانگخوازێكی ئیسلامین كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ قوتابخانه‌ دینیيه‌ ته‌قلیدییه‌كان و له‌سه‌رهه‌مان ستایلی كۆن دین پیشانی خه‌ڵك ده‌دات‌. له‌م لێكۆلینه‌وه‌یه‌دا پێناسه‌ی فیكر به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌كه‌ین و بنه‌ماكانی باس ده‌كه‌ین، دواتر باس له‌ فیكری ئیسلامی و بنه‌ماكانی و، هۆكاره‌كانی په‌ره‌سه‌ندنی ده‌كه‌ین و، جیاوازییه‌كانی له‌گه‌ڵ عه‌قیده‌ و عه‌قڵدا ده‌خه‌ینه‌ڕوو.

فیكر له‌ ڕووی زمانه‌وانییه‌وه‌، بریتییه‌ له‌ كاری ده‌ماخ له‌ مێشكدا (1)، یان بریتییه‌ له‌ سه‌رتێكردنی عەقڵ و چەندبارەكردنەوەی بیركردنەوەیە لە شتێكدا(2).

له‌ ڕووی زاراوه‌سازیشه‌وه‌، محمد ڕه‌شید ڕه‌زا ده‌ڵێت: مه‌به‌ست له‌ فیكر ئه‌نجامدانی كرده‌یه‌كی عه‌قڵییه‌، به‌ زانسته‌ وه‌ده‌ستخراوه‌كان، بۆ گهي‌شتن به‌ ئامانج، ئه‌ویش زانینی نه‌زانراوه‌كانه‌.

بنه‌ماكانی فیكر

 1- ڕووداوێكی به‌رجه‌سته‌،  بۆ وێنه‌ بینینی دارێك.

2- هه‌سته‌وه‌ره‌كا.

3 - پاشخانی زانستی.

 4- ده‌ماخێكی باش هه‌تا په‌یوه‌ندی له‌ نێوان ئه‌و زانیارییه‌ پێشینانه‌ و ئێستادا دروست بكات(3).

فیكری ئیسلامی: له‌به‌رئه‌وه‌ی زاراوه‌یه‌كی نوێیه‌ و پاشخانێكی مێژوويی نییه‌، مسوڵمانانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ هه‌ریه‌كه‌ و له‌ ڕوانگه‌یه‌كی تایبه‌ته‌وه‌ پێناسه‌ی فیكری ئیسلامییان كردووه‌ و به ‌خه‌ڵكیان ناساندووه‌. هه‌ندێك له‌ پێناسه‌كان به‌رگێكی نوێ به‌به‌ر وشه‌ی فیكردا ناكه‌ن و ته‌نها وه‌ك به‌شێك له‌ كه‌له‌پوور و به‌رهه‌می پێشووی مسوڵمانانی ده‌بینن و هه‌ندێكی دیكه‌ش پێناسه‌ی فیكر و كاركردن پێی به‌شێوه‌یه‌كی جیاواز له‌وه‌ی ڕابردوو لێكده‌ده‌نه‌وه‌ و ده‌یناسێنن.

پێناسه‌كان ده‌خه‌ینه‌ڕوو:

ـ به‌ هه‌موو ئه‌و بابه‌تانه‌ ده‌وترێت كه‌ فیكری مسوڵمانان‌ له‌ سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر(د.خ)ه‌وه‌ تاوه‌كو ئه‌مڕۆ به‌رهه‌میانهێناوه(4).

-فیكری ئیسلامی بریتیيه‌ له‌و به‌رهه‌مه‌ی مسوڵمانان كه‌ له‌ فه‌لسه‌فه ‌و بیروبۆچونی بێگانه‌ ده‌كۆڵێته‌وه‌ و هه‌وڵی پڕكردنه‌وه‌ی شوێنه‌كانیان به‌ بیری ئیسلامی ده‌دات. يان (هه‌ر به‌رهه‌مێكی عه‌قڵی مرۆڤایه‌تییه‌ له‌گه‌ڵ ئیسلام ده‌گونجێت)يان (حوكمدانه‌ له‌سه‌ر سه‌رده‌م له‌ ڕوانگه‌ی ئیسلامه‌وه‌) يان (ئه‌و ڕێبازه‌یه‌ مسوڵمانان پێویسته‌ پێیدا بڕۆن له‌ بیركردنه‌وه‌دا یان بیری لێبكه‌نه‌وه‌) یان (بریتییه‌ له‌ كۆی به‌رهه‌م و نوسراوه‌كانی زانا مسوڵمانه‌كان له‌ بواره‌ جیاوازه‌كانی ئیسلامدا) (5).

بۆیه‌ پێی ده‌وترێت ئیسلامی، چونكه‌ له‌ ئه‌نجامی وردبوونه‌وه‌ له‌ سه‌رچاوه‌كانی ئیسلامه‌وه‌ به‌رهه‌م هاتووه‌، له‌لایه‌ن مسوڵمانانه‌وه‌ له‌ سه‌رده‌مه‌ جیاوازه‌ندا. فیكر لێكه‌وته‌ی كرده‌ی مسوڵمانانه‌ له‌گه‌ڵ ئیسلام، وه‌ك فیقهـ ، زانستی بنه‌كانی فیقهــ ، زانستی فه‌رموده‌ناسی، زانستی بیروباوه‌ڕ، زانستی په‌روه‌رده‌، زانستی شرۆڤه‌ی قورئان...هتد. له ‌چه‌ند بارێكدا (فیكر) به‌ ئیسلامی ده‌ناسرێت:

أ‌-      كه‌سی بیرمه‌ند مسوڵمان بێت.

ب‌-  مسوڵمان بیری خۆی له‌ سه‌رچاوه‌ ئیسلامیيه‌كاندا به‌كاربێنێت.

 ج- مسوڵمان بیری خۆی له‌ سه‌رچاوه‌كانی جگه‌ له‌ ئیسلامیه‌كاندا به‌كاربێنێت، و هه‌ستێت به‌ به‌راوردكردن و لێكدانه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ئیسلامدا(6).

سه‌رچاوه‌كانی فیكری ئیسلامی: خۆی له‌ قورئان، فه‌رموده‌، كۆده‌نگی زانایان، به‌رهه‌می تێكۆشانه‌كان بۆ ده‌رهێنانی حوكمه‌ شه‌رعییه‌كان، داهێنراوه‌كانی كه‌له‌پووری مرۆڤایه‌تیدا ده‌بینێته‌وه‌. دیارترین به‌رهه‌مه‌ فیكرییه‌ ئیسلامییه‌كان: مجموع الفتاوی لابن تیمیه‌، كتێبه‌كانی ئیبن قه‌یم، مجموع الفتاوى لابن تيمية، كتێبه‌كاني ئيبن قه‌يم، موسوعة أصول الفكر السياسي والاجتماعي والاقتصادي من نبع السنة الشريفة وهدي الخلفاء الراشدين، موسوعة التراث الفكري العربي الإسلامي، الفكر المعاصر في ضوء العقيدة الإسلامية (7).

په‌یوه‌ندی نێوان فیكر و عه‌قیده‌

 دوو په‌یوه‌ندی هه‌یه‌ له‌ نێوان عه‌قیده‌ و فیكردا، یه‌كه‌م: فیكر هۆكاری درووستبونی عه‌قیده‌یه‌، عه‌قیده‌ش ئامرازی جێبه‌جێكردنی فیكر و ڕۆيشتنه‌ ناو قوڵایی و كرۆكی فیكره‌، هه‌ركه‌سێك یه‌كێكیان له‌ده‌ستبدات كێشه‌ی بۆ دروست بووه‌، له‌ چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له ‌بنه‌ما و واتا و مه‌به‌سته‌كانی عه‌قیده‌، یان له‌ چۆنیه‌تی تێگه‌شتن و جێ به‌جێكردنیدا.

عه‌قیده‌ دروست ده‌بێت له ‌دڵی مرۆڤدا له‌ ئه‌نجامی چه‌ند كارێكی فیكری له‌ ڕێگه‌ی ئاوه‌ز و مێشكه‌وه‌، ئه‌مه‌ش كاتێك ده‌بێت، پێنج هه‌سته‌وه‌ره‌كه‌ی مرۆڤ زانیاری كۆده‌كه‌نه‌وه‌ و ده‌ینێرن بۆ مێشك و له‌ پاش تێڕامان لێی و دوپاتبونه‌وه‌ی ئه‌م كاره،‌ عه‌قیده‌یه‌كی پته‌و دروست ده‌بێت.

له ‌قۆناغی دووه‌مدا مرۆڤ له ‌پاش وه‌رگرتنی عه‌قیده‌ ده‌ست به‌ بیركردنه‌وه‌ و تێڕامان ده‌كات و فیكر به‌كارده‌هێنێت، وه‌رگرتنی ده‌قه‌كانی قورئان و فه‌رمووده‌ له‌ عه‌قیده‌دا، به‌بێ تێڕامان و بیرلێكردنه‌وه‌ی چه‌ق به‌ستووییه‌ و، كه‌ڵكمان له‌ ده‌قه‌كان وه‌رنه‌گرتووه‌ له‌مباره‌دا و له ‌مانا و مه‌به‌سته‌ شاراوه‌كانی نه‌گه‌شتوین، زۆر ده‌ق هه‌ن چه‌ندین مانا له‌خۆ ده‌گرن و له‌به‌رئه‌وه‌ی بیرمان لێنه‌كردۆته‌وه‌ و فیكرمان تێدا به‌كارنه‌هێناوه‌، په‌یمان به‌و مانا و مه‌به‌سته‌ شاراوانه‌ نه‌بردووه‌. پێویسته‌ له ‌پاش باوه‌ڕهێنانی گشتگیر به‌ بابه‌ته‌ عه‌قیده‌ییه‌كان فیكرمان به‌كاربهێنین و ته‌نها به‌ هه‌بوونی زانستێكی ڕوكه‌شانه‌ ده‌رباره‌ی ده‌قه‌كان ڕانه‌وه‌ستین.

جیاوازی نێوان عه‌قیده‌ و فیكر

عه‌قیده‌: ئه‌و زانسته‌یه‌ گرنگی به‌ توێژینه‌وه‌ له‌سه‌ر بنه‌ماكانی باوه‌ڕ ده‌دات، له‌گه‌ڵ یه‌كخواپه‌رستی و تاوتوێكردنی بنه‌ما و هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌كانی، له‌گه‌ڵ پاككردنه‌وه‌ و پاڵفته‌كردنی بیروباوه‌ڕی مرۆی مسوڵمان له‌ زێده‌ڕه‌ويی و لادانی گرۆ لاكه‌وتوه‌كان.

فیكر: زاراوه‌یه‌كی نوێیه‌و مه‌به‌ست پێی چه‌ند بۆچونێكی تیۆرییه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌و نوسراوانه‌ی له ‌بواره‌كانی سیاسه‌ت و په‌روه‌رده‌كردن و ئابوريی و كۆمه‌ڵایه‌تیدا نوسراون. ئه‌م كاره‌ هه‌ندێك خه‌ڵك پێی هه‌ڵده‌ستن كه‌ به‌ بیرمه‌ند ده‌ناسرێن. هه‌ندێك له‌ بیرمه‌ندان له‌گه‌ڵ توێژینه‌وه‌ له‌ هه‌ر یه‌كێك له‌م بوارانه‌دا، هه‌ڵده‌ستن به‌ده‌رخستنی په‌یوه‌ندی و جیاوازییه‌كانی ئه‌م بوارانه‌ له‌گه‌ڵ ئایندا، دواتر بۆچونه‌كانيان به‌ فیكری ئیسلامی ده‌ناسرێت.

به‌ڵام ئه‌گه‌ر وشه‌ی فیكر له‌ ڕووه‌ زوانه‌وانیه‌كه‌یه‌وه‌ وه‌ربگرین، ئه‌وا هه‌موو كه‌سێك له‌م ژیانه‌دا بیر ده‌كاته‌وه‌ و فیكر به‌كاردێنێت، جا هه‌ر ئاستێكی زانستی هه‌بێت له‌ زانسته‌ ئاینيی یان دونیاییه‌كان. زانایه‌كی عه‌قیده‌ له ‌هه‌مانكاتدا بیرمه‌ندیشه،‌ چونكه‌ بیر ده‌كاته‌وه‌ و شه‌نوكه‌وی بابه‌ته‌ عه‌قیده‌ییه‌كان ده‌كات و به‌ڵگه‌ بۆ هه‌ر بڕگه‌یه‌كی عه‌قيده‌يی ده‌هێنێته‌وه‌ و وه‌ڵامی گومانه‌ دروستكراوه‌كانی سه‌ری ده‌داته‌وه‌.

هه‌روه‌ها فه‌قیهێكی ئیسلامی له ‌هه‌مانكاتدا بیرمه‌نده‌، چونكه‌ بیرده‌كاته‌وه‌ له‌ هه‌ڵهێنجانی حوكمه‌ شه‌رعییه‌كان له‌ قورئان و فه‌رموده‌. به‌هه‌مان شێوه‌ زانایانی هه‌موو بواره‌كانی دیكه‌، بیرده‌كه‌نه‌وه‌ و به‌هۆیه‌وه‌ بره‌و به‌ زانسته‌كه‌یان ده‌ده‌ن.

هه‌ر له‌به‌رئه‌مه‌شه‌ زۆرێك له‌ زانایان به‌كارهێنانی ئه‌م زاراوه‌یه‌ یان( فیكری ئیسلامی)، به‌كارێكی ناڕه‌وا بینیوه‌ و هه‌روه‌ها ناگونجێت له‌ داب و نه‌ریتی زانایاندا خودی بیركردنه‌وه‌ ببێته‌ پسپۆريی و، مرۆڤ پسپۆڕ بێت تێیدا و ته‌نها كاری بیركردنه‌وه‌ بێت. به‌ڵكو‌ توانایی و لێهاتویی له‌ بیركردنه‌وه‌دا ئه‌و كاته‌ ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ سه‌رقاڵی زانستێكی دیكه‌ بیت و بیركردنه‌وه‌ت تێیدا ڕه‌نگبداته‌وه‌.

شێخ به‌كر ئه‌بو زه‌ید ده‌ڵێت: له‌كاتێكدا ئیسلام سه‌رچاوه‌كه‌ی سروش و نیگاهه‌، ناكرێت ئێمه‌ وشه‌ی فیكر به‌كاربهێنین، چونكه‌ فیكر به‌رهه‌می عه‌قڵه‌ و ئیسلام سه‌رچاوه‌ی به‌رهه‌مهێنانی فیكری مرۆ نییه‌، ئیسلام و سه‌رچاوه‌كه‌ی بێ هه‌ڵه‌ن، به‌ڵام فیكر بێ هه‌ڵه‌ نییه‌.

 شێخ ئیبن عوسه‌یمین كه‌ زانایه‌كی سه‌له‌فی ئه‌م سه‌رده‌مه‌بوو، ده‌ڵێت: پێویسته‌ له‌ به‌ركارهێنانی زاراوه‌ی ( فیكری ئیسلامی) دووربكه‌وینه‌وه‌، چونكه‌ فیكری ئیسلامی به‌مانای ئه‌وه‌دێت ئیسلاممان به ‌چه‌ند فیكرێك سه‌یركردووه‌ و فیكریش شایانی وه‌رگرتن و ڕه‌تكردنه‌وه‌یه‌، ئیسلام له‌ حوكم پێكدێت نه‌ك له ‌فیكر، بۆیه‌ ئه‌گه‌ر بوترێت فیكری پیاوێكی ئیسلامی له‌كاتی باسكردنی بۆچونه‌كانیدا باشتره‌ له‌وه‌ی بوترێت فیكری ئیسلامی.

ئه‌م بۆچونه‌ش جێگه‌ی مشتومڕ و قسه‌ و باس لێوه‌كردنه‌، چونكه‌ له‌ هه‌ندێك ئایه‌تی قورئاندا‌ مرۆ هاندراوه‌ بۆ به‌كارهێنانی عه‌قڵ و بیركردنه‌وه‌ و به‌كارهێنانی فیكر، له‌وانه‌ (كذلك يبين الله لكم آياته لعلكم تتفكرون )البقر ة266، (قل هل يستوي الاعمي والبصير أفلا تتفكرون ) الأنعام 50.

ئه‌گه‌ر نمونه‌ی بیركردنه‌وه‌ و كاری فیكری له‌لای زانایانی پێشین و ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش وه‌ربگرین، عه‌قڵیان به‌كارهێناوه‌ و فكریان له‌و شتانه‌ی چوارده‌ورمان كردۆته‌وه‌، تاوه‌كو له ‌مانا و مه‌به‌سته‌كانیان بگه‌ن. بۆ وێنه‌ ڕامان له‌ حیكمه‌تی ڕۆژو و نوێژ و به‌ندایه‌تییه‌كان و لێوردبونه‌وه‌یان، كارێكی فیكرییه‌(8) و له‌و پێناسانه‌ش بكۆڵینه‌وه‌ بۆ فیكری ئیسلامی كراون، ئه‌م گرێیه‌مان به‌ئاسانی بۆ ده‌كرێته‌وه‌ و له‌وه‌ ده‌گه‌ین به‌كارهێنانی ئه‌م زاراوه‌یه‌ به‌مانای ئه‌وه‌ نایه‌ت، ئیسلام دابڕنیین له‌ سروش و نیگاهـ و حوكم نییه‌، به‌ڵكو وه‌ك كه‌له‌پوور و به‌رهه‌می هه‌ڵهێنجراوی ده‌ستی مسوڵمان له‌ ئیسلام ده‌یناسێنین، یان ئه‌گه‌ر به‌مانایه‌كی دیكه‌ی سه‌رده‌میانه‌ لێكی بده‌ینه‌وه‌، مه‌به‌ست پێی به‌رگريكردنه‌ له‌ ئیسلام له‌ چوارچێوه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندن و ڕانانی بیروباوه‌ڕ و ڕێبازه‌كان له‌ ڕوانگه‌ی ئیسلامه‌وه‌ و بژارده‌كردنی باشی و خراپییه‌كانی و ئاستی گونجانی له‌گه‌ڵیدا.

جیاوازی نێوان فیكر و عه‌قڵ و شوێنی كاركردنیان

عه‌قڵ(ئاوه‌ز)، خوویه‌كی خودییه‌، خودی پێ ناوزه‌ند ده‌كرێت، كاتێك ڕاستییه‌ك ده‌زانێت و كاری پێده‌كات و بڵاوی ده‌كاته‌وه‌، ده‌بێته‌ پۆشاكێك و له‌به‌ر كه‌سه‌كه‌ ده‌كرێت، ئه‌و ڕاستیيه‌ هه‌ستپێكراوه‌ ده‌بێته‌ ئاوه‌ز بۆ كه‌سه‌كه‌. هه‌ستپێكراوه‌ خودییه‌كان ئه‌وانه‌ن مرۆ ئاوه‌زی پێ ده‌كات و خۆی لێ ده‌بوێرێت و پێی ده‌ناسرێت، خود وه‌ك ئاوێنه‌یه‌ك وایه‌ هه‌رگا ڕووی له‌ شتێك بكرێت هه‌مووی له‌سه‌ر ده‌نوێت.

ئاوه‌ز شتێكی خودییه‌، به‌ڵام بیركردنه‌وه‌ كاری ده‌ماخه‌، هه‌ركارێك خود داوای بكات و گرنگی پێ بدات، ڕه‌وانه‌ی ده‌ماخی ده‌كات، تاوه‌كو كاری له‌سه‌ر بكات و ده‌ری بخات، ئه‌م ده‌رخستنه‌ش به‌ ئاوه‌ز ناوده‌برێت.

عه‌قڵ خودای گه‌وره‌ به‌ مرۆ و ئاژه‌ڵیشی به‌خشیوه‌، ئه‌مه‌ش ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ كه‌ خودا له‌سه‌ر خودی گیانله‌به‌رانی كێشاوه‌ پێش هاتنه‌ نێو ژیان تاوه‌كو له‌گه‌ڵ هاتنیان توانای به‌رێوه‌بردنی كاره‌كانیان هه‌بێت، خوای گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت (قَالَ فَمَنْ رَبُّكُمَا يَامُوسَى، قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى) طه‌: 50.

ئاژه‌ڵه‌كان له‌ ژیاندا به‌پێی ئه‌و ئاوه‌زه‌ی نه‌خشه‌ی كێشراوه‌ بۆیان ژیانیان ده‌گوزه‌رێنن و، ناتوانن كاره‌كه‌يان بگۆڕن، به‌ڵام مرۆڤ تاكه‌ بونه‌وه‌ره‌ ده‌توانێت ئاوه‌زی بگۆڕێت و گه‌شه‌ی پێ بدات و له‌ شتی نوێ تێ بگات.

وشه‌ی بیر( الفكر)، له‌ (فك) و (رأی)وه‌ وه‌رگیراوه‌، كه ‌به‌ مانای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ و بینین دێت، واته‌ كاتێك مرۆ هه‌ستپێكراوه‌كان ده‌گه‌نه‌ ده‌ماخی، له‌ ڕێگه‌ی بینین و بیستن و هه‌ستپێكردنه‌وه‌، هه‌ستێت به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ و به‌دوادا چوون و لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ری، ئه‌مه‌ش كاتێك ده‌بێت مرۆ به‌ڕاستی داخوازیی گه‌یاندنی هه‌ستپێكراوه‌كان بێت به‌ مێشكی. ئه‌م بیركردنه‌وه‌یه‌ خوای گه‌وره‌ مرۆی پێ جیاكردۆته‌وه‌ له ‌هه‌موو دروستكراوه‌كانی خۆی، و شوێنی بیركردنه‌وه‌ش‌ ده‌ماخه.‌

هۆكاره‌كانی ده‌ركه‌وتنی زاراوه‌ی فیكری ئیسلامی

له‌ گرنگترین هۆكاره‌كانی ده‌ركه‌وتنی ئه‌م زاراوه‌یه‌ به‌رگريكردنه‌ له‌ ئیسلام، و وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و گومانانه‌یه‌ ڕۆژهه‌‌ڵاتناسان له‌سه‌ر ئیسلامیان دروستكردووه‌. به‌دوای ئه‌مه‌شدا چه‌ندین كێشه‌ی جۆراوجۆر ڕوویان له‌ مسوڵمانان كرد، له‌ كێشه‌ ڕۆشنبیرییه‌كان و ئه‌و كێشانه‌ی په‌یوه‌ندییان به‌ باوه‌ڕبوون به ‌دین و په‌یوه‌ستبوون پێیه‌وه‌ هه‌بوو. هه‌روه‌ها چه‌ندین گومان و دوودڵی ده‌رباره‌ی ده‌قه‌كان و چۆنیه‌تی كارپێكردنیان دروستكران. ئه‌م بیرمه‌ندانه‌ش دروستبوون بۆ پارێزگاريكردن و به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ بۆ ئه‌و ئایینه‌ی مسوڵمانان له‌سه‌ری بوون، چه‌ندین كتێب و نوسراو له‌مباره‌یه‌وه‌ بڵاوكرانه‌وه‌ كه‌ تێكه‌ڵه‌يه‌كيان له ‌نێوان ڕاستی و ناڕاستیدا تێدا بوو. 

پاشان چه‌ندین قوتابخانه‌ی فیكری دروستبوو، بۆچونی جیاواز و جۆراوجۆریان هه‌بوو بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان، جۆرێك له‌ حیزبایه‌تی دروستبوو له ‌نێوان بیرمه‌ندان له‌سه‌ر وه‌ڵامدانه‌وه‌ی گومانه‌ دروستكراوه‌كان، هه‌روه‌ها گه‌شه‌سه‌ندنی فیكری ئیسلامی به‌و ڕێژه‌ به‌رچاوه‌ له‌سه‌ر زانست نه‌بوو، به‌ڵكو‌ له‌سه‌ر بنه‌مای سۆز و به‌رگری بوو له ‌ئیسلام. به‌شێوه‌یه‌كی گشتی گه‌شه‌كردنه‌كه‌ بۆ به‌رگريكردن له‌ مێژووی مسوڵمانان و ئیسلام بوو، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی ڕێكخراو و به‌رنامه‌ بۆ دارێژراو نه‌بوو(9).

به‌تایبه‌ت له‌ پاش ڕووخانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی، دیارده‌ی ململانێ و دووبه‌ره‌كی ئه‌و بزاوت و ڕه‌وتانه‌ی هه‌ڵگری بانگه‌شه‌ و بیروباوه‌ڕی ڕۆژاوا و جگه‌له‌ مسوڵمانان بوون له‌گه‌ڵ ڕه‌وته‌ ئیسلامییه‌كان، ته‌شه‌نه‌كردنی به‌رچاوی به‌خۆه‌یه‌وه‌ بینی و مسوڵمانان ویستیان هه‌موو ئه‌و بیروباوه‌ڕ و ڕێبازانه‌ تاوتوێ بكه‌ن و به‌ پێوه‌نوساندنی پاشگری ئیسلامیی نه‌هێڵن ئیسلام بێ به‌ش و مسوڵمانان له ‌كاروان دوابكه‌ون و ئیسلام به‌ كه‌موكورت نه‌ناسرێت به‌وه‌ی كه‌ خاڵییه‌ له‌و ڕێبازه‌(10).

ئه‌نجام

له‌كۆتایدا ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ی فیكر پله‌یه‌كی به‌رزی تێگه‌شتنه‌ و له ‌پاش به‌ده‌ستهێنانی زانیاری ڕووده‌دات، و هه‌موو بواره‌كانی ژیان ده‌گرێته‌وه‌ و ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ست بكرێت به‌زانستێكه‌وه‌ باشتر ده‌رده‌كه‌وێت و كاریگه‌ر ده‌بێت، بره‌وسه‌ندنی زاراوه‌ی فیكری ئیسلامی له‌م سه‌رده‌مه‌شدا چه‌ند هۆكارێكی تایبه‌تی هه‌یه له‌ گرنگترینیان بۆ پارێزگاريكردن بووه‌ له‌ ئیسلام. هه‌روه‌ها به‌كارهێنانی زاراوه‌ی فیكری ئیسلامی جێگه‌ی مشتومڕی زانایانه‌ و هه‌ندێك له ‌زانایان به‌كارێكی باشیان نه‌بینیوه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌و پێناسانه‌ وردببینه‌وه‌ كه ‌ئه‌و زانایانه‌ كردویانه‌ بۆ فیكر كه‌ به‌كارهێنانی ئه‌م زاراوه‌یه‌یان به‌ ڕه‌وا بینیوه‌ ده‌بینین ئه‌و مه‌به‌سته‌ خراپه‌یان پێی نه‌بووه‌ كه‌ زانایانی به‌رهه‌ڵستكار لێی ترسان و قه‌ده‌غه‌یان كردووه‌. ڕۆشنبیران و بیرمه‌ندان له‌ به‌كارهێنانی ئه‌م زاراوه‌یه‌دا مه‌به‌ستیان یه‌كسانكردنی ئیسلام نه‌بووه‌ به ‌چه‌ند بیروبۆچونێك تاوه‌كو شایسته‌ی ڕه‌تكردنه‌یوه‌ بێت، به‌ڵكو‌ مه‌به‌ستیان پێی ئه‌و به‌رهه‌م و زانستانه‌ بووه‌ كه‌ به‌درێژايی مێژوو له‌ سه‌رچاوه‌كانی ئیسلامه‌وه‌ هه‌ڵیان هێنجاوه‌ بۆ خزمه‌تكردن به ‌ئیسلام. هه‌وه‌ها به ‌ئاشكراش كاریگه‌ری نوسینه‌كانی بیرمه‌ندان ده‌بینین.

سه‌رچاوه‌ و په‌راوێزه‌كان

  1- لسان العرب، ابن منظور، دار صادر – بيروت، ط3، 1414هـ.

 2- ابن فارس: معجم مقاییس اللغە، تحقیق: عبدالسلام هارون، دار الفکر، 1979، (4/446).

3- الفكر تعريفه وأوهامه.... محمد خطاب http://www.shatharat.net/.

4- بڕوانە: تجدید الفکر الإسلامی، د.محسن عبدالحمید، ط1، 1946، 41

5-  مفهوم الفكر الإسلامي وصلته بالعقل والوحي... http://www.al-islam.com/.

6-  مصادر الفكر الإسلامي... http://bshashh.blogspot.com/.

7- هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پيشوو.

8- نقاش حول مصطلح الفكر الإسلامي، محمد بن صالح العثيمين، http://ar.islamway.net/.

9- مصطلح [الفكر الإسلامي’ ليس من الشرع..!!] للشيخ صالح بن عبدالعزيز آل الشيخ،  http://www.ahlalhdeeth.com/.

10- الفکر الإسلامی الحدیث وصلته بالاستعمار الغربی، د.محمد البهی، مكتبە وهبە، مصر - القاهرە، ط2،  2007م.