هێمن عومەر خۆشناو

لەچوارچێوەی ویلایەتی موسڵدا، سەنجاقی سلێمانی گرێدراوی ویلایەتەكە بووە و یەكێك لە قەزاكانی سنجاقی سلێمانیش قەزای گوڵعەنبەر بووە، كە شاری هەڵەبجە ناوەندەكەی بووە. لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەدا، ویلایەتی موسڵ دەستی بە كردنەوەی حەپسخانەكان لە قەزا و سەنجاقەكان كرد و هەندێ لە قەزاكان لە دوای دەیەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا ناویان لەنێو ناوان دێت كە حەپسخانەیان هەبووە.

بەگوێرەی بەڵگەنامەكانی عوسمانی، حەپسخانەی قەزای گوڵعەنبەر لەنێو سەرای حكومەتدا بووە و باڵەخانەی تایبەت بە خۆی نەبووە، بەڵكو بریتی بووە لە دوو ژووری بچووك و حەوشەیەكی تەسك. ڕووبەری ئەو حەپسخانە یان تەوقیفخانەیە 117 مەتر بووە. تەوقیفخانەكە ناوێكی تایبەت بە خۆی نەبووە، تەنانەت وەك بەشێ لە قەزاكانی تر، بەشێكی تایبەت بە بەندكراوانی ژنیشی نەبووە، ئەگەر زیندانێكی ژن هەبووایە، سەرۆكی زیندانەكە یان بەرپرسی سەرا؛ ئەو ژنە تۆمەتبارەی دەناردە ماڵی خۆی[1]. ئەوەی جێی سەرنج بووە، حەپسخانەكە لە ساڵی 1913 وەك تەوقیفخانە ناوی هاتووە، نەك زیندان و دوای چەند ساڵێك ناوەكەی بۆتە حەپسخانە.

ئەگەر چی ئاماری هەموو ساڵەكان لەنێو ئەرشیفخانەی عوسمانیدا تایبەت بە تەوقیفخانەكەی قەزای گوڵعەنبەر لەبەر دەست نین، بەڵام خشتەی بەندكراوانی چەند ساڵێكی تێدایە كە لێرەدا دەیانخەینەڕوو:

بەپێی ئامارێك لە 14/1/1913 لە تەوقیفخانەكەدا پێنج بەندكراوی پیاو هەبوونە[2].

بە گوێرەی بەڵگەنامەیەكی تر، لە مانگی ئابی 1913 دا، لە تەوقیفخانەكەی گوڵعەنبەر/ هەڵەبجەدا دوو تۆمەتباری ڕاگیراو هەبوون.[3]

دواتر پێنج ساڵێك شتێكی ئەوتۆ لەبارەی حەپسخانەكە نازانین، هەتا دەگەینە ساڵی 1917، كە خشتەی بەندكراوانی مانگی ئازاری 1917، بەم شێوەیەی خوارەوە بووە:

دوو بەندكراوی لە مانگی شوبات هەبوون و بە (جنحە= تاوانێكی بچووك) تۆمەتباركرابوون، لە مانگی ئازاردا تەنیا یەكێكیان ماوەتەوە و ئەوی تر ئازاد كراوە. هەردوو بەندكراوەكەش لە ڕەگەزی نێر بوون[4].

لە بەڵگەنامەیەكی دیكەدا خشتەی چوار مانگی یەكەمی ساڵی 1917 واتە مانگەكانی ئازار، نیسان، مایس و حوزەیران دا، لە تاوانی جۆری جینایەتدا كەسێكی نێر و لە تاوانی جۆری قەباحەتیشدا[5] بە هەمان شێوە یەك كەسی نێر هەبووە. واتە لە هەر چوار مانگەكەدا دوو بەندكراو هەبوون.[6]

بەگوێرەی ڕاپۆرتێك كە مێژووی 26ی كانوونی دووەمی 1332ی ڕۆمی (بەرامبەر 8/2/1917ز)ی لەسەرە، باس لە پێكهاتەی گرتووخانەكەی گوڵعەنبەر كراوە و ئاماژە بەوە دراوە كە بە حەپسخانە و تەوقیفخانەی شارەكە هەر یەك شتن، بەڵام لە خانەی تەوقیفخانەدا نووسراوە؛ نییە، بەو واتایەی لەو ساڵەدا تەوقیفخانە نەماوە و بەڵكو ناوی بووەتە حەپسخانە. لەبارەی بەڕێوەبەر و كارمەندانی ئاماژە بەوە دراوە كە بەڕێوەبەر و كارمەندی نین و بەهۆی جەندرمەوە دەپارێزرێت. تەنانەت كاتب و گاردیانیشی نییە.

هەر لە ڕاپۆرتەكە ئاماژەی بەوە داوە؛ یەك كەس لە ڕەگەزی نێر ڕاگیراوە و وەك حەپسخانەیش دوو كەس لە ڕەگەزی نێر بەندكراون و هیچ ژنێكیش لەنێو ڕاگیراون و بەندكراواندا نین. بەپێی سزای بەندكراوان دوو كەسی حوكمدراو هەن و هێشتا شەش مانگ لە زیندان نەماونەتەوە.

لە بارەی خواردن و خواردنەوەی بەندكراوان، ئاماژە بەوە دراوە كە خواردن و خواردنەوەی بەندكراوان لەلایەن حكومەتەوە دابین دەكرێت و لە لایەن هیچ بەڵێندەر یان خێرخوازێكەوە دابین ناكرێت. ئەم ڕاپۆرتەیش واژووی بەرپرسی جەندرمەی پێوەیە، بەو واتایەی حەپسخانەكەی گوڵعەنبەر فەرمانگەیەكی سەربەخۆ نەبووە و تەنانەت بەڕێوەبەر و كارمەندیشی نەبووە.[7]

لەنێو خشتەی مانگی ئازاری 1918 دا، لە بەرانبەر ناوی قەزای گوڵعەنبەردا هیچ لەبارەی حەپسخانەكەی گوڵعەنبەر نەنووسراوە، ئەمەش تەنیا بۆ گوڵعەنبەر نەبووە، بەڵكو تەواوی لیوای سلێمانی لەو مانگەدا بە بەتاڵی بەجێهێڵراوە.[8]

لەنیو بەڵگەنامەكانیشدا ناوی ئەو تاوانبارانەش هەیە، كە تاوانیان كردووە و هەندێكیان دەستگیركراون و هەندێكیشیان هەڵاتوون، بۆ وێنە:

لە مانگی شوباتی 1328ی ڕۆمی (نیسان و مایسی 1912)دا، ئەم ڕووداوانە لە قەزای گوڵعەنبەر ڕوویانداوە:

لە 3ـی شوباتی 1328، ڕووداوێكی تاڵانكردن و برینداركردن هەبووە، تاوانلێكراوان ڕەحیم و هاوەڵانی لە گوندی بیارە، تۆمەتباران كەریم كوڕی محەمەد و هاوەڵانی لە گوندی كانی هەمزە. لە 4ـی شوبات كەریم دەستگیر كراوە و هاوەڵەكانیشی بۆ ئێران هەڵاتوون.

لە 9ـی شوباتی هەمان ساڵ، ڕووداوێكی كوشتن بە چەك هەبووە، تاوانلێكراو مەحموود كوڕی میرزادە فەیزی كە پیشەكەی جەندرمە بووە، تۆمەتبار عەزیز سیكە محەمەد لە تایەفەی ڕۆغزادییە و شوێنی ڕوودانەكە گوندی (سیدوسیناق؟/ سەیدسادق) بووە و تۆمەتبار لە ڕەوەندە كۆچەرییەكانە و بۆ ئێران هەڵاتووە.

هەر لە 9ی شوباتی هەمان ساڵدا، ڕووداوێكی كوشتن و تاڵانكردن هەبووە، تاوانلێكراوان سەعید كوڕی ئەمین و هاوەڵانی كە خەڵكی چوارباخی سلێمانی بوون و تۆمەتباریش قادر كوڕی ساڵح لە تایەفەی شێخ ئیسماعیلییە. تۆمەتبار بەرەو سنووری ئێران هەڵاتووە و شوێنی نیشتەجێبوونی دیار نییە.[9]

خشتەی تاوانەكانی مانگی نیسانی 1328ی ڕۆمی چوار ڕووداوی تێدا تۆماركراون، بەم شێوەیەی خوارەوە:

لە 24ـی مارتی 1328 لە گوندی سەراو ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تۆمەتبار ئەمین كوڕی عەزیز بووە و  لە خانەی تاوانلێكراو مافی گشتیی نووسراوە و تۆمەتبار هەڵاتووە.

لە 9ـی نیسان لە گوندی مەلاحلونە؟ ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تۆمەتبار ناوی حوسێن بووە و خەڵكی ئێران بووە و بۆ ئەوێش هەڵاتووە.

لە 5ـی نیسان لە پێنجوێن ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تاوانلێكراو محەمەد كوڕی قادر بازیانی بووە و تۆمەتباریش ناوی حاجی مەعرووف بووە و هێشتا دەستبەسەر نەكراوە.

لە 19ـی نیسانیشدا لە گوندی خەرپانی ڕووداوێكی سووتاندن دەرهەقی مافی گشتیی هەبووە و بكەر نادیارە.[10]

لە مانگی مایسی 1328ی ڕۆمی (مایس و حوزەیرانی 1912)دا، سێ ڕووداو لە گوندەكانی بێستانە، كانی كەوە، قشڵاخەڕووتە ڕوویانداوە، لە گوندی بێستانە شەریف كوڕی عوسمان لە 24ـی نیسانی 1328 تاوانبارە بە پێشێلكردنی مافی گشتی و جۆری تاوانەكەی سووتاندنە و ناوبراو دەستبەسەركراوە و ئێستا ڕاگیراوە. لە گوندی "كانی كەوە"یش لە 24ـی مایسی 1328 ڕووداوێكی كوشتن هەیە، تاوانبار محەمەدئەمین كوڕی عەلی یە و هەڵاتووە و دەستگیرنەكراوە. لە 28ی مایسی 1328 دا لە ڕووداوێكی سووتاندا تاوانبار ئاغە؟ خورشید بووە و تاوانلێكراو ئیبراهیم و عەلی محەمەدن و تاوانەكە بە (جنحە) حیساب كراوە و پەڕاوەكەی دراوەتە دادگا[11].

هەر لە هەمان ساڵدا واتە لە مانگەكانی ئاب و ئەیلولی 1328ی ڕۆمی (ئاب و ئەیلولی 1912) دا، خشتەی تاوانەكانی سنووری قەزای گوڵعەنبەر خراوەتە ڕوو، كە نۆ ڕووداون بەم شێوەیەی خوارەوە:

دیاردەیەكی تاڵانكردن لە ماڵی مەعرووف كوڕی محەمەد لە گوندی (گل)[12]، تۆمەتبار محەمەدئەمین كوڕی مستەفایە لە تیرەی میكائیلییە و لە هۆزی جافە كۆچەرییەكانە و بۆ خاكی ئێران هەڵاتووە.

هەر لە مانگی ئاب لە گوندی كێلەسپی[13]؛ حەمەخان كوڕی قادر و هاوەڵانی زەوییان سوتێنراوە و فەتاح كوڕی كەریم و هاوەڵانی تۆمەتباركراون و بۆ خاكی ئێران هەڵاتوون.

لە مانگی ئەیلولدا ڕووداوێكی تری سووتان هەیە، تاوانلێكراو كوێخا ئەحمەد و هاوەڵاكانین، بكەر نادیارە و خەڵكی گوندی هورمزیارە.

هەر لەو مانگەدا ڕووداوێكی كوشتن هەیە، كوژراو ناوی محەمەد كوڕی ساڵحە و، تۆمەتبار ناوی محەمەد كوڕی مەلا كەریمە و لە گوندی هانەژاڵەیە، تۆمەتبار لە 26ی ئەیلولدا دەستگیركراوە.

هەر لە مانگی ئەیلولدا ڕووداوێكی تری كوشتن هەیە، تاوانلێكراو ناوی حەمەخانە و لە گوندی چەمەڕەشەیە و تۆمەتبار ناوی حەمەی سان ئەحمەدە لە گوندی كانی كەوەیە و هێشتا دەستگیرنەكراوە.

هەر لەو مانگەدا ڕووداوێكی تری تاڵانكردن هەیە، تاوانلێكراو كوێخا ئیبراهیم لە گوندی كێلەكۆ و تۆمەتبار حەمە مەحموود یاروەیسییە و هەڵاتووە بۆ ئێران.

هەر لەو مانگەدا ڕووداوێكی كوشتن هەیە، تاوانلێكراو "مەحموود كوڕی سۆفیبرا"یە و تۆمەتباران عەبدوڵڵا و قادر و عەزیز لە گوندی دۆڵاشن و لە 30ی ئەیلولی 1328 (13/11/1912) دەستگیركراون.

هەر لەو مانگەدا تاوانێكی ماڵ زەفتكردن هەبووە، تاوانلێكراو نادر كوڕی حەمەد خواكەرەم بووە و تۆمەتبار مەحموود پاشازادە كەیخوسرەو بەگ بووە و دەستگیر نەكراوە.

ڕووداوی كۆتایی هەر لەو مانگەدا، ماڵ زەفتكردنێك هەبووە، تاوانلێكراو فەرەج كوڕی زۆراب لە تایەفەی شوانكارەی شێخ ئەحمەد، تۆمەتبار ئەمین خوداكەرەم و حەمەعەلی كوڕی سوبحان و فەتاح و قادر لە تیرەی ڕۆغزادیی عەشیرەتی كۆچەریی جاف بوون. بەهۆی ئەوەی كۆچەر بوون و چوونەتە ئێران، تۆمەتبارانی گومانلێكراو دەستگیرنەكراون.[14] ئەم بەڵگەنامەیە ئیمزای فەرماندەی جەندرمە و عەبدولمەجیدی قائیمقامی قەزای گوڵعەنبەری لەسەر هەیە.

لە بەڵگەنامەیەكی تردا بە تەنها خشتەی تاوانەكانی مانگی ئابی 1328ی ڕۆمی (مانگی ڕەمەزانی ساڵی 1912) نیشان دراوە، كە بریتین لە سێ تاوان، ئەوانیش:

لە 6ـی ئابی ساڵی 1328 لە گردعالم[15]، ڕووداوێكی تاڵانكردن ڕوویداوە، تاوانلێكراو مافی گشتیی بووە و تۆمەتبار قادر صاڵح، عەلی مستەفا، ساڵح مەحموود و ڕەحمان ئەحمەد بوون لە تایەفەی شێخ ئیسماعیلی. لەنێو ئەو تۆمەتبارانەدا تەنیا ڕەحمان كوڕی ئەحمەد لە 18ـی ئابی ساڵی 1328 دەستگیركراوە و ئێستا ڕاگیراوە.

لە 9ـی ئابی 1328 لە گوندی بانیخێڵان ڕووداوێكی سووتاندن هەبووە، تاوانلێكراو مەحموود قادر و هاوەڵانی بوون، تۆمەتباریش فەتاح كوڕی ڕۆستەم لە عەشیرەتی ڕۆژبەیانی بوون. تۆمەتبار لە ڕووباری سیروان پەڕیوەتەوە و ئێستا لە خاكی ئێرانە.

لە 29ـی ئابی 1328 ڕووداوێكی تاڵانكردن لە سلێمانی ڕوویداوە، تاوانلێكراو ڕەمەزان كوڕی ڕەحیمە و تۆمەتبار عەبدولقادر كوڕی مستەفایە و ئێستا دەستگیركراوە.[16]

خشتەی تاوان و سەرپێچییەكانی مانگی تشرینی یەكەمی 1328 ی ڕۆمی بریتین لە حەوت ڕووداو، كە ئەمانەی خوارەوەن:

لە 6ـی تشرینی یەكەمدا ڕووداوێكی ماڵ زەفتكردن هەبووە، تاوانلێكراو مەحموود دەروێش ڕەمەزان هەڵەبجەیی بووە و تۆمەتباریش كەیخوسرەو بەگ و پیاوەكانی خوناو؟ حاجی و حەمە مچە و غەریب كوڕی حەمەناوخاس بوون. تۆمەتباران لە جافە كۆچەرییەكانن و بەرەو سنووری ئێران هەڵاتوون.

لە دەی مانگدا ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تاوانلێكراو سەلمە كچی مەحموود و تۆمەتبار عەلی كوڕی مەحموود لە فیرقەی عەمەلە، تۆمەتبار دوای سێ ڕۆژ دەستگیركراوە.

لە 24ـی مانگ ڕووداوێكی سووتان هەبووە، تاوانلێكراو ئەفەندیزادە عەبدولمەجید فەرمانبەری نفووسی گوڵعەنبەر، تۆمەتبار محەمەد شێخ حوسێن خەڵكی گوندی سوێرەڵەی شارباژێڕ، تۆمەتبار بۆ قەزای شارباژێر گوازراوەتەوە.

هەر لە هەمان ڕۆژدا ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تاوانلێكراو زارا كچی محەمەد ئەمین خەڵكی گۆیژەیی و تۆمەتبار قادر مراد وەیسی لە تیرەی باشكیی جافە.

لە 29ـی مانگدا بە هەمان شێوە ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تاوانلێكراو شەریفی برازای فەتاحی كوێخای خڕنوك بووە و تۆمەتبار نەسروڵڵا بەگی كوڕی حەمەڕەزا بەگ و هاوەڵەكانی لە ئەشقیاكانی هەورامان بوون و تۆمەتباران بەرەو سنووری ئێران هەڵاتوون.

لە 13ـی هەمان مانگدا، ڕووداوێكی ماڵ تاڵانكردن هەبووە، تاوانلێكراو عاصیمە كچی لەتیف لە فیرقەی صەدانیی جاف بووە و تۆمەتباریش لە هەمان فیرقە بووە و ناوی عەبدوڵڵای كوڕی ئەحمەد بووە و بەرەو سنووری ئێران ڕایكردووە.

لە دەی مانگیش ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تاوانلێكراو عەبدوڵڵا كوڕی ئەحمەدی خەڵكی گوندی پاریاولە؟ بووە و تۆمەتباریش محەمەد كوڕی قادر بووە لە فیرقەی صەدانی. تۆمەتبار لە هەمان ڕۆژدا دەستگیركراوە.[17]

بەپێی بەڵگەنامەیەكی تر، كە خشتەی مانگی شوباتی 1329ی ڕۆمی تێدا جێگیركراوە، چوار ڕووداو لە قەزای گوڵعەنبەر تۆماركراون، كە بریتین لە:

لە 1ـی شوباتی 1329ی ڕۆمی، ڕووداوێكی لێدان و جنێودان لە شەشكی سەروو؟ ڕوویداوە و تاوانلێكراو ناوی شاناز بووە و تۆمەتبار ناوی عەزیز كوڕی محەمەد بووە. لە هەمان ڕۆژدا تۆمەتبار دەستگیركراوە.

لە 3ـی شوباتی هەمان ساڵدا، لە تەوێڵە ڕووداوێكی برینداركردن ڕوویداوە، تاوانلێكراو خوامراد كوڕی ..یارە و تۆمەتباریش حەمەڕەحیم كوڕی حەمەیوسفە و لە هەمان ڕۆژدا تۆمەتبار دەستگیراوە.

لە نۆی مانگیشدا لە مۆریاس موڵكێك دەستی بەسەرداگیراوە، تاوانلێكراو ناوی مەلا نەجمەدینە و تۆمەتباریش حەمەكەریم كوڕی عەبدوڵڵایە و لە هەمان ڕۆژدا تۆمەتبار دەستگیركراوە.

لە 25ـی مانگیش لە گوندی وەلی ڕووداوێكی كوشتن هەبووە و تاوانلێكراو ئەمین كوڕی محەمەد بووە و تۆمەتباریش ئەمین كوڕی ئاخەیە و لە هەمان ڕۆژدا تۆمەتبار دەستگیركراوە[18].

ئەمە پوختەی خشتەی تاوانەكانی مانگی شوبات بوو.

خشتەی مانگی ئازاری هەمان ساڵیش دوو ڕووداوی تێدا تۆمار كراوە، كە بریتین لە:

لە 2ـی مارتی ساڵی 1329 ڕووداوێكی ماڵ زەفتكردن و گرتن هەبووە، تاوانلێكراو سەید محەمەد كوڕی سەید ئەحمەدی گوندی زارێنە و تۆمەتباریش سەید محەمەدی كوڕی سەید عەبدوڵڵای دانیشتووی گوندی نێرگسەجاڕە، تا ئێستا نووسراوی ڕەسمی نەهاتووە بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبار.

لە 1ـی مارتیشدا ڕووداوێكی كوشتن لە گوندی بناوەسووتە هەیە، تاوانلێكراو عەبدوڵڵا فەقێ حوسێنە و تۆمەتباریش محەمەد كوڕی مەحموودی نیشتەجێی گوندی بناوەسووتەیە و لە 7ـی مارتی 1328 دەستگیركراوە.[19]

خشتەی مانگی نیسانی ساڵی 1329ی ڕۆمی تەنیا پێنج ڕووداوی تێدا تۆماركراون، كە بریتین لە:

لە 1ـی نیسانی 1329ی ڕۆمی، ڕووداوێكی كوشتن و برینداركردن هەبووە، تاوانلێكراو لە تایەفەی بێسەری ئەحمەد عەلی و كەریمی برازای، تۆمەتباریش شێخ مەحموود كوڕی شێخ عەلی گوندی دوبینە؟ یە. وا دیارە تۆمەتبار دەستگیرنەكراوە.

لە 10ـی نیسانی هەمان مانگدا، ڕووداوێكی سووتاندن لە گوندی پریسی خواروو هەبووە، تاوانلێكراو عەبدوڵڵا ناوخاس بووە و تۆمەتباریش قادر سلێمان و هاوەڵەكانی لە هەمان گوندن. هەتا ئێستا بۆ دەستگیركردنی تۆمەتباران مامەڵەی یاسایی تەواو نەبووە.

لە 24ـی مانگدا كردارێكی بەد لە گوندی دكرمان ڕوویداوە، تاوانلێكراو ئاڵتوون حەڕەمی سۆفی محەمەد عەلی بووە و تۆمەتباریش حوسێن كوڕی میرزا لە سنووری هەڵەبجەوە. تۆمەتبار لە 23ـی مانگ دەستگیركراوە.

ڕووداوێكی كۆنتر كە هی ساڵی 1325ی ڕۆمییە و ڕووداوەكە كوشتنە و لە ناوچەی پێكۆلی(پەیكوڵی) بووە و تاوانلێكراو سەرباز "قادر كوڕی جەودەت" بووە و تۆمەتبارانیش خدر عەلی و هاوەڵانی بوون، تا ئێستا پەڕاویان لە دادگایە و نووسراوی دەستبەسەركردنیان نەگەیشتووە.

ڕووداوێكی ساڵی پار كە تاڵانی بووە لە گوندی دۆڵاش، تاوانلێكراو قادر كوڕی محەمەدی دۆڵاش بووە و تۆمەتباریش قازی و هاوەڵانی لە گوندی دۆڵاش بووە. تۆمەتباران هەڵاتوون و نازانرێ لە كوێن.[20]

لە مانگی مایسی 1329ی ڕۆمیدا (نیسان و مایسی 1913) تەنیا یەك جۆری تاوان هەبووە ئەویش كەیسی كوشتن بووە، داواكراو كە بكەری تاوانەكە بووە؛ ناوی تۆفیق كوڕی فەرەج بووە خەڵكی گوندی ولفە[21] بووە، تاوانلێكراو ڕەشید كوڕی عەزیز بەگی میرەدێ بووە، بەڵام ئاماژە بەوە دراوە كە تا ئێستا لە دادگاوە پەڕاوی دەستگیركردنی نەگەیشتووە. ڕۆژی ڕوودانی تاوانەكەیش 26ی مایسی ساڵی 1329ی ڕۆمی بووە.[22]

خشتەی مانگی تەممووزی 1329ی ڕۆمییش چوار ڕووداوی لەخۆگرتوون، كە ڕووداوی خنكان و سووتان و كوشتنن، لە هەریەكە لە گوندەكانی بەرزنجە و پریس[23] و ؟ كانی سپیكە قەوماوە و تۆمەتباری دوو ڕووداو دەستگیركراون و دووەكەی تر فەرمانی دەستگیركردنیان نەگەیشتووە. تاوانلێكراوی كانی سپیكە ناوی حوسێن كوڕی باقییە و خەڵكی مۆریاسە و تۆمەتبارەكەیش محەمەد كوڕی نەسروڵڵای كانی سپیكەیە. هەروەها لە گوندی پریسیش تاوانلێكراو ناوی عەبدوڵڵایە و تۆمەتبار شەفیعی كوڕی میرزای پریسییە. هەروەها لە بەرزنجەیش تۆمەتبارەكە شێخ محەمەد كوڕی شێح سەمەدە.[24]

خشتەی مانگی ئابی 1329ی ڕۆمی، چوار ڕووداوی تێدایە، كە بریتین لە:

لە سەرەتای مانگ ڕووداوێكی كوشتن لە گوندی پێلەسپی(كێلەسپی) ڕوویداوە و تۆمەتبار نادیارە و تاوانلێكراو سلێمان كوڕی قازی یە و خەڵكی گوندی گردیگۆیە.

لە 5ـی مانگدا لە ناوەندی شاری هەڵەبجە ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تاوانلێكراو ناوی حەمەمورادە و تۆمەتبار كەریم كوڕی ئەحمەدی هەڵەبجەییە، لە 13ـی مانگ تۆمەتبار دەستبەسەركراوە.

لە 14ـی مانگ ڕووداوێكی سووتاندن لە گوندی ئەحمەدبڕندە ڕوویداوە، تاوانلێكراو ئەحمەد بەگ كوڕی قادر بەگە و تۆمەتباری ڕووداوەكەیش ساڵح كوڕی عەلی یە كە خەڵكی هەمان گوندە. لە 16ـی مانگ تۆمەتبار دەستبەسەركراوە.

لە 18ـی مانگ ڕووداوێكی كوشتن لە تەوێڵە ڕوویداوە، تاوانلێكراو ؟ ئاغایە خەڵكی گوند و تۆمەتباریش سادق كوڕی مستەفای تەوێڵەییە، بۆ دەستبەسەركردنی تۆمەتبار هێشتا حوكمی یاسا دەرنەچووە.[25]

خشتەی مانگی ئەیلولی 1329ی ڕۆمییش پێنج ڕووداوی لەخۆگرتووە، كە تاوانلێكراوان خەڵكی گوندی شێخ حوسێن شیشك، گوندی گەڵاڵی، گوندی گردیگۆ، دەرگەزێنی سلێمانی بوون و تۆمەتبارانیش خەڵكی گوندی گردیگۆ، خەرپانی، گروستان(چروستان[26]؟) بوون.[27]

ڕووداوەكانی مانگی تشرینی یەكەمیش تەنیا دووانیان تۆماركراون، كە بریتین لە:

ڕووداوێكی كوشتن لە 6ـی مانگ لە سێویرە؟ی ئێران ڕوویداوە، تاوانلێكراو سلێمان كوڕی حەمید لە تایەفەی باشكی و تۆمەتبار عەزیز كوڕی ؟ و حەمەشاسوار و كەریمی برای. بۆ دەستبەسەركردنی تۆمەتبار هێشتا حوكمی یاسا نەگەیشتووە.

هەر لە شەشی مانگدا لە گوندی گێڵدەرە تاوانێكی بەرتیل وەرگرتن هەبووە، تاوانلێكراو مافی گشتییە و تۆمەتبار ئەحمەدبەگی بەڕێوەبەری ناحیەی سرۆچكە، بۆ دەستبەسەركردنی تۆمەتبار، هێشتا فەرمانی یاسا دەرنەچووە.[28]

تاوانكارییەكانی مانگی تشرینی دووەمی 1329ی ڕۆمی، لە تەواوی مانگەكەدا لە سنووری قەزای گوڵعەنبەر تەنیا چوار ڕووداون، بەم شێوەیەی خوارەوە:

لە یەكی تشرینی دووەمی هەمان ساڵدا، ڕووداوێكی ساختەكاریی ڕوویداوە، تاوانلێكراو مستەفا كوڕی مەحموود ئاغا خەڵكی گوندی وێلە؟ بووە و تۆمەتباریش سەعید ئاغا كاتبی ناحیەی سرۆچك و كەریمی كوڕی بووە. ئەگەرچی ساختەكارییەكە كە كراوە پێدەچێ لە نووسراوی ڕەسمیدا كرابێ، بەڵام هێشتا بۆ دەستگیركردنی حوكمی یاسای بۆ جێبەجێ نەكراوە.

هەر لە یەكی مانگی هەمان ساڵدا، ڕووداوێكی تاڵانی لە گوندی كانی كۆچ هەبووە، تاوانلێكراو خانزاد كچی حەمید بووە و تۆمەتباریش وەیسی كوڕی مەولوود و ساڵح كوڕی حەمەدی كانی كۆچ بوون. بە هەمان شێوە فەرمانی دەستگیركردنیان دەرنەچووە.

لە 12ـی تشرینی دووەمی 1329دا، لە گوندی كانی ڕەش ڕووداوێكی تاڵانی هەبووە، تاوانلێكراو حەمید بەگ[29] كوڕی مەحموود پاشا لە بەگزادەكانی جاف، تۆمەتبارەكانیش سەید محەمەد كوڕی شێخ مستەفا و شێخ حەمەعەلی كوڕی شێخ حەسەنی سلێمانیەلی بوون، بە هەمان شێوە فەرمانی دەستگیكردنیان دەرنەچووە.

لە ڕۆژی 23ـی هەمان مانگدا لە ئێران ڕووداوێكی تاڵانی ڕوویداوە، تاوانلێكراوان كوێخا مراد و ساڵح كوڕی محەمەدئەمین لە عەشیرەتی ئیسماعیل عوزێری بوون، تۆمەتباریش ڕەزا ئاغا كوڕی عەباس ئاغای كۆنەخانەقایە. فەرمانی ڕەسمی بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبار دەرنەچووە[30].

بە گوێرەی بەڵگەنامەیەكی تر خشتەی مانگی كانوونی یەكەمی 1329ی ڕۆمی (14ـی كانوونی یەكەمی 1913 تا 14ی كانوونی دووەمی 1914ز)، لە قەزای گوڵعەنبەر سێ ڕووداوی تاوان هەبوون، كە بریتی بوونە لە:

لە 1ـی كانوونی یەكەمی 1329 (14/12/1913ز)، لە نێوان گوندی دۆلپەمۆ و سلێمانیدا ڕووداوێكی گرتن و لێدان هەبووە، تاوانلێكراو عەبدولڵا مەحموود خەڵكی گۆیژەی سلێمانی بووە و تۆمەتبار شێخ حسێن كوڕی شێخ ئەحمەد و شێخ حەسەنی دۆڵپەمۆ بوون. بۆ دەستگیركردنیان هێشتا حوكمی دادگا دەرنەچووە.

لە 22ی هەمان مانگدا، لە كانی حەمەوغان ڕووداوێكی سووتاندن هەبووە، تاوانلێكراو فەرەج كوڕی سلێمانی هەڵەبجەیی بووە و تۆمەتباریش فەرەج كوڕی ئالی خانی وەرمزیار بووە.

لە 25ی هەمان مانگدا ڕووداوێكی تاڵانی هەبووە، تاوانلێكراو مەعرووف كوڕی فەقێ حوسێنی خەڵكی ئەحمەدبڕندە و تۆمەتبار محەمەد حەبیب و براكەی لە گوندی فەقێ جنە.

هەر لە 25ی مانگ لە گوندی عازەبان ڕووداوێكی كوشتن هەبووە، تاوانلێكراو سەید ئەحمەدی عازەبان و تۆمەتبار شێخ حسێن كوڕی شێخ حەمەسەعید و شێخ عەزیز و باوەشێخی عازەبانن.

ئەمانە چەند نموونەیەك بوون، لە زانیاریی ئەو تاوانانەی لەو ساڵانەدا ڕوویانداوە و تۆمەتباران هەندێكیان لە حەپسخانەی گوڵعەنبەر ڕاگیراون یان بەندكراون و ئەوانیتر دەستگیر نەكراون. ئەم زانیارییانە وێڕای ئەوەی دیمەنێكی كێشەكانی ئەو سەردەمەمان نیشان دەدەن، لە هەمانكاتدا ناوی هەندێ گوندی ناوچەكەشیان پاراستووە. لەلایەكی تر ئەو بەڵگەنامانە ئەوەمان نیشان دەدەن كە بەشی زۆری تۆمەتباران بەرەو سنووری ئێران هەڵاتوون و ئەوانەیشی ماونەتەوە بە پاساوی نەبوونی فەرمانی دەستگیركردن دەستبەسەرنەكراون، ڕەنگە ئەوەش هۆكارەكەی لاوازیی  دەسەڵاتی عوسمانی و بەهێزیی هۆز و تیرەكانی ناوچەكە و ملكەچنەكردن بۆ یاسا بووبێت[31].

سەرچاوەكان

كۆدی بەڵگەنامەی عوسمانی:

BOA, DH.EUM.EMN 73.3 1332 C 22/ 1914 Mayıs 18

BOA, DH.MB..HPS…M 12/33 1332 CA 29/ 1914 Nisan 25

 BOA, DH.MB.HPS 41/51 1331 R 24/ 1913 Nisan 2

BOA,DH.EUM.EMN.00008.00001.011

BOA,DH.EUM.EMN.00014.00007.009

BOA,DH.EUM.EMN.00014.00011.018

BOA,DH.EUM.EMN.00026.00032.004

BOA,DH.EUM.EMN.00031.00009.002

BOA,DH.EUM.EMN.00048.00008.006

BOA,DH.EUM.EMN.00057.00015.014

BOA,DH.EUM.EMN.00073.00003.009

BOA,DH.EUM.EMN.00073.0001.0019

BOA,DH.EUM.EMN.00076.00031.009

BOA,DH.EUM.MTK.00021.00025.007

BOA,DH.EUM.MTK.00022.00017.018

BOA,DH.EUM.MTK.00026.00008.016

BOA,DH.EUM.MTK.00026.00010.013

BOA,DH.EUM.MTK.00027.00014.017

BOA,DH.MB..HPS.00158.00064.005

BOA,DH.MB..HPS.00160.00050.001

BOA,DH.MB..HPS.M.00028.00039.002

BOA,DH.MB..HPS.M.00031.00070.001

فەرهەنگ :

لغات ناجی، معلم ناجی، عصر مطبعەسی، استانبول، 1322.

[1] BOA, DH.MB.HPS 41/51 1331 R 24/ 1913 Nisan 2

[2] BOA, DH.MB..HPS…M 12/33 1332 CA 29/ 1914 Nisan 25

[3] BOA, DH.EUM.EMN 73.3 1332 C 22/ 1914 Mayıs 18

[4] DH.MB..HPS.M.00028.00039.002

[5]  قەباحەت بەگوێرەی قانوونی عوسمانی، تاوانێكی بچووك بووە، كە سزاكەی ڕاگرتنی لە شەو و ڕۆژێك تا هەفتەیەك یان شتێك زیاتر بووە. بڕوانە: ((لعات ناجی، ص 574)

[6] DH.MB..HPS.M.00031.00070.001

[7] DH.MB..HPS.00158.00064.005

[8] DH.MB..HPS.00160.00050.001

[9] DH.EUM.EMN.00026.00032.004

[10] DH.EUM.EMN.00031.00009.002

[11] DH.EUM.EMN.00008.00001.011

[12] ناوی گوندەكەمان بەتەواوی بۆ ساغ نەكرایەوە.

[13]ئەم گوندە دوای درووستبوونی ناحیەی سیروان، كرا بە ناوەندی ناحیەكە.

[14] DH.EUM.EMN.00014.00011.018

[15] شوێنی ڕووداوەكەمان بۆ ساغ نەكرایەوە: كوردعالم، گردعالم؟

[16] DH.EUM.EMN.00014.00007.009

[17] DH.EUM.EMN.00048.00008.006

[18] DH.EUM.MTK.00027.00014.017

[19] DH.EUM.EMN.00057.00015.014

[20] DH.EUM.MTK.00021.00025.007

[21] پێدەچێت دأف بێت، كە یەكێكە لە گوندەكانی ناوچەی شەمێرانی ڕۆژئاوای هەڵەبجە.

[22] DH.EUM.MTK.00022.00017.018

[23] لە ڕۆژئاوای هەڵەبجە  و ناوچەی نەوروڵی بەشی پاچە دوو گوند بە ناوەكانی پریسی خواروو و پریسی ژووروو هەن، لێرە تەنها ناوی پریسی هێناوە، نازانرێت مەبەستی پریسی خوارووە یاخود ژووروو.

[24] DH.EUM.EMN.00076.00031.009

[25] DH.EUM.EMN.00073.00003.009

[26] پێدەچێت مەبەستی گوندی چرۆسانەی ناوچەی نەورۆڵی بێت.

[27] DH.EUM.EMN.00073.0001.0019

[28] DH.EUM.MTK.00026.00010.013

[29] حەمید یان حامی بەگ یان عەبدولحەمید كە بە هەرسێ شێوەكە ناوی لە سەرچاوەكاندا هاتووە كوڕی مەجید بەگ كوڕی عوسمان پاشای جافە، واتە حەمید برازای مەحمود پاشای جافە نەك كوڕی.

[30]  DH.EUM.MTK.00026.00008.016

[31] زۆرسوپاس بۆ بەڕێز د.عادل صدیق كە لە ساغكردنەوەی ناوی بەشێك لە گوندەكان هاوكارم بوو.