د. عادل سدیق

خوێندنی تاهیر بەگ:

تاهیر به‌گ كوڕی عوسمان پاشای جاف كوڕى محه‌مه‌د پاشاى جاف كوڕى كه‌يخه‌سره‌و به‌گى جافه‌،‌ كوڕه‌ گه‌وره‌ی عادیله‌خانم(1859-1924)ی كچی عەبدولقادر بەگی ساحێبقڕانە، ساڵی 1878 له‌ هه‌ڵه‌بجه‌ له‌دایكبووه‌، سه‌ره‌تا له‌ حوجره‌ی مزگه‌وت خوێندوویه‌تی، به‌ڵام پێویستییه‌كانی ئایینی له‌ حوجره‌ ته‌واو نه‌كردووه‌، دواتر مامۆستا (میرزا)ی تایبه‌تی له‌ ماڵه‌وه‌ بۆ گیراوه‌، له‌ ماڵه‌وه‌ جگه‌ له‌ خوێندنی فارسی و نووسین و خه‌ت، زانست و زانیارییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ فێركراوه‌.

له‌ پاش ماوه‌یه‌ك جارێكی دیكه‌ ده‌ستده‌كاته‌وه‌ به‌ هاتوچۆكردنی حوجره‌ی فه‌قێكانی هه‌ڵه‌بجه‌ به‌مه‌به‌ستی فێربوونی زمانی عه‌ره‌بی، تاهیر به‌گ جگه‌ له‌ خوێندنی قورئانی پیرۆز، كتێب و شیعری شاعیرانی كورد و فارسی وه‌ك (سه‌عدی شیرازی، حافز، باباتاهیری عوریان، نالى، شێخ ڕه‌زا) و شاعیرانی تری خوێندووه‌. جيا له‌وانه‌ش له‌ سه‌رده‌می لاوێتییه‌وه‌ خۆی به‌ فێربوونی زمانی فه‌ڕه‌نسییه‌وه‌ خه‌ریك كردووه‌ و شاره‌زاییشى له‌و زمانه‌دا په‌یدا كردووه‌. له‌به‌رئه‌وه‌ی ماڵی باوك و خزم و كه‌سوكاری دایكی له‌ شاری سنه‌ بوون،[1] گه‌لێك جار به‌ناوی خزمایه‌تییه‌وه‌ و بۆ سه‌ردان نه‌ك بۆ خوێندن سه‌ردانی ئه‌و شاره‌ی كردووه‌، له‌و سه‌ردانانه‌یدا تێكه‌ڵاویی و هه‌ڵسوكه‌وتیی له‌گه‌ڵ گه‌وره‌ پیاوان و شاعیر و میرزاكانی ئه‌و شاره‌دا كردووه‌، بێگومان ئه‌وه‌ش كاریگه‌رییه‌كی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر ژیانی تاهیر به‌گ و  ڕاده‌ی پێگه‌یشتنی ئه‌و داناوه‌، پێده‌چێت هه‌ر له‌و سه‌ردانانه‌یدا بۆ شاری سنه‌ چاوی به‌ موژده‌ده‌ره‌ فەڕه‌نسییه‌كان كه‌وتبێ‌ و له‌وێشه‌وه‌ حه‌ز و ئاره‌زووی فێربوونی زمانی فه‌ڕه‌نسی كه‌وتبێته‌ مێشكییه‌وه،‌ دواتریش به‌ هه‌وڵ و ماندووبوونی خۆی شاره‌زايى له‌و زمانه‌دا په‌يداكردووه‌.[2]

تاهیر بەگ و توانای زمانەوانی:

تاهیر بەگ یەكێكە لە شاعیرانی كلاسیك، وەك زۆربەی سەرچاوەكان باسیان كردووە زمانەكانی: كوردی، فارسی، عەرەبی و توركی زانیوە و شیعری پێ گووتوون. وەك پێشتر ئاماژەمان بۆ كرد بەهۆی هاتوچۆی شاری سنەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و تێكەڵاوی لەگەڵ مسیۆنێرە فەرەنسییەكان فێری زمانی فەرەنسیش بووە.[3]

هەر سەبارەت بە زمانە فەرەنسییەكەی تاهیر بەگ، مینۆرسكی كە لە ساڵی 1914 لەگەڵ تیمێكدا لە هەڵەبجە بووە، باسی ئەوەی كردووە كە چەندین جار عادیلەخانم لە بارەگاكەی خۆیان سەردانی كردوون، ئەو كە خانمی بە خاوەنی هەڵەبجە ناوبردووە ئاماژەشی بەوە كردووە كە خانم بایەخێكی تایبەتی بەو تاكە ئافرەتە ئەورووپییە داوە كە لەگەڵ نێردە زانستییەكەی ئەواندا بووە، لە درێژەدا وتوویەتی: "جارێكیان هات بۆ لامان لە بارەگاكەمان، كۆمەڵێك بووك و خزمەتكاری لەگەڵدا بوو، بەدڵخۆشییەوە ڕازی بوو كە وێنەی بگرین، بە نامەیەكیش كە بە زمانی فەرەنسی نووسرابوو لە وەڵامدا بۆ ئەو دیارییانەی كە پێشكەشی كوڕەكەیم كردبوو، سوپاسی كردبووم. لە دواییدا دەركەوت ئەو نامەیە گەنجێكی كورد نووسیبووی كە لە شاری سنە لەلای مسیۆنێرە كاسۆلیكەكان فەرەنسی خوێندبوو". ڕاستە مینۆرسكی دەڵێت گەنجێكی كورد نامەكەی نووسیوە و لەبەر هەر هۆیەك بێت ناوی نەهێناوە، بەڵام ئێمە ئەوە دەزانین كە تاهیر بەگی كوڕە گەورەی خانم زمانی فەرەنسی زانیوە، هەربۆیە من وای بۆدەچم ئەو گەنجە هەر تاهیر بەگ  بووبێت كە ئەو نامە سوپاسگوزارییەی نووسیوە.[4]

سەرچاوەش هەن باس لە ئینگلیزی دەكەن، بەڵام ئەمەیان كەمتر پشتڕاستكراوەتەوە،[5] ئەگەر ئەوەش بزانین تاهیر بەگ بەر لە گەیشتنی ئینگلیزەكان بە باشووری كوردستان كۆچی دوایی كردووە(7/10/1918)،[6] ئەگەرچی سەرچاوەش هەن باس لەوە دەكەن، كە تاهیر بەگ لە تشرینی دووەمی 1918 كۆچی دوایی كردووە.[7] ئێمە ئەوە دەزانین كە نۆئێل و ئەو چەند كەسەی كە لەگەڵیدا بوون و نوێنەرایەتی ئینگلیزەكانیان دەكرد لە 16/11/1918 لەسەر داوای شێخ مەحمود گەیشتنە شاری سلێمانی. هیچ سەرچاوەیەكی متمانەپێكراو باسی ئەوەیان نەكردووە كە تاهیر بەگ سەردەمی ئینگلیزی دیبێت، وادیارە تاهیر بەگ بەر لە گەیشتنی ئینگلیزەكان بە باشووری كوردستان، یان وردتر بڵێین شاری سلێمانی كۆچی دوایی كردووە، بەپێی گێڕانەوەكانی عەلی ئەكبەر خانی سنجابیش كە ماوەیەك بەر لە مەرگی تاهیر بەگ لە هەڵەبجە بووە، تاهیر بەگ حەزی بە شكستی توركەكان و سەركەوتنی ئینگلیزەكان لە شەڕی یەكەمی جیهانی نەكردووە، عەلی ئەكبەر خان ئەمەی لە مەحمود پاشای (1846-1921) مامی تاهیر بەگ بیستووە، گلەیی ئەوەی لێكردووە، ئەگەر تاهیر بەگ ڕێگر نەبووایە لە بەردەمیدا دەمێك بوو ئەو توركەكانی لە ناوچەكە دەركردبوو.

هەروەك تاهیر بەگ شێوەزاری گۆرانی (هەورامی) بەباشی زانیوە و شیعریشی پێ وتووە، سێ پارچە شیعری بەو شێوەزارە لێ بەجێماوە،[8] هۆكاری فێربوونی شێوەزاری گۆرانی(هەورامی) بۆئەوە دەگەڕێتەوە بەگزادەكانی جاف سەرەڕای تێكەڵاوییان لەگەڵ خەڵكی هەورامان و بەتایبەتیش بەگزادەكانی هەورامان ژن و ژنخوازیشیان هەبووە، ژنی یەكەمی یەكەمی عوسمان پاشای باوكی(مەنیجەخان/ دایكی مەجید بەگی كوڕە گەورەی) كچی محەمەدعەعید سوڵتان و خوشكی جافرسانی هەورامی بووە. جگە لەوەش هەریەكە لە (مەجید بەگ، حەمەسەعید بەگ، تاهیر بەگی جاف و ئەحمەدموختار جاف) كوڕانی عوسمان پاشای جاف ژنیان لە خەڵكی هەورامان بەتایبەت بەگزادەكانی هەورامان خواستووە، خێزانە هەورامییەكەی تاهیر بەگ ناوی (شیرین) بووە و خەڵكی تەوێڵە بووە، تاهیر بەگ لەو ژنەی یەك كچی بەناوی (فاتمە) هەبووە.[9]

ئەوەی تائێستا ڕوونە، تاهیر بەگ شیعری بە زمانەكانی كوردی، فارسی، توركی و شێوەزاری گۆرانی (هەورامی) هەیە و لێی بەجێماوە، بەڵام سەبارەت بە شیعری عەرەبی تا ئەمڕۆ هیچ نووسەرێك شیعری عەرەبی ئەم شاعیرەی نەدیوە.

ئەگەرچی لە ساڵی 1937وە هەتا ئەم چەند ساڵەی ڕابردوو چەند جارێك دیوانەكەی تاهیربەگ چاپكراوەتەوە، بەڵام دەوڵەمەندترینیان لەڕووی بەرهەمەكانی شاعیرەوە ئەو چاپەیانە، كە ساڵی 2021 لەلایەن هەریەكە لە بەڕێزان (مامۆستا موحەممەد ڕەشید ئەمینی پاوەیی، كاروان عوسمان خەیات(ڕێبین) و جووتیار نەریمان)ەوە بڵاوكرایەوە، هەرخۆشیان ئاماژەیان بەوە كردووە دوای لێكۆڵینەوەیەكی چەند ساڵە بەو دەرئەنجامە گەیشتوون كە شیعر و نووسینەكانی شاعیر زۆر لەوە زیاترن، كە ئەوان دەستیانخستووە و لەچوارچێوەی ئەو كتێبەدا بە چاپیان گەیاندووە.

ئەوەی لەسەرەوە خرایەڕوو، توانای زمانەوانی و باڵادەستی شاعیر بوو بەسەر ئەو زمانانەدا، بەڵام ئەوەی ئێمە لێرەدا دەمانەوێت لەبارەیەوە بدوێین بەرهەمێكی جیاوازتری شاعیرە و هەتا ئێستا ڕووناكی چاپی نەدیوە، ئەوەندە نەبێت ژمارەیەك لە نووسەران ئاماژەیان بۆ كردووە، ئەو بەرهەمەش بریتییە لە فەرهەنگێكی زمانەوانی، فەرهەنگەكە بە هەر چوار زمانی (كوردی، توركی، عەرەبی و فارسی) نووسراوە و بەرانبەر بە (ئەحمەدی)ی شێخ مارفی نۆدێیی باوكی كاك ئەحمەدی شێخ بە شیعر دایناوە.

سەبارەت بەم بەرهەمە حەمەبۆر دەڵێت: "چەند دەستنووسێكی تاهیر بەگی جافم لەلای محەمەد حیلمی شێخ حسێن (حیلمی شاعیر 1909-1985) دیوە، كە بەهۆی تێكەڵاویی و نزیكی زۆری خۆی لەگەڵ بنەماڵەی تاهیر بەگ كەوتبوونە لای ئەو، لەوانە فەرهەنگێكی كوردی، عەرەبی، فارسی، توركی بوو كە وەك (ئەحمەد)ییەكەی شێخ مارفی نوێ وابوو، ئەو فەرهەنگە هەر میسرەعێكی  چوار وشە بوو، هەر وشەیەكیان بە زمانێك دانرابوو، كە هەمان مانای هەبوو، هەروەها كەشكۆڵێكی شیعریش بوو، كە شیعری مستەفا بەگی كوردی و زۆر شاعیری كوردی تری تێدابوو، ئەویشی لەلا بوو، كە لە ماڵی تاهیر بەگی جاف وەریگرتبوو، ئەم كەشكۆڵە گرنگەش كەوتبووە لای حیلمی، كە من ئەوەم بە چاوی خۆم لەلای دیوە. ئەوەبوو بۆ ساغكردنەوەی شیعرەكانی مستەفا بەگ داوام لێكرد بمداتێ، بەڵام ڕێگەی نەدام وێنەی بگرمەوە و سودی لێوەربگرم، هەرچەندە زۆر دۆستیشی بووم و شەوەكەی میوانی ماڵیشی بووم ئینجا نەیدامێ. تەنانەت پێمگووت بمداتێ هەر تەماشایەكی بكەم، پێی وتم تۆ دوو سێ جار بیخوێنیتەوە شیعرەكان لەبەردەكەی، بۆیە ناتدەمێ سەیریان بكەیت".[10] هەریەكە لە محەمەد ساڵح ئیبراهیمی (شەپۆل)و حەمید موستەعات ئاماژەیان بەوە كردووە، تاهیربەگ جگەلەوەی بە چوار زمان(كوردی، فارسی، عەرەبی و توركی) شیعری وتووە، كتێبێكیشی بەم چوار زمانە بەناوی (ئەحمەدی) داناوە.[11]

چارەنووسی فەرهەنگەكە:

ئەم فەرهەنگە دواتر كەوتووەتە لای حەمەبۆر، بەڵام نازانرێت چۆن و كەی كەوتووەتە لای ناوبراو. یەكێك لە كوڕانی شێخ لەتیفی دانساز دەڵێت: "ڕۆژی 29/3/2007 لە شاری سلێمانی سەردانی حەمەبۆرم كرد، دواتر چوو بۆ بەغدا و ئەو ساڵە نەهاتەوە، كە هاتەوە كتێبخانەیەكی گەورەی هەبوو، فرۆشتی بە هێرۆخان، چەند دەستنووسێكی لەلا بوو، وەكو فەرهەنگی ئەحمەدی و فەرهەنگێكی تاهیربەگی جاف. ناوبراو لەوە زیاتری نەدركاندووە. [12]

لێرەدا ڕووندەبێتەوە، كە حەمەبۆر دوای ساڵی 2007 ئەو كتێبخانەی بە هێرۆخانی خێزانی جەلال تاڵەبانی فرۆشتووە و ئەویش پێشكەشی كەناڵی (كوردسات)ی كردووە، دواتر بنكەی ژین داوایان لە هێرۆخان كردووە چاویان بەو كتێبخانە دانسقەیە بكەوێت، بۆئەوەی هەر كتێب، یاخود دەستنووسێك كە مەترسی فەوتانی لەسەرە ئەوان پارێزگاری لێ بكەن، بەوتەی (سدیق ساڵح)، هێرۆخان ڕێگەی ئەوەی داون كتێبخانەكە بەوردی بپشكنن، ئەوانیش بەشێكی زۆر لە دەستنووس و كتێبە دانسقەكانیان بۆ بنكەی ژین گواستووەتەوە، بەڵام جەختی لەوە كردەوە كە دوور و نزیك چاویان بەو فەرهەنگە دەستنووسەی تاهیر بەگ نەكەوتووە، نازانرێت ئەو بەرچاوی نەكەوتووە، یاخود هەر لەنێو كتێبخانەكەدا نەبووە و كەوتووەتە لای كەس، یان شوێنێكی دیكە.[13]

بەوهیوایەی لە داهاتوودا ئەم دەستنووسەی شاعیر ڕووناكی چاپ ببینێت و ببێتە مڵۆیەكی تر و بخرێتە بۆ سەر خەرمانی ئەدەبی كوردی، هەروەك ببێ بە كەرەستەیەك خاو بۆ لێكۆڵەرانی بواری ئەدەب و مێژوو، هەتا لەو ڕێگەیەوە زیاتر  ئاگاداری تواناكانی شاعیر ببین.

ئەم دەستنووسە لە بەڕێز كاك هۆشمەند حەسەن فەهمی بەگی جافی خوشكەزای تاهیربەگی شاعیر وەرگیراوە.

[1] عەلادین سەجادی: مێژووی ئه‌ده‌بی كوردی، چاپخانه‌ی معارف، 1952، ل472-473 ؛ د.مارف خه‌زنه‌دار: مێژووی ئه‌ده‌بی كوردی، ب4، چ1، ده‌زگای چاپ و بڵاوكراوه‌ی ئاراس، هه‌ولێر، 2006، ل565 ؛ حه‌سه‌ن گۆران: دیوانی تاهیر به‌گی جاف، چ1، چاپخانه‌ی گلبان، سنندج، 1381شه‌مسی، ل16.

[2] عەلادین سەجادی: س،پ،  ل473.

[3] نووسەرێكی ئینگلیز لە تاهیربەگی جاف ئەدوێ، وەرگێڕانی عومەر عەبدوڵلا كۆیی، گۆڤاری (كاروان)، ژمارە 6، ئازاری 1983، ل34 ؛ ئیسماعیل ئیبراهیم سەعید: تاهیربەگ و هەندێك سەرنج، گۆڤاری (ڕەنگین)، ژمارە 120، 14/1/1998، ل20 ؛ گیو موكریانی: گوڵچنی گیو، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، 2019، ل357 ؛ موحەممەد ڕەشید ئەمینی پاوەیی و كاروان عوسمان خەیات(ڕێبین) و جووتیار نەریمان: دیوانی تاهیربەگی جاف، چ1، 2021، ل29-34.

[4] مینۆرسكی: كورد تێبینی و وردبوونەوە، وەرگێڕانی: حەمەسەعید حەمەكەریم، 1984، لە بەڕێوەبەرایەتی چاپخانەی زانكۆی سەڵاحەدین چاپكراوە، ل163-164.

[5] مەجید نەدیم: تایەر بەگی جاف، ڕۆژنامەی (هاوكاری)، ژمارە (221)، 7/6/1974.

[6] د.مارف خه‌زنه‌دار: س.پ، ل566 ؛ عه‌بدولكه‌ریم حه‌مید عه‌بدولكه‌ریم: ئه‌حمه‌د موختار جاف شاعیر و مرۆڤ، ده‌زگای چاپ وپه‌خشی سه‌رده‌م، سلێمانی، 2000،  ل91، پ5.

[7] ئەم دەستنووسە لەلایەن كاك هۆشمەند حەسەن فەهمی بەگی جاف بۆ ئامادەكار نێردراوە.

[8] موحەممەد ڕەشید ئەمینی پاوەیی و كاروان عوسمان خەیات(ڕێبین) و جووتیار نەریمان: س.پ، ل31.

[9] عەبدولڕەقیب یوسف و عادل صدیق عەلی: بیرەوەرییەكانی حامی بەگی جاف، چ1، چاپخانەی تاران، 2021، ل76-81.

[10] محەمەد حیلمی شێخ حسەین (حیلمی): شێخ ڕەزا شاعیرێكی بێ هاوتایە .. شیعریش وەك چێشت وایە، هەر شیعرە و ئەربابی خۆی هەیە، هەڤپەییڤین: ئازاد عەبدولواحید، گۆڤاری (ڕامان)، ژمارە(140)، 5/1/2009، ل78.

[11] ژیانئاوەری زانایانی كورد لە جیهانی ئیسلامی یان گەنجینەی فەرهەنگ و زانست، 1364شمسی، ل366-367 ؛ دیوانی تاهیر بەگی جاف، پێداچوونەوەی حەمید موستەعات، چ1، سنە، 1380ی هەتاوی، ل3-4.

[12] عەبدوڵڵا شێخ لەتیف، باباعەلی شێخ لەتیف و سەعید شێخ لەتیف(ئامادەكردن): شێخ لەتیفی دانساز (زانیاری، بیرەوەریی و بەڵگەنامە)، چاپخانەی ژین، سلێمانی، 2017، ل.

[13] چاوپێكەوتنی ئامادەكار لەگەڵ سدیق ساڵح، بنكەی ژین/ سلێمانی، ڕۆژی شەممە ڕێكەوتی 10/8/2024.