د.حسه‌ين محه‌مه‌د ئيبراهيم
چاكسازیی له هه‌موو بواره‌كانی ژیاندا پرۆسه‌یه‌كی گرنگ و درێژخایه‌ن و به‌رده‌وامه، كۆمه‌ڵگه زیندوو و ئارامه‌كان هه‌میشه له بیر و ئه‌ندێشه‌ی به‌ره‌وپێشبردنی ته‌واوی بواره‌كانی ژیان و هزر و ڕۆشنبیری گه‌له‌كانیانن، خوێندنیش وه‌ك هه‌وێنی هه‌موو گۆڕانكارییه‌ك نابێت به‌ده‌ربێت له بیری چاكسازيی و ده‌بێ هه‌میشه كار بكرێت له‌سه‌ر نوێكردنه‌وه‌ی ئامراز و شێواز و میتۆد و ئامانجه‌كانی.
ئایين وه‌ك بزوێنه‌ری ته‌واوی كۆمه‌ڵگه له‌ڕووی هزر و ئه‌ندێشه‌وه، وه‌ك بنه‌مای تێگه‌یشتن له خود و ئامانجه‌كانی مرۆڤ له‌سه‌ر زه‌وی؛ پێویستییه‌كی زۆری به فێربوونێكی ته‌ندروست هه‌یه، پێوستییه‌كی زۆری به ڕه‌چاوكردنی میتۆدێكی سودبه‌خش هه‌یه بۆ پێشكه‌وتن و په‌روه‌رده‌كردنی كۆمه‌ڵگه به‌شێوه‌یه‌كی باش و گونجاو له‌گه‌ڵ واقع و ڕهوشی مرۆڤ به‌ڕه‌چاوكرنی چه‌رخ و كه‌تواره‌كه‌ی كه تێیدا ده‌ژیت. له‌ڕاستیدا خوێندن و فێركردنی ئایين پێویستی به میتۆدێكی جوڵاو هه‌یه، كه هه‌میشه له نوێبوونه‌وه و دۆزینه‌وه‌ی ڕێكار و ئامرازی نوێدا بێت، بۆ ئاوێته‌كردنی له‌گه‌ڵ زانسته‌كانی تر و به‌كارهێنانی وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كی ڕه‌سه‌ن و پێویست بۆ ته‌واوی ئه‌و زانستانه.
زانسته شه‌رعییه‌كان ئهگهر به‌شێوه‌یه‌كی ته‌ندروست نه‌خوێندرێن و كه‌نارگیری دروست بكات له نێوان زانسته كه‌ونی و ئینسانییه‌كانی تر؛ ئه‌وه ده‌بێته هۆی دواكه‌تن و خۆخواردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كان و توندئاژوویی و سوڕانه‌وه‌ی له بازنه‌یه‌كی داخراودا ، ده‌بنه زانستگه‌لێكی تیۆريی و ده‌رناچن بۆ پراكتیكه‌كردن و جێبه‌جێكردن له واقعدا. هه‌روه‌ها ئهگهر له فێربوون و فێركردنی زانسته مرۆیی و پراكتییه‌كانیش ڕه‌وچاوی بنه‌ما سه‌ره‌كی و به‌ها به‌رزه ئاینییه‌كان نه‌كرێت ئه‌وا زانستی بێ ڕه‌وشت و نامرۆیییانه ده‌رده‌چن، كه ڕه‌نگه له هه‌رقۆناغێكی مرۆڤایه‌تیدا ببنه هۆكاری داڕمانی ژیان له‌سه‌ر زه‌وی و چه‌ندین به‌ڵاو كاولكاری به‌سه‌ر مرۆڤایه‌تیدا بهێنن.
كه‌واته ده‌توانین بڵێن ميتۆدی فێركردن و فێربوون ڕۆڵێكی یه‌كجار گرنگ ده‌بینن له به‌ره‌پێشچونی ڕهوشی خوێندن به‌شێوه‌یه‌كی گشتی و خوێندنی ئایينی و شه‌رعیش به‌تایبه‌تی، كه ئه‌ویش ده‌بێته هه‌وێنی بنیاتنانی زانست و زانای به‌رهه‌مدار بۆ مرۆڤ و كۆمه‌ڵگه‌كان، هه‌ر كه‌م و كوڕییه‌كیش له‌و بواره‌دا به‌قه‌ده‌ر خۆی زیان به خودی خۆی و كۆمه‌ڵگه و مرۆڤایه‌تی ده‌گه‌یه‌نێت.
ئهگهر كه‌مێك بگه‌ڕێینه‌وه بۆ مێژوو ده‌بینین خوێندنی ئایينی و شه‌رعی به چه‌ندین میتۆدی جۆراوجۆردا تێپه‌ڕیوه، له هه‌ندێ قۆناغدا كاریگه‌ری زۆر ئه‌رێنی له‌سه‌ر ڕهوشی مرۆڤایه‌تی به‌جێهێشتووه و بۆته هۆی به‌رپابوونی ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌ره‌وپێشچونی زانست و مه‌عریفه جۆراوجۆره‌كان، له هه‌ندێك قۆناغیشدا زیانی گه‌وره به ڕهوشی زانست و ژیار گه‌یاندووه، ڕۆڵی زانسته‌كان حه‌ساری قوتابخانه ئاینییه‌كانیان جێنه‌هێشتووه، زانسته مرۆیی و پراكتیكی و پزیشكییه‌كان له‌وپه‌ڕی دواكه‌وتووییدا بوون، ئه‌مه‌ش به‌هۆی زاڵبوونی ته‌قلید و چاولێكه‌ری و داخستنی ده‌رگای ڕادۆزيی و وابه‌سته‌بوون به كتێب و په‌ڕاوی زانایانی پێش خۆ و كورتهه‌ڵهێنانی خوێندن و نوسینه‌كان له‌سه‌ر ڕاڤه و سه‌رنج و په‌راوێز له‌سه‌ر دانانیان..
له دنیای ئه‌مڕۆی ئێمه‌شدا خوێندنی ئایينی له ئاریشه‌دایه، زانست و مه‌عریفه ئاینییه‌كان بێ ڕۆڵ كراون، دامه‌زراوه‌كانی ئه‌م جۆره خوێندنه به چه‌ندین كێشه‌ی جۆری و ته‌كنیكی و به‌ڕێوه‌بردنه‌وه ده‌ناڵێنن، شێوازی خوێندنی ئه‌م زانستانه پێویستییه‌كی زۆری هه‌یه به‌ڕیفۆرم و چاكسازی. ئهگهر به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بڕوانینه خوێندنی ئایينی وشه‌رعی له جیهانی ئه‌مڕۆدا ده‌بینین له دوو شێوازی سه‌ره‌كیدا خۆی ده‌بینێته‌وه:
شێوازی یه‌كه‌م: شێوازی كۆن كه له قوتابخانه‌ی مزگه‌وت و حوجره‌كاندا په‌یڕه‌و ده‌كرێت و چه‌قی فێركردن له‌لایه‌ن یه‌ك مامۆستا یان چه‌ند مامۆستایه‌كی كه‌م له‌سه‌روویانه‌وه مامۆستای یه‌كه‌م پیاده ده‌كرێت، خوێندكارێك یان چه‌ند خوێندكارێكی كه‌م به میتۆدێكی دیاریكراو كتێبێك ده‌خوێنن تا ته‌واو ده‌بێت پاشان ده‌ست ده‌كه‌ن به خوێندنی كتێبێكی تر.
پرۆگرامی دیاریكراو بۆ ئه‌م شێوازه هه‌ر له كۆنه‌وه دیاریكراوه -به‌تایبه‌ت له‌م ناوچانه‌ی ئێمه‌دا- كه له سه‌ره‌تادا فێرخواز فێری خوێندنه‌وه‌ی قورئان ده‌كرێت و پاشان هه‌ندێ كتێبی سه‌ره‌تایی ده‌خوێنێت له زمانی عه‌ره‌بیدا، ورده ورده هه‌ڵده‌كشێت له فێربووندا پتر له شه‌ش كتێب له زانسته‌كانی نه‌حو وصه‌رف ده‌خوێنێت – كه ئه‌مه‌ش به‌پێی قوتابخانه‌كان ده‌گۆڕێت- هه‌روه‌ها زانستی به‌لاغه و مه‌نتیق و عه‌روز و زانستی كه‌لام ده‌خوێنێت، پاشان فیقهی مه‌زهه‌بێكی په‌یڕه‌وكراو ده‌خوێنێت به‌پێی ئه‌و شوێنه‌ی كه ئه‌و مه‌زهه‌به تیایدا به‌رجه‌سته‌یه، پاشان وانه كۆتاییه‌كان ده‌خوێنێت له ئصوڵی فیقه و زانستی كه‌لام و فه‌لسه‌فه، له كۆنیشدا و ئێستاش له هه‌ندێك شوێن عيلمی فه‌له‌ك و هه‌نده‌سه و ماتماتیك به‌شێوازه ته‌قلیديیه كۆنه‌كه‌ی ده‌خوێنرێت. هه‌رچه‌نده ئه‌م پرۆگرامه زیاد و كه‌می تێدا كراوه له هه‌ندێك له شوێنه‌كاندا، به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی گشتی له بازنه‌ی ئه‌م زانستانه دهرناچێت.
له كۆندا و تا ده‌یه‌كانی ڕابردووش و ئێستاش له هه‌ندێك شوێن خوێندكاره‌كان له‌ژوورێكی مزگه‌وتدا ده‌مێنێنه‌وه كه پێی ده‌وترێت (حوجره)و ڕۆژانه له‌كاتێكی دیاریكراودا وانه‌كانیان ده‌خوێنن، ئه‌م مانه‌وه‌یه‌ش ڕێكخراوه به چه‌ندین ڕێكار و یاسا و ڕێسا كه لێره‌دا ناتوانین تیشكی بخه‌ینه‌سه‌ر.
شێوازی دووه‌م: شێوازی ئه‌كادیمی كه خۆی ده‌بینێته‌وه له خوێندنی زانسته ئاینییه‌كان له زانكۆ و په‌یمانگا و قوتابخانه ئاینییه ده‌وڵه‌تییه‌كاندا.
ئه‌م شێوازه‌ش له خوێندنی زانسته ئایينی و شه‌رعییه‌كان تیایدا دهوڵهت ڕاسته‌وخۆ په‌یڕه‌وی ساڵانه‌ی ئاماده‌كراوی فه‌راهه‌م كردووه و له‌لایه‌ن هه‌ندێك له پسپۆڕانه‌وه گونجێنراوه له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه فیركارییه‌كانی تری په‌روه‌رده و زانكۆ و په‌یمانگاكان، له زۆربه‌ی ڕێنمایی و پلان و شێوازی خوێندن و مامۆستا و ماف و ئه‌ركه‌كاندا وه‌ك ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی لێكراوه.
قوتابخانه ئاینيیه‌كان كه له شه‌شی سه‌ره‌تاییه‌وه خوێندكار وه‌رده‌گیرێت، له‌م شه‌ش ساڵه‌دا خوێندكار به پرۆگرامێكی گونجێنراو وانه شه‌رعییه‌كان و به‌شێك له زانسته مرۆیی و زانستییه‌كانی تر ده‌خوێنێت، هه‌روه‌ها زانكۆكان كۆلیجێكیان تایبه‌ت كردووه به خوێندنی زانسته شه‌رعيی و ئیسلامییه‌كان و له‌ماوه‌ی چوارساڵی زانكۆیی خوێندكار به ئاستێكی به‌رزتر له خوێندنگا ئاینییه‌كان زانسته شه‌رعییه‌كان فێر ده‌كرێت و له پڕۆگرامه‌كاندا جگه‌له خوێندنی زانسته شه‌رعییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی قوڵ زیاتر جه‌خت ده‌كرێته‌وه له بابه‌ته‌كانی مه‌به‌سته‌كانی شه‌ریعه‌ت و فیقه و ڕۆشنبیری ئیسلامی و بیروباوه‌ڕ، خوێندكاره‌كانیشی زیاتر له‌و خوێندكارانه‌ن له ئاماده‌ییه گشتییه‌كانه‌وه هاتوون بۆ ئه‌م كۆلێجانه كه زۆر كه‌م پاشخانی زانسته ئیسلامییه‌كانیان هه‌یه و پێشتر ئاشنایه‌تییان نه‌بووه به‌م زانستانه، هه‌روه‌ها له زمانی عه‌ره‌بیدا لاوازن و كه‌متر ده‌توانن له زاراوكانی ئه‌م زانستانه تێبگه‌ن. له‌هه‌مانكاتدا هه‌ندێ خوێندكاری قوتابخانه ئاینییه‌كانیش هه‌ن كه له‌م كۆلێجانه وه‌رده‌گیرێن و ئاستیان به‌رزتره له قوتابیانی قوتابخانه گشتییه‌كان له زانسته شه‌رعیيه‌كاندا و ئاشنان به زاراوه شه‌رعییه‌كان، به‌شێك له‌و زانستانه‌ی كه ده‌خوێنرێن له كۆڵێجه‌كاندا ئه‌وان سه‌ره‌تایه‌كیان لێ خوێندووه. زۆركات ئه‌م دوو جۆره خوێندكاره له پۆله‌كاندا تێكه‌ڵ ده‌كرێن و وانه‌یان پێده‌وترێته‌وه و یه‌ك پرۆگرام به‌سه‌ریاندا جێبه‌جێ ده‌كرێت.
له‌ڕاستیدا له دنیای هاوچه‌رخدا هیچكام له‌م دوو شێوازه خاڵی نییه له سه‌رنج و تێبینی، هه‌ریه‌كه‌یان چه‌ندین لایه‌نی ئه‌رێنی و نه‌رێنی له‌خۆده‌گرن بۆ به‌ڕێوه‌چونی ڕهوشی خوێندن و فێربوون و قوڵبوونه‌وه له زانسته‌كاندا، و دانانی كاریگه‌ری له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه.
لایه‌نه ئهرێنییهكانی خوێندنی ئایينی به‌شێوازی كۆن:
ئهگهر لایه‌نه ئهرێنییهكانی شێوازی خوێندنی ئایينی به شێوازی كۆن باس بكه‌ین له‌ڕاستیدا زۆر لایه‌نی ئه‌رێنی تێدا ده‌بینرێت، لێره‌دا ئاماژه به هه‌ندێكیان ده‌كه‌م:
یه‌كه‌م: خوێندنی كۆنی حوجره‌كان كه‌سانی نوخبه‌ی ڕۆچوو له زانسته زمانه‌وانی و عه‌قڵییه‌كاندا به‌رهه‌م ده‌هێنن، ئه‌وانه‌ی ده‌رچووی ئه‌و قوتابخانانه‌ن زۆركات له زانسته‌كانی نه‌حو سه‌رف و به‌لاغه و لۆجیكدا كه‌سانی بلیمه‌ت و به‌توانان، كه توانای ڕاڤه‌ی ده‌قه قورسه‌كانیان هه‌یه.
دووه‌م: ئه‌م قوتابخانانه كه‌سانی میانڕه‌و و به‌ڕێز له‌گه‌ڵ زانست و زانایان په‌روه‌رده ده‌كه‌ن، ئه‌وه‌ی ده‌رچووی ئه‌م قوتابخانانه بێت هه‌رگیز به چاوی كه‌م سه‌یری هیچ یه‌ك له زانایانی پێشوو و هزر و بیروبۆچونه‌كانیان ناكات، ئه‌مه به‌شێكه له په‌روه‌رده‌ی ئه‌م قوتابخانانه و هه‌ر له سه‌ره‌تاوه به‌م شێوه‌یه په‌روه‌رده ده‌كرێن.
سێییه‌م: له‌م شێوازه خوێندنه‌دا خوێندكار ئازاده له هه‌ڵبژاردنی مامۆستاكه‌یدا، ده‌توانێت هه‌ركات یه‌كێك له مامۆستاكانی به‌دڵ نه‌بوو مامۆستاكه و قوتابخانه و حوجره‌كه‌ی بگۆڕێت، كه ئه‌مه فرسه‌تی فراوانبوونی ئاستی مه‌عریفی زیاتر ده‌كات و لایه‌نی جۆری له فێربوون زیاد ده‌كات، ئه‌م ڕێكاره ئێستا له زانكۆ جیهانییه‌كاندا په‌یڕه‌و ده‌كرێت و ده‌رهاویشته‌ی زۆر ئه‌رێنی هه‌بووه.
چواره‌م: له‌م جۆره خوێندنه‌دا كات بۆ فێركردن و فێربوون واڵاتره، زۆر كات مامۆستا زۆر به ئازادانه بێ گوێدانه كاتی دیاریكراو وانه‌كان به‌خوێندكار ده‌ڵێته‌وه، چونكه كه‌می خوێندكار و وانه‌كان واده‌كات هه‌م خوێندكار و هه‌م مامۆستا بتوانن كاتێكی زیاتر بده‌ن به وانه‌كان.
پێنجه‌م: یه‌كێكی تر له‌لایه‌نه ئهرێنییهكانی ئه‌م جۆره خوێندنه ئه‌وه‌یه كه خوێندكار كاتێك هه‌ندێك له كتێبه‌كان ده‌خوێنێت ده‌بێت وانه بڵێته‌وه به خوێندكاره‌كانی خوار خۆی، واته له خوێندنگه‌ی ی حوجره‌كاندا خوێندكاره‌كان دوو قۆناغن، قۆناغی یه‌كه‌م پێیان ده‌وترێت (سوخته) ئه‌مانه ئه و خوێندكارانه‌ن كه وانه و كتێبه سه‌ره‌تاییه‌كان ده‌خوێنن، قۆناغی دووه‌م كه خوێندكاره‌كانی پێیان ده‌وترێت (موسته‌عید) ئه‌وانه‌ش ئه‌و خوێندكارانه‌ن كه كتێبه ناوه‌ندیی و كۆتاییه‌كانی پرۆگرامی فه‌قێیه‌تی ده‌خوێنن. جا مامۆستای گه‌وره ته‌نها وانه به موسته‌عیده‌كان ده‌ڵێته‌وه، موسته‌عیده‌كانیش وانه به سوخته‌كان ده‌ڵێنه‌وه.
ئه‌م شێوازه له فێربوون گرنگییه‌كی تایبه‌تی هه‌یه، خوێندكار له‌یه‌ك كاتدا هه‌م مامۆستایه و هه‌م خوێندكاره، مامۆستاییه‌كه‌ی سودێكی زۆری پێده‌گه‌یه‌نێت به‌وه‌ی كه ئه‌و وانه سه‌ره‌تاییانه‌ی كه خوێندوویه‌تی زیاتر ده‌چه‌سپێت و تێیان ده‌گات، هه‌روه‌ها سودی لێوه‌رده‌گرێت بۆ ئه‌و وانه نوێیانه‌ی كه له داهاتوو ده‌یانخوێنێت. ئه‌م جۆره له فێربوون زۆر به‌سوده و له هیچ له‌دامه‌زراوه فێركارییه نوێیه‌كاندا پیاده ناكرێت.
شه‌شه‌م: خوێندكار له‌م جۆره‌ی خوێندندا له مزگه‌وت و حوجره‌كاندا ده‌مێنێته‌وه، به‌مه‌ش كاتێكی زۆری له‌به‌رده‌مدایه بۆ فێربوون و وتنه‌وه و له‌به‌ركردن، ئهگهر به‌شێوازێكی جوان سه‌رپه‌رشتی خوێندكار بكرێت له‌م شوێنانه‌دا ده‌توانێت له ماوه‌یه‌كی كه‌مدا زۆرترین زانیاری وه‌ربگرێت و به‌ته‌واوی قوڵ بێته‌وه له زانسته‌كاندا.
حه‌وته‌م: خوێندكار له‌م شێوازه خوێندنه‌دا زۆربه‌ی كات له نزیك مزگه‌ته‌كاندا ده‌مێنێته‌وه، واته وابه‌سته‌یه به مزگه‌وته‌وه و په‌رستشه‌كانی له‌وێ ئه‌نجامده‌دات و هه‌ندێك جار ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه ده‌یانخوێنێت پیاده‌ی ده‌كات به پێشنوێژی كردن بێت یان وتاردان یان وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پرسیاری شه‌رعی یان به‌ڕێوه‌بردنی مه‌راسیمه ئاینییه‌كان..هتد، ئه‌مه‌ش به‌شێوه‌یه‌كی گشتی لایه‌نێكی زۆر ئه‌رێنییه و گونجاوه بۆ ئه‌م جۆره خوێندنه. زۆر لایه‌نی ئه‌رێنی تر هه‌ن كه ده‌كرێ له‌م شێوازه خوێندنه‌دا هه‌بن، ئه‌مه‌ی باسمان كرد گرنگترینیانن.
لایه‌نه نه‌رێنییه‌كانی خوێندنی ئاینی به‌شێوازی كۆن:
ئه‌گه‌رچی شێوازی كۆن بۆ خوێندنی ئايینی كه زانایانی سه‌ده‌ی پێشوو له‌سه‌ری ڕۆشتوون و ئێستاش له هه‌ندێك شوێنی جیهانی ئیسلامی و كوردستانیش به‌رجه‌سته‌یه و پیاده ده‌كرێت، هه‌ندێك ڕیفۆڕمی به‌خۆیه‌وه بینیوه؛ به‌ڵام ڕووبه‌ڕووی چه‌ندین ڕه‌خنه‌ش بۆته‌وه كه لێره‌دا ئاماژه به هه‌ندێكیان ده‌كه‌م:
یه‌كه‌م : ئه‌م شێوازه له خوێندن بۆ زانسته‌كان كۆن بووه و به‌سه‌رچووه، ئێستا له جیهاندا چه‌ندین میتۆد و شێوازی نوێ هاتووه‌ته كایه‌وه، چه‌ندین ئامرازی نوێ بۆ فێربوون و فێركردن به‌رهه‌مهاتوون، ناكرێت شێوازی خوێندنی ئایينی هه‌ر به‌وشێوه‌یه بمێنێته‌وه و ڕه‌چاوی ئه‌و هه‌موو پێشكه‌وتنه جیهانییه نه‌كات.
دووه‌م: پراكتیكه‌كردنی زانسته‌كان له خوێندنی حوجره‌دا لاوازه، له هه‌ر زانستێك كه خوێندكار ده‌یخوێنێت نمونه‌كانی كه فێری ده‌بێت له چه‌ند ڕسته و ده‌سته‌واژه‌یه‌ك دهرناچێت وه‌ك(زه‌ید، عه‌مر، حه‌یوانی ناتیق، ئه‌سه‌د..هتد)، زۆربه‌ی فێرخوازه‌كان كاتێك پرسیاری هێنانه‌وه‌ی نمونه‌یه‌كی تری لێ ده‌كه‌یت به‌زه‌حمه‌ت ده‌توانێت ئه‌و یاسایانه‌ی خوێندوویه‌تی له‌سه‌ر نموونه نوێیه‌كه جێبه‌جێی بكات، هه‌ربۆیه ده‌رچووی ئه‌م قوتابخانانه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی یاساكانی زمانی عه‌ره‌بی زۆر به‌وردی ده‌خوێنن و به‌شێوه‌یه‌كی تیۆری زمانه‌كه ده‌زانن؛ به‌ڵام زۆربه‌یان له‌لایه‌نی پراكتیكیدا زۆر لاوازن و به‌قورسی ده‌توانن قسه‌ی پێ بكه‌ن و وتاری پێ بده‌ن و دانراو و په‌ڕاوی پێ بنووسن، به هه‌مان شێوه له زانسته‌كانی تریشدا زۆربه‌یان له‌لایه‌نه پراكتیكیيه‌كه‌یدا لاوازن.
سێیه‌م: خوێندنی قوتابخانه كۆنه‌كان زۆركات خۆبه‌خشانه‌یه، واته مامۆستا هیچ ده‌ستكه‌وتێكی نییه له به‌رامبه‌ر ئه‌و وانانه‌ی كه ده‌یانڵێته‌وه به خوێندكار، ته‌نها چاوه‌ڕێی پاداشتی قیامه‌تییه و ئامانجی ڕه‌زامه‌ندی خودای گه‌وره‌یه و گه‌یاندنی زانسته، مه‌به‌ستیه‌تی زانسته‌كانی خوێندوویه‌تی له‌بیریان نه‌كات، له‌ڕاستیدا ئه‌م خاڵه هه‌رچه‌ند له‌زۆر لایه‌نه‌وه زۆر ئه‌رێنییه و كارێكی مرۆییانه‌ی جوان و سوپاسكراوه؛ به‌ڵام زۆركات كاره خۆبه‌خشییه‌كان پابه‌ندبوون تیایاندا زه‌حمه‌ته و ناتوانرێت له‌ڕووی جۆرییه‌وه توندوتۆڵ بكرێت، خۆ ئهگهر مامۆستا موچه‌یه‌كی دیاریكراوی هه‌بوایه هیچ ڕێگر نه‌ده‌بوو له نیه‌ته جوانه‌كانی بۆ ئه‌م كاره و ده‌بووه پاڵنه‌رێكی باشتر بۆ به‌رده‌وامبوون و پابه‌ندی زیاتر ته‌رخانكردنی كاتی زیاتر.
چواره‌م: ڕه‌خنه‌ی به‌هێز له‌م جۆره خوێندنه ئه‌وه‌یه كه ئه‌م خوێندنه تاقیكردنه‌وه و هه‌ڵسه‌نگاندنی تێدا نییه و له زۆربه‌ی خوێندنگه‌كاندا لێپرسینه‌وه په‌یڕه‌و ناكرێت له فێرخواز، ئاستی تێگه‌یشتن و كێبڕكێ و دیاریكردنی ئاست به‌جێده‌هێڵرێت بۆ دوای ته‌واوبوونی خوێندكار و بوونی به مه‌لا و زانای ئایينی، ئه‌مه‌ش ڕۆحی كێبڕكێ و هاندان لاواز ده‌كات.
هه‌رچه‌نده له كۆندا باشتر بووه، هه‌فتانه سێشه‌ممان گفتوگۆ و كێبڕكێی زانستییانه له نێوان حوجره‌كاندا بووه و شه‌ڕه پرسیار و شه‌ڕه شیعر و ساغ كردنه‌وه‌ی عیباره‌ته‌كان هه‌وێنی كێبڕكێكان بوون، به‌مه خوێندار زیاتر هاندراوه بۆ زیاتر وردبوونه‌وه و فێربوون، به‌ڵام ئه‌مه له هه‌موو شوێنێكدا نه‌بووه و ئێستاش ئه‌م شێوازه به‌شێوه‌یه‌كی پرۆگرامی له حوجره‌كاندا په‌یڕه‌و ناكرێت.
پێنجه‌م: په‌یڕه‌و و پرۆگرامی ئه‌م خوێندنگایانه ته‌ركیز له‌سه‌ر ساغكردنه‌وه‌ی ده‌قه‌كان ده‌كات، زۆربه‌ی ده‌ق و كتێبه‌كانی كه ده‌خوێنرێت له‌م شێوازی خوێندنه‌دا ده‌قی قورس و ئاڵۆزن و ئه‌وه‌نده‌ی خوێندكار خه‌ریكی ساغكردنه‌وه‌یان ده‌بێت ئه‌وه‌نده خه‌ریكی ناوه‌ڕۆكی زانسته‌كه نابێت، هه‌ربۆیه هه‌ندێك له خوێندكاره‌كان فێری ساغكردنه‌وه‌ی ده‌قه‌كان ده‌بن، به‌ڵام فێری خودی زانسته‌كه نابن، مه‌گه‌ر پاش وتنه‌وه‌یه‌كی زۆر و پیاده‌كردنی وانه وتنه‌وه، دیاره هه‌موو خوێندكارێكیش فرسه‌تی ته‌دریس و وانه‌وتنه‌وه‌ی بۆ هه‌ڵناكه‌وێت بۆیه له قۆناغی مه‌لایه‌تیدا هه‌م ده‌قه‌كانی له‌بیرده‌چێته‌وه هه‌م زانسته‌كه‌ش.
شه‌شه‌م: له‌م شێوازه‌دا كه‌مترین هۆكاره‌كانی فێركردن به‌كارده‌هێنرێن، به‌تایبه‌ت هۆكاره نوێیه‌كانی فێركردن وه‌ك ته‌خته‌ڕه‌ش و داتاشۆ و وێنه و ئه‌ندازه‌كان..هتد، هه‌روه‌ها ڕێگاكانی وانه‌وتنه‌وه ته‌نها یه‌ك ڕێگا به‌زۆری پیاده ده‌كرێت، ئه‌ویش مامۆستا وانه‌كه هه‌مووی ڕوون ده‌كاته‌وه و خوێندكار كه‌مترین به‌شداری هه‌یه له وانه‌كه‌دا، ئه‌مه‌ش ئهگهر به‌ته‌نها به‌كار بهێنرێت به‌شێوه‌یه‌كی نه‌رێنی داده‌نرێت له خوێندندا و ته‌نها ئه‌و خوێندكارانه زۆر تێده‌گه‌ن كه پاشخانێكی مه‌عریفی باشیان هه‌یه و هیممه‌تی فیربوون و گوێگرتنیان به‌هێزه. هه‌رچه‌نده له‌كۆن و نوێشدا هه‌ندێك له مامۆستایانی ئه‌م قوتابخانانه ئه‌م كه‌لێنه‌یان پڕكردۆته‌وه به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان به‌ڵام له دنیای ئه‌مڕۆدا شێوازگه‌لی زۆر هه‌ن بۆ وانه وتنه‌وه و ئامرازی فێركردن و وانه وتنه‌وه زۆر باش هه‌ن كه له‌م قوتابخانانه‌دا به‌كار ناهێنرێن.
حه‌وته‌م: له‌م شێوازه‌دا ئه‌نجامدانی توێژینه‌وه‌ی زانستی و نووسین به‌هه‌ند نه‌گیراوه، ئه‌مه‌ش وایكردووه كه فیبرخواز ڕوحی ته‌قلید و وابه‌سته‌بوونی به ڕای زانایانی پێشیبن و ڕێباز و مه‌زهه‌به‌كه‌ی خۆی لا به‌هێز بێت و ئاسۆی بیركردنه‌وه‌ی ته‌سك بێت، ته‌نانه‌ت ئه‌و زۆربه‌ی خوێندكارانه‌ی كه به‌ته‌نها ده‌رچووی ئه‌م قوتابخانانه‌ن ناتوانن داهێنان و شتی نوێ له نوسراوه‌كانیاندا بهێننه كایه‌وه و كه‌مترینیشیان ده‌توانن كتێب بنووسن و وه‌رگێڕان بكه‌ن.
ڕه‌نگه ئهگهر ورد ببیینه‌وه بتوانین چه‌ندین لایه‌نی نه‌رێنی و ڕه‌خنه‌ی تری ورد دیاری بكه‌ین؛ به‌ڵام ئه‌مانه‌ی باسمان كرد دیارترینیانن.
لایه‌نه ئهرێنییهكانی خوێندی ئاینی شێوازی دووه‌م(شیوازی ئه‌كادیمی):
دیاره خوێندنی ئايینی له قوتابخانه ئايینی و زانكۆ و په‌یمانگاكانیش چه‌ندین لایه‌نی ئه‌رێنی له‌خۆده‌گرن ئهگهر ئاماژه به‌دیارترینیان بكه‌ین خۆیان له‌م خاڵانه‌دا ده‌بیننه‌وه:
یه‌كه‌م: خوێندنی ئايینی به‌شێوازی ئه‌كادیمی له قوتابخانه و زانكۆكاندا زیاتر جه‌خت له‌سه‌ر لایه‌نی تێگه‌یشتنی زانسته‌كان ده‌كاته‌وه، واته پرۆگرامه‌كان به‌شێوه‌یه‌ك ڕه‌چاو كراوه كه خوێندكار له‌ماوه‌ی خوێندنیدا زۆرترین زانست وه‌ربگرێت به‌بێ گوێدان به ساغكردنه‌وه‌ی ده‌قی كتێبه زانستییه‌كان، ویستراوه كه ناوه‌ڕۆكی زانسته‌كان به‌كورتی بخوێنرێت و خوێندكار هێڵه پانه‌كانی زانسته‌كانی بۆ ڕوون بێته‌وه.
دووه‌م: خوێندنی ئايینی به‌شێوه ئه‌كادیميیه‌كه‌ی ڕه‌چاوی لایه‌نی دنیایی و بژێوی تێدا كراوه، واته هه‌م خوێندكار هه‌م مامۆستا پاڵنه‌رێكی به‌رژوه‌ندی هه‌یه، خوێندكار له ته‌واوبووندا بڕوانامه‌یه‌كی ئه‌كادیمی به‌ده‌ست ده‌هێنێت كه به‌كه‌ڵكی دێت له زۆرێك له ناوه‌نده حوكومی ئه‌هلییه‌كاندا بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی بژێوی ژیانی، هه‌روه‌ها مامۆستاش موچه‌یه‌كی بۆ ته‌رخان كراوه كه ده‌توانێت بژێوی خۆی پێ دابین بكات، ئه‌مه‌ش پاڵنه‌رێكی باشه بۆ به‌رده‌وامی له‌م پرۆسه‌یه‌دا، ده‌كرێت ڕێگر نه‌بێت له نیه‌تی باش و ئامانجی به‌رزی ئایينی و قیامه‌تی.
سێیه‌م: له‌م شێوازه خوێندنه‌دا كه‌م تا زۆر هه‌ڵسه‌نگاندن و تاقیكردنه‌وه و كێبڕكێ هه‌یه، خوێندكار بۆ تاقیكردنه‌وكان خۆی ئاماده ده‌كات و هه‌و‌ڵی ده‌رچوون ده‌دات، كه‌سانی زیره‌ك و هیممه‌ت به‌رزیش هه‌و‌ڵی باش ده‌ده‌ن و كێبڕكێ ده‌كه‌ن، له ئه‌نجامدا گریمانه وایه زانسته‌كان زیاتر ڕه‌وان بكرێن له‌لایه‌ن خوێندكارانه‌وه، هه‌رچه‌نده ئه‌مه‌ش ڕێژه‌ییه و هه‌ندێ جار وا دهرناچێت. به‌ڵام ئهگهر پرۆسه‌كانی هه‌ڵسه‌نگاندن وه‌ك ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕوان كراوه ئه‌نجام بدرێت به‌رهه‌می زیاتری هه‌یه و لایه‌نێكی ئه‌رێنییه بۆ فێربوون و تێگه‌یشتن.
چواره‌م: له‌م شێوازه‌دا كۆششی مامۆستا كه‌متره بۆ فێركردن به‌وه‌ی كه له یه‌ك كاتدا ژماره‌یه‌كی زۆر خوێندكار وانه‌كه ده‌خوێنن، واته مامۆستا یه‌ك جار وانه‌كه‌ی ده‌ڵێت به چه‌ندین خوێندكار، به‌مه‌ش كات و كۆششێكی زۆر ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ مامۆستاكان، ئه‌گه‌رچی ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای جۆرییه له خوێندندا، به‌ڵام به‌چه‌ندین شێوه هه‌وڵدراوه قه‌ره‌بووی ئه‌م كه‌لێنه بكرێته‌وه، هه‌روه‌ها هه‌ندێك جاریش ئه‌م خاڵه ده‌بێته خاڵی لاواز و نه‌رێنی ئهگهر ڕێژه‌ی خوێندكاره‌كان زۆر بوون و وه‌ك پێویست كات بۆ گفتوگۆ و پرسیار و وه‌ڵام ته‌رخان نه‌كرا.
پێنجه‌م: تێكه‌ڵی و گه‌شه‌پێدانی مرۆیی خوێندكاری ئایينی له شێوازی خوێندنی ئایينی ئه‌كادیمی به‌هێزتره، واته خوێندار تێكه‌ڵی دامه‌زراوه ئه‌كادیمییه‌كان ده‌بێت و ئاشنا ده‌بێت به ڕێكاره زانستی و ئه‌كادیمییه‌كان بۆ فێربوون و فێركردن و به‌هۆی مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ زۆرترین خوێندكار و مامۆستادا، كه ڕه‌نگه بیركردنه‌وه‌ی هه‌ندێكیان جیاواز بێت له بیركردنه‌وه‌ی ئه‌و، به‌مه‌ش ئاسۆی بیركرنه‌وه‌ی خوێندكار فراوانتر ده‌بێت ده‌توانێت ڕا جیاوه‌زه‌كان به شێوه‌یه‌كی ئاسایی وه‌ربگرێت و مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا بكات.
شه‌شه‌م: ئامرازه‌كانی فێركردن فه‌راهه‌من له‌م شێوازه خوێندنه‌دا و خوێندكار زووتر له بابه‌ته‌كان تێده‌گات، چونكه زۆربه‌ی هه‌سته‌وه‌ره‌‌كانی به‌شدار ده‌بن له فێربووندا.
لایه‌نه نه‌رێنییه‌كانی خوێندنی ئايینی به‌شێوه‌ی ئه‌كادیمی:
ئهگهر ئاماژه به هه‌‌ندیك لایه‌نی نه‌رێنیش بده‌ین، ده‌توانین بڵێين كه ئه‌و لایه‌نه‌ش خۆی له‌م خاڵانه‌دا ده‌بێنێته‌وه:
یه‌كه‌م: خوێندن به‌م شێوازه خوێندكار په‌رت ده‌كات، به‌وه‌ی له‌یه‌ك كاتدا چه‌ند زانستێك به‌یه‌كه‌وه ده‌خوێنێت كه په‌یوه‌ندییان به‌یه‌كتره‌وه كه‌مه، هیچیان به‌قوڵی ناخوێنێت و ته‌نها سه‌ره‌تایه‌ك وه‌رده‌گرێت له‌باره‌یانه‌وه، به‌م شێوه‌یه خوێندكار قوڵ نابێته‌وه له هیچ یه‌كێك له‌و زانستانه‌ی كه ده‌یانخوێنێت و ناتوانێت داهێنان و ڕادۆزی بكات له زانسته‌كاندا.
دووه‌م: خوێندكار له‌م شێوازه‌دا پرۆگرامی زۆرێك له وانه‌كان ته‌واو ناكات، به‌هۆی دیاریكردنی كاتی خوێندن و تاقیكردنه‌وه‌كان زۆركات له هه‌ندێ زانستدا زۆر بابه‌ت به‌جێ ده‌هێڵێت و له قۆناغی داهاتووشدا ناچێته‌وه سه‌ری، به‌مه‌ش زانیاییه‌كانی له‌و زانست و وانانه‌دا كه‌م و كورت ده‌بێت.
سێیه‌م: میتۆد و پرۆگرامی خوێندن له‌م جۆره خوێندنه‌دا زۆركات –به‌تایبه‌ت له زانكۆدا- گۆڕاو و دیارینه‌كراوه هه‌ندێك جار له‌هه‌ندێ وانه‌دا مامۆستا پرۆگرامه‌كه‌ی كورت ده‌كاته‌وه له چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌ك و خوێندكاران كۆپی ده‌كه‌ن و له‌سه‌ری ده‌خوێنن، ئه‌مه‌ش ده‌یانپچڕێنێت له كتیبه ڕه‌سه‌نه‌كانی زانسته ئیسلامییه‌كان و ئاشنایه‌تییان له‌گه‌ڵ كتێبه زانستییه‌كان كه‌م ده‌كاته‌وه.
چواره‌م: ئه‌و دامه‌زراوه فێركاریيه ئاینيیانه‌ی كه سه‌ر به ده‌وڵه‌تن و به‌شێوازی ئه‌كادیمی وانه ده‌خوێنن زۆر كات له ڕێنمایی و وانه گشتێنراوه‌كاندا جیاوازیان پێناكرێت له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه فێركارییه گشتییه‌كاندا، واته تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌م دامه‌زراوانه پارێزراو نییه هه‌م له‌ڕووی ئاینییه‌وه هه‌م له‌ڕووی میتۆد و پرۆگرامه‌وه، بۆ نمونه له خوێندنی ماسته‌ر و دكتۆرادا چۆن كۆلێجه‌كانی زانست و زمان داوای بڕوانامه‌ی لێهاتوویی زمانی ئینگلیزییان لێ ده‌كرێت به‌هه‌مان شێوه كۆلێجی زانسته ئیسلامییه‌كانیش داوایان لێ ده‌كرێت، كه له‌ڕاستیدا گرنگی زمانی عه‌ره‌بی بۆ ئه‌م كۆلێجه له‌پێشتره وه‌ك زمانی ئینگلیزی، به‌ڵام ڕێنماییه‌كان به‌م شێوه‌یه گشتگیر ده‌كرێت بۆ ته‌واوی كۆلێجه‌كانی زانكۆ، هه‌روه‌ها له ڕێنمایی تریشدا به‌م شێوه‌یه تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م دامه‌زراوانه ناپارازرێت.
پێنجه‌م: زۆربه‌ی خوێندكارانی خوێندنی ئايینی ئه‌كادیمی كاتێك كه دێنه كۆلێجه ئاینییه‌كان له قوتابخانه گشتییه‌كانه‌وه دێن، واته زانیاریيان زۆر لاوازه له‌سه‌ر زانسته ئیسلامییه‌كان و زاراوه‌كانی، ده‌ره‌نجام له‌م كۆلێجانه‌دا زۆر كه‌میان ده‌توانن ببنه زانا و زانسته ئاینییه‌كان به‌ته‌واوی فێرببن، جگه له‌وه‌ش تێكه‌ڵیش ده‌كرێن له‌گه‌ڵ ئه‌و خوێندكارانه‌ی كه له قوتابخانه ئاینییه‌كانه‌وه هاتوون به‌مه‌ش خوێندكاره‌كان ده‌بنه دوو جۆر كه مامۆستا ناتوانێت به یه‌ك میتۆد وانه به‌هه‌موویان بڵێته‌وه.
شه‌شه‌م: له دامه‌زراوه ئاینيیه ئه‌كادیمییه‌كاندا ڕه‌چاوی پابه‌ندی ئایينی و ئادابی فێربوونی زانسته ئاینییه‌كان له نێوان مامۆستا و خوێندكاردا زۆر لاوازه، واته خوێندكار له پۆشینی جلوبه‌رگدا ئازاده و مه‌رج نییه داپۆشراو بێت، هه‌روه‌ها زۆركات خوێندكارانی كوڕو كچ تێكه‌ڵ ده‌كرێن و هه‌ندێك جار له په‌نا یه‌ك داده‌نرێن ..هتد، ئه‌م شێوازانه‌‌ش نه‌شیاوه بۆ خوێندنی ئایينی و ڕێگه پێدراو نیه و له‌گه‌ڵ ئادابه‌كانی فێربوونی زانسته ئاینییه‌كاندا ناگونجێت. هه‌روه‌ها ئادابی خوێندنی زانسته ئیسلامییه‌كان كه له‌كۆنه‌وه ڕه‌چاوكراوه له نێوان مامۆستا و خوێندكار له‌م جۆره‌ی خوێندندا ڕه‌چاو ناكرێت كه دواجار به‌نه‌رێنی ده‌شكێته‌وه و جۆرێك له خوێندكار په‌روه‌رده ده‌بن كه ڕه‌چاوی پله‌به‌ندی زانستی ناكه‌ن و ڕێز له زانایانی پێشین ناگرن.
حه‌وته‌م: خوێندكار له‌م دامه‌زراوانه‌دا فێری زمانی عه‌ره‌بی نابێت كه سه‌رچاوه‌ی مه‌عریفی سه‌ره‌كییه بۆ زانسته ئیسلامییه‌كان، به‌مه‌ش كه‌سێكی قووڵ په‌روه‌رده نابێت له زانسته ئیسلامیيه‌كاندا و ناتوانێت قوڵ بێته‌وه و زانسته‌كان پیاده بكات. هه‌ربۆیه ده‌بینین خوێندن به‌م شێوازه به‌رهه‌مدار نه‌بووه، له‌واقعدا ده‌بینین ده‌رچووی ئه‌م قوتابخانه و كۆلێج و دامه‌زراوانه ئهگهر هه‌ر له‌و دامه‌زراوانه خوێندبێتى ئه‌وا ئاستی زانستی زۆر لاوازه، له زانسته شه‌رعی و زمانه‌وانییه‌كاندا له‌دواوه‌وه‌یه.
هه‌شته‌م: دهوڵهت كه‌مترین گرنگی ده‌دات به‌م دامه‌زراوه فێركاریيانه، به‌زۆری ئه‌و خوێندكارانه له‌م دامه‌زراوانه وه‌رده‌گیرێن كه كه‌مترین نمره‌یان به‌ده‌ستهێناوه و له شوێنی تر وه‌رناگیرێن، به‌ناچاری دێنه ئه‌م دامه‌زراوانه، ئه‌مه‌ش كوالێتی ئه‌م جۆره خوێندنه داده‌به‌زێنێت، زۆربه‌ی خوێندكاره لاواز و بیركۆڵه‌كان ده‌بنه كێشه بۆ دامه‌زراوه‌كان و له داهاتووشدا زانای باش و خوێنده‌وار ده‌رناچن، هه‌روه‌ها له‌م شێوازه خوێندنه‌دا سیاسه‌ت و دهوڵهت زۆرترین ده‌ستێوه‌ردان ده‌كه‌ن و هه‌ندێك میتۆد و پرۆگرام ده‌چه‌سپێنن كه ڕه‌نگه خزمه‌ت به زانسته‌كان نه‌كات؛ به‌ڵكوو ته‌نها ئامانجی سیاسی له‌پشته‌وه بێت.
ئه‌مانه و چه‌ندین كێشه و لایه‌نی نه‌رێنی تر هه‌ن كه كاریگه‌رییان هه‌یه له‌سه‌ر خوێندنی ئاینی به‌م شێوازه.
چۆنیه‌تی ده‌رباز بوون له كێشه‌و گرفته‌كانی خوێندنی ئاینی ونوێگه‌ری تیایدا:
وه‌ك ئاماژه‌مان پێدا و بۆمان ڕوونبوویه‌وه هیچ كام له‌م دوو شێوازه‌ی فێربوون و خوێندنی ئايینی خاڵی نین له لایه‌نی نه‌رێنی و كه‌م و كوڕی و لایه‌نی ئه‌رێنی و باش، لێره‌دا به‌پێویستی ده‌زانم ئاماژه به هه‌ندێك پێشنیاز بكه‌م بۆ به‌ره‌وپێشبردنی ڕهوشی خوێندنی ئایينی نوێكردنه‌وه‌يی و هه‌ستاندنه‌وه‌یه‌كی جۆری تیایدا، تا كۆمه‌ڵگه له زانسته‌كانی سودمه‌ند بێت و ئایين له جێگه شایسته‌كه‌ی خۆیدا به‌رجه‌سته بكرێت و زانسته‌كانی ڕێز لێگیراو و خزمه‌تكراو بێت:
یه‌كه‌م: هه‌وڵ بدرێت ئه‌م دوو شێوازه‌ی خوێندن تێكه‌ڵ بكرێت و ڕێكار و ئامراز و ڕێنمایی پێویستی بۆ بدۆزرێته‌وه، چونكه وه‌ك ئاماژه‌مان پێدا هیچ كام له‌م دوو شێوازه خاڵی نه‌بوون له‌لایه‌نی ئه‌رێنی و نه‌رێنی، بۆیه ئهگهر به شێوازێكی گونجاو لایه‌نه ئهرێنییهكانی هه‌ردوو شێوازه‌كه ڕه‌چاو بكرێت له شێوازێكی نوێدا ده‌كرێت بازێكی گه‌وره به نوێكردنه‌وه‌ی خوێندنی ئایينی بدات.
دووه‌م: پێویسته حوجره‌كان وه‌ك خۆیان بمێننه‌وه، له‌لایه‌ن دامه‌زراوه‌یه‌كه‌وه سه‌رپه‌رشتی بكرێن و به‌دواداچوونی پێویست بۆ پێداویستی و مامۆستا و خوێندكاره‌كانی بكرێت و پرۆگرامی پێویستیان بۆ دابنرێت و له هه‌ندێك قۆناغدا تاقیكردنه‌وه‌ی ده‌ره‌كیی بۆ خوێندكاره‌كانیان ئه‌نجام بدرێت و ئهگهر خوێندكار له‌و تاقیكردنه‌وانه نمره‌ی پێویستی هێنا له كۆلێجه ئاینییه‌كان وه‌ربگیرێت.
سێیه‌م: ڕێگه بدرێت به كردنه‌وه‌ی حوجره و خوێندنگه‌ی ئایينی مزگه‌وته‌كان به ڕێكار و ڕینمایی پێوست و گونجاو، ته‌نها ڕێگه به‌و مامۆستایانه بدرێت كه ئه‌م جۆره خوێندنگانه بكه‌نه‌وه كه زانای شایسته‌ن و ده‌توانن زانسته شه‌رعییه‌كان به‌ڕه‌وانی بڵێنه‌وه، ده‌كرێ ئه‌مه‌ش له‌ڕێی هه‌ڵسه‌نگاندن و تاقیكردنه‌وه‌وه بێت له‌لایه‌ن لیژنه‌یه‌كی پسپۆڕی تایبه‌ت.
چواره‌م: پێداویستییه مادديی و لۆجیكییه‌كانی خوێندنگه‌ی حوجره‌كان دابین بكرێت به‌شێوه‌یه‌كی شایسته و گونجاو، هه‌وڵ بدرێت موچه‌ی شایسته بۆ مامۆستاكان فه‌راهه‌م بكرێت.
پێنجه‌م: خوێندكار ته‌نها له‌م حوجره و خوێندنگایانه‌وه وه‌ربگیرێن له كۆلێج و په‌یمانگا ئاینییه‌كان بۆئه‌وه‌ی ئاستی كۆلیجه ئاینییه‌كان به‌رز بن و بتوانن قوڵ ببنه‌وه له زانسته‌كاندا. ئهگهر خوێندكارێكی خوێندنگه گشتییه‌كان ویستی له‌م كۆلێجانه وه‌ربگیرێت و تاقیكردنه‌وه هه‌ڵسه‌نگاندنی بۆ بكرێت، ئهگهر پێویست بوو ساڵیك خوێندنی ئاماده‌كاری بۆ دابنرێت پاشان وه‌ربگیرێت، ئه‌ویش له هه‌موو به‌شه‌كاندا ئه‌م ئاسانكارییه نه‌كرێت.
سه‌باره‌ت به كچان ئهگهر حه‌ز به خوێندنی ئایينی بكه‌ن ده‌كرێت خوێندنگه‌ی ئایينی تایبه‌تیان بۆ بكرێته‌وه له‌سه‌ر ڕێبازی حوجره‌كان و زانسته‌كانی به جوانی تێدا بخوێنرێت، به‌پێی ڕێنمایی پێویست له كۆلێج و په‌یمانگا ئاینییه‌كان وه‌ربگیرێن. هه‌روه‌ها ده‌كرێت به‌شێك له كۆلێجه‌كان تایبه‌ت بكرێت ته‌نها به‌و خوێندكارانه‌ی كه ئاستیان زۆر به‌رز نییه له كوڕان و كچان، كه تیایدا ته‌نها ڕۆشنبیری ئیسلاميی و فیكر و بانگه‌وازی ئیسلامی بخوێنن و قوڵ نه‌بنه‌وه له زانسته ئیسلامییه‌كان.
شه‌شه‌م: لیژنه‌یه‌كی دوور له سیاسه‌ت و حیزبایه‌تی و پسپۆڕ پێداچوونه‌وه بۆ پرۆگرامی حوجره‌كان بكات و هه‌ندێك له‌و وانه پێویستانه‌ی بۆ زیاد بكرێت كه له خوێندنگه گشتییه‌كاندا ده‌خوێنرێت. پاشان ئه‌م پرۆگرامه گشتگیر بكرێت له ته‌واوی حوجره و خوێندنگه ئاینییه‌كاندا.
حه‌وته‌م: له هه‌موو دامه‌زراوه ئاینییه‌كاندا ته‌نها ڕێبازێكی فیقهی به‌ته‌واوی بخوێنرێت و هه‌ندێك وانه‌ی به‌راوردكاری هه‌بێت كه له نێوان ئه‌و ڕێبازه و ڕێبازه فیقهییه‌كانی تردا به‌راورد بكات. بۆ نموونه له كوردستاندا ته‌نها ڕێبازی ئیمامی شافعی بخوێندرێت و وانه‌ی به‌راوردكاریش هه‌بێت له نێوان ئه‌م ڕێبازه و ڕێبازه‌كانی تردا.
هه‌شته‌م: گرنگی ته‌واو بدرێت به وانه‌كانی به‌ها و فیكری ئیسلامی و چه‌سپاندنی بیری میانڕه‌وی و قبوڵكردنی یه‌كتر و جیاوازییه‌كان و ڕه‌واندندنه‌وه‌ی ده‌مارگیريی و توندئاژوویی له ته‌واوی پرۆگرام و ڕیكاره‌كاندا.
نۆیه‌م: سودوه‌رگرتن له كه‌له‌پووری گه‌لانی تر بۆ به‌ره‌و پێشبردنی زیاتری ئه‌م جۆره خوێندنه و ئه‌نجامدانی گه‌شتی زانستی به مامۆستا و خوێندكاره‌كان بۆ وڵاتان بۆ فراوانكردنی ئاسۆی تێڕوانین و بیركردنه‌وه‌یان. هه‌روه‌ها خولی پێویست بكرێته‌وه بۆ مامۆستای حوجره و خوێندنگه ئاینیيه‌كان بۆ چۆنیه‌تی به‌كارهێنانی ئامرازه فێركارییه‌كان و ئاشناكردنیان به ڕێگاكانی وانه‌وتنه‌وه هاوچه‌رخه‌كان.
ده‌یه‌م: ده‌بێت دهوڵهت مه‌به‌ستی بێت و گرنگی به‌و لایه‌نه له خوێندن بدات، بۆئه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی خولیای ئه‌م جۆره خوێندنه‌ن به‌ملاولادا نه‌ڕۆن و په‌ڕگیريی و كه‌مترخه‌می دروست نه‌بیت له پیاده‌كردنی ئایينی كۆمه‌ڵگه، هه‌لی كاریان به‌شێوه‌یه‌كی شایسته بۆ فه‌راهه‌م بكات، چونكه ده‌رچووی ئه‌م دامه‌زراوانه ئهگهر ببن به مامۆستای ئایينی ده‌توانن گه‌لێك كێشه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌رپرسیارێتی له كۆڵ دهوڵهت بكه‌نه‌وه، هه‌روه‌ها ئهگهر بشبن به مامۆستا له قوتابخانه گشتییه‌كاندا ئه‌وا ده‌توانن وانه‌كانی ئایين و به‌هاكان و زمانی عه‌ره‌بيش له خوێندنگه گشتییه‌كاندا به‌شێوه‌یه‌كی شایسته‌تر بڵێنه‌وه و كه‌لێنێكی گه‌وره پڕ بكه‌نه‌وه.
ئه‌مانه و چه‌ندین پێشنیازی تر هه‌ن كه ده‌كرێت ڕه‌چاو بكرێن بۆ به‌ره‌پێشبردنی ڕه‌وتی خوێندنی ئایينی و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی زانستی و دنیابینی زانایان و خوێندكارانی ئایينی و به‌هێزكردنی ڕۆڵ و كاریگه‌ری زانایانی ئایينی و گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و ڕۆڵه به‌هێز و شایسته‌یی كه هه‌یانبووه له ڕابردوودا.
له‌كۆتاییدا، ئه‌مانه‌ی كه نوسیوه‌مه زۆربه‌ی زاده‌ی تێڕامان و وردبوونه‌وه‌ی به‌نده‌یه بۆ ئه‌م بابه‌ته كه خۆم هه‌ردوو شێوازه‌كه‌یم پیاده‌كردووه، سه‌رنجم بۆ دروست بووه له‌سه‌ر هه‌ردوو شێوازه‌كه، ئهگهر كه‌م و كوڕی هه‌بێت له تێڕوانینه‌كانمدا یان تێپه‌ڕاندنێكم هه‌بێت له بۆچوونه‌كانمدا ئه‌وا داوای لێبوردن ده‌كه‌م، هیوام وایه به هه‌موومان بتوانین ڕێبازی ئه‌م جۆره‌ی خوێندن ده‌وڵه‌مه‌ند و به‌ره‌و‌پێش ببه‌ین.
سه‌رچاوه‌كان
· ئه‌گه‌رچی ئه‌وه‌ی نوسیومه زۆربه‌ی زاده‌ی بیركردنه‌وه و ئه‌زموونی خۆمه كه هه‌م شێوازی كۆنی خوێندنی ئاینیم پیاده‌كردووه و هه‌م شێوازی ئه‌كادیمی ئه‌م جۆره خوێندنه‌شم ته‌واوكردووه؛ به‌ڵام بۆ ئه‌م بابه‌ته‌ش سودم له‌م دوو سه‌رچاویه‌ش وه‌رگرتووه:
- د. خالد الصمدي و د.عبد الرحمن حللي: أزمة التعليم الديني في العالم الإسلامي، دار الفكر، الطبعة الأولى ، 2007م.
- د. طه جابر العلواني: التعليم الديني بين التجديد والتجميد، منشور على شبكة الأنترنيت.