هێمن عومەر خۆشناو

بنەماڵەی زانای گەورە شێخ عەبدوڵڵای خەرپانی هەر لە كۆنەوە ڕۆڵێكی گەورەی زانستییان لە ناوچەی هەڵەبجە و بگرە تەواوی كوردستان هەبووە، بەتایبەتی شێخ عەبدوڵڵای خەرپانی، كە مامۆستا و ئیجازەدەری زۆر لە زانا گەورەكانی كورد بووە. یەكێك لە نەوەكانی ئەو زانا گەورەیە شێخ مستەفای موفتیی هەڵەبجەیە. ئەگەرچی لەنێو سەرچاوەكانی مێژووی زانایانی كورددا شتێكی كەمی لەسەر گوتراوە و نووسراوە، بەڵام لەنێو دۆسیەی مەشیخەتی ئەرشیفی عوسمانیدا،-كە تایبەتە بەو زانایانەی بە ڕەسمیی لە دەوڵەتی عوسمانیدا ناسێنراون چەند زانیارییەكی لەبارەوە دەبینرێت، لەگەڵ زانیارییەكانی تردا دەبنە بەشێك لە مێژووی ژیانی ئەم زانایەمان.

ناوی تەواوی:

وەك لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە و خۆی ژیاننامەكەی نووسیوەتەوە، ئاماژە بەوە دراوە، كە ناوی سەید مستەفا كوڕی سەید مەحموود[1] كوڕی زانای گەورە سەید مەلا عەبدوڵڵای ئەفەنديی خەرپانییە. مامۆستای مودەڕیس لە كتێبی (علماؤنا فی خدمة العلم والدین) ناوی ئەو زانایە و ئەو بنەماڵەیەی تەنیا بە شێخ هێناوە، كەچی لە بەڵگەنامەكەدا لەبری شێخ پێشناوی سەییدی بۆ دانراوە و لە هەمان كاتیشدا لە ئیجازەنامەكەشیدا ناوی بە سەید مستەفا هاتووە.

ساڵ و شوێنی لەدایكبوونی:

 مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس، بۆ لەدایكبوونەكەی ساڵی 1295ی كۆچی داناوە، كەچی خۆی لەو بەڵگەنامەیەی كە بۆ دەوڵەتی عوسمانی نووسیویەتی ساڵەكەی بە مانگی ڕەبیعی یەكەمی ساڵی 1288ی كۆچی بەرامبەر مانگی نیسانی ساڵی 1287ی ساڵی مالیی داناوە و شوێنی لەدایكبوونیشی قەسەبەی هەڵەبجە ناوه‌ندى قەزای گوڵعەنبەر بووە. ئەم مێژووەی ناوبراو بۆ خۆی نووسیویەتی دەكاتە بەرانبەر كۆتایی مانگی مایس و سەرەتای مانگی حوزەیرانی ساڵی 1871ی زایینی. بەڵام هەر لەنێو دۆسیەكەیدا تەزكیرەی دەوڵەتی عوسمانی دەبینرێت و لەوێدا ناوی بە شێخ مستەفا كوڕی شێخ مەحموود هاتووە، وادیارە ئەوكاتە تەمەنی حەوت ساڵی بووە و مێژووی لەدایكبوونی بە ساڵی 1295 نووسراوە. لەلایەكی ترەوە خۆی لە ساڵی 1332ی كۆچیدا لە كاتی نووسینی داواكارییەكدا ئاماژەی بەوە داوە، كە تەمەنی 38 ساڵە، واتە هەر نزیك دەبێتەوە لە ساڵی 1295ی كۆچی.

خوێندنی تا ئیجازە وەرگرتنی:

وەك خۆی ئاماژەی پێ كردووە خوێندنی سەرەتایی كە بریتی بووە لە قورئانی پیرۆز و تەجوید و فێربوونی فارسی و عەرەبی و توركی لە مەدرەسەی شێخ مەحموود ئەفەندی باوكی بووە و دواتر زانستەكانی نەحوو و سەرف و مەنطق و وەضع و بەیان و بەلاغەت و حیكمەتی خوێندووە و پاشان هەر بۆ خوێندن چووه‌تە مەدرەسەی بیارەی موبارەكە و لە خانەقا و مەدرەسەی پۆستنشینی تەریقەتی نەقشبەندی حەزرەتی شێخ عومەر ئەفەندی[2] دا و لە خزمەتی مەلا عەبدولقادر ئەفەندی[3] زانستەكانی تەواوكردووە و لە ڕۆژی 7ـی جەمادی یەكەمی 1315ك/ 4/10/1897ز ئیجازەی مه‌لايه‌تى هەر لای ئەو زاتە وەرگرتووە.

بە پێی بۆچوونی مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس، شێخ مستەفا لە كاتی خۆیدا بۆی نەلواوە ئیجازە وەربگرێت و گەڕاوەتەوە هەڵەبجە بۆئەوەی لە شوێنی باوكی دابنیشێت، بۆیە ئەو كاتەی دەیانەوێت فەرمانی فەتوادانی بۆ دەربكەن، داوای ئیجازەی عیلمی لێ دەكرێ و لەسەر ئەوە كارەكەی دەوەستێت. بۆ ئەو مەبەستە چوونەتە بیارە بۆ خزمەتی مەولانا عەبدولقادری كانی كەوەیی، ئەویش فەرمانی بە شێخ حەیدەری كوڕی شێخ عەلی تەوێڵەیی خەلیفەی شێخی سیراجەدین كردووه‌، كە خۆشنووسێكی چاك بووە، ئیجازەنەمەكەی بۆ بنووسێتەوە. مەولانا عەبدولقادریش ئیجازەنامەكەی بۆ مۆركردووە و ناردوویانەتە ئەستەنبوڵ تا فەرمانی فەتوادانەكە بۆ شێخ مستەفا دەربچێت.[4]

ئیجازەنامەكەی مامۆستا مەلا عەبدولقادری كانی كەوەیی مودەڕیسی مەدرەسەی بیارە بۆ شێخ مستەفا ئاوا دەستپێدەكات: الحمد لله الذی دل بذاتە علی ذاتە وتقدس فی صفاتە عن شائیة النقص وسماتە وشهد علی وحدانیتە نظام ملكە وانتظام مصنوعاتە وزین السماء الدین بنجوم العلماء الراسخین....... وبعد فیقول العبد العاجز الفقیر المعترف بكمال التقصیر فی الباطن والظاهر عبدالقادر ابن عبدالرحمن افاض الله علیهما شأبیب الرحمة.....

لە ئیجازەنامەكەدا ئیجازەدەر ناوی ئیجازەوەرگر وەها دێنێت: الفاضل المكرم قرة عیون اهل الود والوفا ونور صدقة اصحاب الصدق والصفا اخی وحبیبی السید مصطفی وفقە الله تعالی بمنە وفضلە لما یحبە ویرضی... وەك ئاشكرایە و خۆیشی لە ئیجازەنامەكەدا باسی كردووە مامۆستای ئیجازەدەر ئیجازەی لە مامۆستا عەبدولقادری موهاجیر و مامۆستا مەلا ئەحمەدی نۆتشەیی كوڕی مەلا عەبدولڕەحمانی نۆتشەیی وەرگرتووە، كە ئەویش لە مەلا محەمەدی خەتێ و ئەویش لە مەلا عەبدولڕەحمانی ڕۆژبەیانی و ئەویش لە سیبغەتوڵڵا ئەفەندیی ماوەرانیی.... هتد وەرگرتووە.

لە كۆتایی ئیجازەنامەكەدا مامۆستا مەلا عەبدولقادر ناوی خۆی وەها نووسیوە: الداعی المدرس بقریة بیارە: عبدالقادر. هەروەها لە پەراوێزی ئیجازەنامەكەدا وەك تەسدیقكردنێك، شێخ عومەری زیائوددین دوعای خێری بۆ كردووە و نووسیویەتی: اللهم اجعل الشیخ مصطفی مروجا للعلم بالعلم والعمل، واجعل لە نورا یهتدی بە الی الرشد، اللهم اغفر لی ولوالدی وصلی علی النبی وآلە اجمعین، وآخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین. الداعی خادم الفقراء النقشیة والقادریة: ضیاء الدین عمر العثمانی.

ئەم ئیجازەنامەیە دواتر لە ساڵی 1332ی ڕۆمیدا لە ئەنجومەنی كارگێڕیی قەزای گوڵعەنبەر(هه‌ڵه‌بجه‌) تەسدیق كراوە.

شێخ مستەفا و دەرسدانەوە و موفتییاتی لە هەڵەبجە:

دوای وەرگرتنی ئیجازە، شێخ مستەفا لە بیارەوە دەگەڕێتەوە هەڵەبجە و هەر لە مزگەوتەكەی باوكی دەبێتە ئیمام و وتاربێژ و مودەڕیس. دوای چەند ساڵێك و لە ساڵی 1325ی ڕۆمی بە مووچەی مانگانەی چوارسەد قڕووش لە فەرمانگەی ئیفتای هەڵەبجە دادەمەزرێت. وەك خۆیشی ئاماژەی پێداوە جگە لە موفتیاتی، كە بەشێوەی ڕەسمیی دامەزراوە، لە مزگەوتی گەورە وتار و دەرسدانەوەی خۆبەخشانە و بەخۆڕاییە.

هەر لەنێو دۆسیەكەیدا و لە بەڵگەنامەیەكدا ئاماژەی بەوە داوە، كە تەمەنم بۆتە 38 ساڵ و لە 29ی صەفەری 1328ك/ 11/3/1910ز بوومەتە موفتیی قەزای گوڵعەنبەر و لە كارەكەی خۆم بەردەوامم، تا ئێستا هیچ ڕوتبە و نیشانێكی دەوڵەتیم نەدراوەتێ. سەبارەت بە بەرهەمی نووسراویشی وەك خۆی ئاماژەی پێداوە زمانەكانی توركی و فارسی، بەتایبەتیش عەرەبی باش دەزانێت و تا مێژووی نووسینی تەزكیرەكە هیچ بەرهەمێكی نووسراوی نەبووە.

ئەم چەند بەڵگەنامەیە كە مۆری خۆیشی تێدایە و وەك تەزكیرە هاوپێچی كردووە، 21ی ڕەجەبی 1334ك/ 24/5/1916ز لەسەر نووسراوە.

بیست ساڵی كۆتایی ژیانی ئەم زانایەمان، وەك مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس ئاماژەی پێداوە وێڕای ئەوەی لە ناوەندیی هەڵەبجە و لە مزگەوتی گەورە خزمەتێكی بێپایانی بە خەڵك و زانست و زانایان كردووە، بەڵام لە دوو لاوە تووشی پەرێشانیی بووه‌، یەكێكیان لە ساڵی 1920 و لە سەردەمی هاتنی سوپای داگیركەری ئینگلیز و سزادانی لەلایەن ئینگلیزەوە، لەبەرئەوەی شێخ مستەفا دژیان وەستاوەتەوە. ئیتر ناوبراو ناچار دەبێت زۆربەی زۆری موڵك و ماڵەكەی بفرۆشێت، هەروەها تووشبوونی بە نەخۆشیی پرۆستاتیش لەلایەكی ترەوە، بەڵام شێخ ڕەسوڵی كوڕی شێخ محەمەدی تەكیەیی، كە خاڵی منداڵەكانی بووە، نەیهێشتووە مزگەوت و مەدرەسەكەی بێناز ببێ و لەو ڕووەوە هاوكار و پشتیوانێكی گەورەی بووە.

شێخ مستەفای موفتیی لە ساڵی 1357ی كۆچی (بەرامبەر ساڵی 1938ی زایینی) لە شاری هەڵەبجە چووه‌تە بەر دلۆڤانی خودا و هەر لەوێش نێژراوە. دوای ئەو شێخ جەمیلی كوڕی لە جێگەی دانیشتووە و لە خزمەت بەردەوام بووە.

سەرچاوەكان:

ü     علماؤنا فی خدمة العلم والدین، عبدالكریم محمد المدرس، دار الحریة للطباعة، بغداد 1983.

ü     بنەماڵەی زانیاران، مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، بەرگی دووەم، چاپخانەی شەفیق، بەغدا، 1984.

كۆدی ئەرشیفی مەشیخەت:

ü IST-MFT-MSH-SAİD-0190-0014-4-2741B

[1] مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس لە كتێبەكەی خۆیدا وەها شێخ مەحموودی ناساندووە: شێخ مەحموود كوڕی شێخ عەبدوڵڵای خەرپانیی تەكیەییە، لە ساڵی 1250ی كۆچی لە گوندی خەرپانى لەدایكبووە، واتە پێش مردنی باوكی بە چوار ساڵ، ناوبراو بچوكترین كوڕی شێخ عەبدوڵڵا بووە و لەلاى برایەكانى پەروەردەی وەرگرتووە. دوای فێربوونی قورئانی پیرۆز و كتێبە بچووكەكان، ئەنجا لە مەدرەسەكەی باوكیدا دەستی بە خوێندن كردووە، كە لەوسادا یەكێك بووە لە مەدرەسە هەر بەناوودەنگەكان. دوای ئەوە بۆ خوێندن زۆر شوێنی كوردستان گەڕاوە، دوایین شوێن چووه‌تە كەركووك و دوای تەواوكردنی خوێندن و وەرگرتنی ئیجازەی زانستیی، لە مزگەوتی گەورەی هەڵەبجە جێگیر بووه‌ و هەر لەوێ بووه‌ ئیمام و وتارخوێن و مودەڕیس و موفتی، ئیدی بەردەوام دەبێت تا خوای گەورە لە ساڵی 1319ی كۆچی بۆ لای خۆی دەباتەوە. (علماؤنا فی خدمة العلم والدین، عبدالكریم المدرس، ص 559).

[2]  شێخ عومەر زیائوددین (7/8/1839ز- 1901ز) كوڕی شێخ عوسمانی سیراجەدینە، لە گوندی بیارە لەدایكبووە، لای باوكی پەروەردە كراوە و دوای ئەوەی كەمێك پێگەیشتووە باوكی ناردوویەتی بۆ تەكیەی تاڵەبانی لای شێخ عەبدولڕەحمانی تاڵەبانی، ئەویش لەگەڵ شێخ عەلی خالصی كوڕی خۆی دادەنێت و بەیەكەوە لای سەید محەمەدی مزگەوتی بلاغ دەست بە خوێندن دەكەن. دواتر دەگەڕێتەوە هەورامان و لای مەلا حامیدی كاتب و چەند مامۆستایەكی تر درێژە بە خوێندن دەدات. دوای مردنی باوكی و هەروەها شێخ محەمەد بەهائەدینی برای، سەرپەرشتی تەریقەت دەكات و چەند خانەقایەك لە ناوچە جیاوازەكان دەكاتەوە، لەنێویشیاندا لە بیارە مەدرەسەیەك دادەمەزرێنێت و مەلا عەبدولقادری كانی كەوەیی تێدا دەكاتە مودەڕیس. شێخی ناوبراو خزمەتێكی گەورەی بە لایەنی زانستیی كردووە و هەر لە مەدرەسەكەیدا بە دەیان و سەدان زانا پێگەیشتوون. (بۆ زانیاری زياتر لەوبارەيه‌وە بڕوانە علماؤنا فی خدمة العلم والدین، ل 412).

[3] ناوی عەبدولقادر كوڕی شێخ عەبدولڕەحمان كوڕی سەید یوسفە، بە بنەچە دەگەڕێنەوە سەر باپیرە گەورەیان ئەبوبەكری موسەنیفی چۆڕی. لە ساڵی 1280ی كۆچی  لە گوندی كانی كەوەی ناحیەی بازیان لەدایكبووە و هەربۆیە بە مەلا عەبدولقادری كانی كەوە ناسراوە. لە سلێمانی لای مەلا عەبدولڕەحمانی پێنجوێنی خوێندوویەتی و دواتر چووه‌تە لای مەلا ئەحمەدی نۆتشی و لای ئەو ماوەتەوە هه‌تا ئیجازەی لەسەر دەستی ئەو وەرگرتووە. دواتر بووه‌تە مودەڕیسی گوندی كوچك چەرمۆی سەر بە شاری سنەی ڕۆژهەڵاتى كوردستان. لە ساڵی 1303ی كۆچی شێخ عومەری زیائودین بەدوایدا دەنێرێت، كە بێتە بیارە و لە مەدرەسەكەیدا دەرس بداتەوە. ئەویش مۆڵەت لە مەلا ئەحمەدی نۆتشی مامۆستای وەردەگرێت و بەدەم بانگهێشتەكەی شێخی زیائودین دەچێتە بیارە و لەوێش شێخی زیائودین فاتیمەی كچی خۆی دەداتێ. مامۆستای كانی كەوەیی زۆر لێهاتوو بووە و خزمەتێكی بێ سنووری كردووە و زۆر مامۆستای گەورەی لەسەر دەستی پێگەییون. ئیتر هەر لە بیارە دەمێنێتەوە تا كۆچی دوایی لە ساڵی 1338ی كۆچی و هەر لەوێ لە بەرامبەر ئارامگای شێخ عومەری زیائودین دەنێژرێت. (بڕوانە: علماؤنا فی خدمة العلم والدین، ل 309).

[4] نوسخەیەكی ئیجازەنامەكە لە ئەرشیفی مەشیخەتە لە ئەستەنبوڵ، وادیارە نوسخەیەكیش لەلای بنەماڵەكەیان ماوە، هەروەك مامۆستا عەبدولكەریمی مودەڕیس لە بنەماڵەی زانیاراندا ئاماژەی پێداوە. (بڕوانە: بنەماڵەی زانیاران، مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، ل 208).