عادل صدیق عەلی

مێژوونووسان بۆ نووسينه‌وه‌ى مێژوو كه‌ڵك له‌ سه‌رچاوه‌ى جۆراوجۆر وه‌رده‌گرن، يه‌كێك له‌و سه‌رچاوانه‌ ياداشت و بيره‌وه‌رييه‌كانن، به‌وپێيه‌ى له‌ سه‌رچاوه‌ ڕه‌سه‌ن و يه‌كه‌مينه‌كان، بۆ نووسينه‌وه‌ى مێژوو دێنه‌ هه‌ژمار.

به‌هاى مێژوويى ئه‌م جۆره‌ سه‌رچاوانه‌‌ له‌وه‌دايه،‌ كه‌ نووسه‌ره‌كانيان هاوسه‌رده‌مى ڕووداوه‌كانن، ئه‌وه‌ش گرنگى مێژوويى ئه‌و سه‌رچاوانه‌ بۆ مێژوونووسان پتر ده‌كات. ڕه‌نگه‌ گرنگييه‌كى ترى ئه‌مجۆره‌ سه‌رچاوانه‌ له‌وه‌وه‌ هاتبێت،‌ زۆرجار نووسه‌رانى ئه‌م كه‌ره‌سته‌ خاوه‌ى مێژوو، به‌هۆى شاره‌زاييانه‌وه‌ له‌ هونه‌رى گێڕانه‌وه‌ باشتر له‌ مێژوونووسان توانيويانه‌ وێناى ڕووداو و گۆڕانكارييه‌كان بكه‌ن و واقيعه‌كه‌ به‌ نزيكه‌يى وه‌ك ئه‌وه‌ى ڕوويداوه‌ بگێڕنه‌وه‌.

له‌لايه‌كى ديكه‌وه‌، ئه‌و‌ جۆره‌ نووسينانه‌ ڕۆڵێکی چارەنووسساز لە نووسینی مێژوودا دەگێڕن، چونکە بیرەوەریيەکان دیدێکی کەسی ناوازە سەبارەت بە گۆڕانكارییە مێژووییەکان پێشکەشدەکەن.  ئەوان دیدگای ورد بۆ بیرکردنەوە و هەست و ئەزموونی ئەو تاکانە دەخەنەڕوو، کە لە ساتەوەختە تایبەتەکانی مێژوودا ژیاون. زۆرجار ڕۆشنایی دەخەنە سەر ئەزموونی ئەو تاکانەی، کە چیرۆکەکانیان لە ڕێگەی سەرچاوە مێژووییە فەرمییەکانەوە تۆمار نەکراوە. زەمینەیەکی گرنگيش بۆ ڕووداوە مێژووییەکان پێشکەشدەکەن، کە بە وردەکارییەکانی ژیانی ڕۆژانە و پێوەرە کولتووریی و بەها کۆمەڵایەتییەکانی ئەو سەردەمە ئاشنامان دەکەن.

به‌كورتى، ياداشت و بيره‌وه‌رييه‌كان دەتوانن تەواوکەری سەرچاوە مێژووییەکانی تر بن، وەک بەڵگەنامەی فەرمی و ڕۆژنامە و توێژینەوە ئەکادیمییەکان. ئەوان (دیدێکی کەسیی) تر و زۆرجار وردتر لە ڕووداوەکان پێشکەش دەکەن، کە دەتوانن گێڕانەوەی مێژوویی دەوڵەمەند بکەن. هه‌موو ئه‌و هۆكارانه‌ وايان كردووه‌ ئه‌مڕۆ مێژوونووسان وه‌ك سه‌رچاوه‌يه‌كى گرنگ و پڕ بايه‌خ له‌مجۆره‌ نووسينانه‌ بۆ نووسينه‌وه‌ى مێژوو بڕوانن و كه‌ڵكيان لێوه‌ربگرن.

به‌شێك له‌ نووسه‌رانى یاداشت و بیرەوەری ئەو قۆناغەی كە لە ناونیشانەكەدا هاتووە، به‌تايبه‌تى ئه‌وانه‌يان، كه‌ نووسينه‌كانيان له‌ شێوه‌ى ژياننامه‌ى خوديدان، له‌ باسى قۆناغى منداڵى خۆياندا به‌كورتى ئاماژه‌يان به‌ بارودۆخى خوێندن له‌و شار و ناوچانه‌ى، كه‌ لێى ژياون و خوێندوويانه‌ له‌ نيوه‌ى يه‌كه‌مى سه‌ده‌ى بيست كردووه‌. خوێندنيش له‌ كوردستاندا دوو جۆر بووه‌، خوێندنى ئايينى و خوێندنى ميريى.

يه‌كه‌م: خوێندنى ئايينى:

له‌ دواى گه‌يشتنى ئايينى ئيسلام به‌ كوردستان و مسوڵمانبوونى كورد، شانبه‌شانى گه‌له‌ مسوڵمانه‌كانى ترى جيهانى ئيسلامى، كورد خزمه‌تێكى گه‌وره‌ى به‌ شارستانييه‌تى ئيسلامى كردووه‌. سه‌دان گه‌وره‌ زاناى له‌ بواره‌ جياوازه‌كاندا پێشكه‌شى ئه‌و شارستانييه‌ته‌ كردووه‌. گه‌وره‌ و ئاغا و ميره‌كانى كورد و خه‌ڵكانى جوتيار و كاسبكار چه‌نديان له‌ده‌ست هاتبێت، بۆ دروستكردنى مزگه‌وت و حوجره‌ و ژياندنى فه‌قێ كه‌مته‌رخه‌مييان نه‌كردووه‌. جگه‌ له‌ شاره‌كان، كه‌م گوندى كوردستان هه‌بووه‌ مزگه‌وتى لێ نه‌بووبێت، به‌ده‌گمه‌ن گه‌وره‌ گوندێكى كوردستان هه‌بووه‌ مه‌لايه‌ك و كۆمه‌ڵێك فه‌قێى لێ نه‌بووبێت. بۆ به‌ڕێوه‌بردنى مزگه‌وت و حوجره‌ ئاينييه‌كان، هه‌زاران گوند و پارچه‌ زه‌ويى و باخ و ئاشى ئاو ... هتد له‌سه‌ر مزگه‌وت و حوجره‌ و مه‌لا وه‌قف كراوه. ‌زۆرێك له‌و مه‌دره‌سه‌ ئاينييانه‌ خاوه‌نى كتێبخانه‌ى خۆيان بوون، ئه‌و كتێبخانانه‌ ژماره‌يه‌كى زۆر كتێبى ده‌ستنووس و چاپكراوى هه‌مه‌جۆريان تێدا بووه.[1]‌

به‌درێژايى سه‌دان ساڵ و به‌ر له‌ كردنه‌وه‌ى قوتابخانه له‌ كوردستان‌، له‌ كورده‌واريدا ته‌نها خوێندنى ئايينى هه‌بووه‌، خوێندنه‌كه‌ش زۆرتر له‌نێو حوجره‌كانى مزگه‌وت و هه‌ندێك جاريش له‌ ماڵاندا بووه‌‌. ئه‌وانه‌ى له‌م بواره‌دا خوێندوويانه‌ زۆرتر به‌ فه‌قێ ناسرا بوون. ئه‌گه‌رچى هه‌ر قۆناغێكى خوێندنه‌كه‌ ناوى تايبه‌تى خۆى هه‌بووه‌، له‌نێو ئه‌مانه‌دا گه‌لێك زاناى گه‌وره هه‌ڵكه‌وتوون، ئه‌مانه‌ وه‌ك عه‌لادين سه‌جادى ئاماژه‌ى بۆ كردووه‌، چراى خوێنده‌وارييان به‌ده‌سته‌وه‌ بووه‌ و به‌هۆى زانسته‌كه‌يانه‌وه‌ بوون به‌ هۆكارێك، كه‌ بێگانه‌ كورد بناسێت.[2]

هه‌ندێك له‌ ياداشت و بيره‌وه‌رينووسه‌كان به‌و كه‌مه‌ زانيارييه‌ى، كه‌ له‌باره‌ى خوێندنى ئايينييه‌وه‌ خستوويانه‌ ڕوو، وێنايه‌كى وردى ژيانى فه‌قێيه‌تييان له‌ كوردستان نيشانداوه‌.[3] ئه‌وه‌ى له‌ هه‌مووان زياتر، ته‌نانه‌ت ته‌واوى بيره‌وه‌رييه‌كانى بۆ باسكردنى ئه‌م بواره‌ ته‌رخانكردووه،‌ مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانييه‌، محه‌مه‌دى مه‌لا كه‌ريم له‌باره‌ى نرخى مێژوويى ياداشته‌كه‌يه‌وه‌، ده‌ڵێت: ”ياداشته‌كانى مامۆستا نرخێكى زۆرى بۆ گه‌لێ سه‌رى ژيانى كولتووريمان هه‌يه‌. تابلۆيه‌كى چڕى ژيانى فه‌قێيه‌تى و ژيانى كۆمه‌ڵايه‌تى لادێكان و جۆرى بيركردنه‌وه‌ى خه‌ڵكى ئه‌و سه‌رده‌مه‌يه“.[4]‌ مه‌لا محه‌مه‌د له‌ ڕێگه‌ى ئه‌م نووسينه‌يه‌وه‌ وێنه‌يه‌كى ڕوونى ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ ئايينى و كۆمه‌ڵايه‌تى و ئابوورييه‌ى ژيانى فه‌قێكانى كوردستانى كێشاوه‌. به‌وپێيه‌ى، كه‌ مه‌لازاده‌ بووه‌، باوكى زۆر شوێن و جێگا گه‌ڕاوه‌ و كارى مه‌لايه‌تى تێدا كردووه‌ و فه‌قێى ڕاگرتووه‌. دواتر، كه‌ خۆشى بووه‌ به‌ فه‌قێ، به‌مه‌به‌ستى درێژه‌دان به‌ خوێندن سه‌رى له‌ زۆر مه‌ڵبه‌ند و ناوچه‌ى كوردستان داوه‌، ئه‌وه‌ش وايكردووه‌ زانيارى ‌ورد و باشى له‌سه‌ر ژيانى فه‌قێ و حوجره‌ هه‌بێت.[5]

ئه‌و منداڵانه‌ى ده‌خرانه‌ به‌ر خوێندنى ئايينى، زۆرتر له‌ ته‌مه‌نى (6-7) ساڵيدا ده‌برانه‌ لاى مه‌لا جا له‌ مزگه‌وت بووبێت، ياخود له‌ ماڵه‌وه‌، بۆئه‌وه‌ى فێرى خوێندن و نووسينيان بكه‌ن،[6] چونكه‌ جگه‌ له‌ مزگه‌وت به‌شێك له‌ مامۆستايان له‌نێو‌ ماڵه‌كانياندا سوخته‌يان ڕاگرتبوو.[7] ئه‌وانه‌ش، كه‌ له‌ قوتابخانه‌ خوێندوويانه‌، كه‌سوكاريان به‌ر له‌ چوونه‌ قوتابخانه‌ يان له‌كاتى پشووى هاوينى قوتابخانه‌كاندا بردوونيانه‌ته‌ ‌لاى مه‌لاى مزگه‌وت و پێيان خوێندوون‌.[8]

فه‌قێ له‌ سه‌ره‌تادا قورئان و سه‌ره‌تايه‌كى خوێندنى زمانى عه‌ره‌بى و زمان و ئه‌ده‌بياتى فارسى خوێندووه‌، دواتر له‌گه‌ڵ تێپه‌ڕينى قۆناغه‌كانى خوێندن (قوتابى، سوخته‌، فه‌قێ، موسته‌عيد) ئه‌و كتێبانه‌ى ده‌خوێند، كه‌  پێويست بوو له‌ هه‌ر قۆناغێك بخوێنرێت. ماوه‌ى خوێندنيش له‌ نێوان (10-15) ساڵدا بووه‌، دواى ته‌واوكردنى هه‌موو پێداويستييه‌كا‌نى خوێندن، مۆڵه‌تى مه‌لايه‌تى به‌و كه‌سه ‌دراوه‌‌.[9] محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار يه‌كێكه‌ له‌و كه‌سانه‌ى، كه‌ له‌ ته‌مه‌نى (6-7) ساڵيدا باوكى بردوويه‌تى بۆ لاى مامۆستاى مزگه‌وتى هه‌مزه‌ ئاغاى سلێمانى، ماوه‌ى دوو ساڵ له‌و حوجره‌يه‌ خوێندوويه‌تى، جگه‌ له‌ قورئان، سه‌ره‌تايه‌كى زمانى فارسيش فێر بووه‌، دواتر چووه‌ته‌ قوتابخانه‌ى سه‌ره‌تايى (فه‌يسه‌ڵييه‌).[10] دڵداريش به‌ هه‌مان چه‌شنى هاوار به‌ر له‌ چوونه‌ قوتابخانه‌، له‌لاى چه‌ند مه‌لايه‌كى كۆيه‌ كارى فه‌قێيه‌تى كردووه‌، به‌پێى گێڕانه‌وه‌كانى خۆى قورئانى ته‌واو كردووه‌، پاشان چووه‌ته‌ قوتابخانه‌.[11] به‌پێچه‌وانه‌وه‌، مه‌لا عه‌بدوڵڵاى زێوه‌ر، دواى ته‌واوكردنى قۆناغى سه‌ره‌تايى، بووه‌ به‌ فه‌قێ، ماوه‌ى 15 ساڵ به‌ شار و ناوچه‌كانى باشوور و خۆرهه‌ڵاتى كوردستاندا گه‌ڕاوه‌، هه‌تا هه‌موو زانسته‌كانى خوێندووه‌ و مۆڵه‌تى مه‌لايه‌تى وه‌رگرتووه‌. له‌وه‌ به‌دوا ماوه‌ى (4-5) ساڵ كارى مه‌لايه‌تى كردووه‌ و فه‌قێى ڕاگرتووه‌، به‌ڵام دواى گه‌ڕانه‌وه‌ى له‌ ئاواره‌ييه‌كه‌ى، واته‌ پاش شكستى شۆڕشى يه‌كه‌مى شێخ مه‌حمود، كراوه‌ به‌ مامۆستا و له‌ ساڵى 1938 خانه‌نشين كراوه‌.[12]

له‌ڕووى ژيان و گوزه‌رانه‌وه‌، فه‌قێ به‌و ده‌قنه‌(ڕاتبه‌)[13] ژياوه‌، كه‌ له‌ خه‌ڵكى گونده‌كان كۆكراوه‌ته‌وه،‌ ئه‌گه‌ر حوجره‌كه‌ له‌ گوند، يان له‌ شاريش بووبێت له‌ ماڵه‌كانى ده‌وروبه‌رى مزگه‌وت كۆكراوه‌ته‌وه. به‌هۆى ده‌ستكورتى و هه‌ژارييانه‌وه‌، فه‌قێ پاره‌ى كتێب و كاغه‌ز كڕينى زۆر كه‌م بووه‌، هه‌ر له‌به‌رئه‌وه‌ به‌زۆريى له‌ نووسراوى ده‌ستخه‌تدا خوێندوويانه‌.[14] ڕاسته‌ به‌شێك له‌ حوجره‌ و مه‌دره‌سه‌كان له‌لايه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ هاوكارى كراون، به‌ڵام زۆربه‌يان له‌لايه‌ن خه‌ڵكانێكى ده‌وڵه‌مه‌ند و توانادار پێداويستييه‌كانى ڕۆژانه‌يان بۆ دابينكراوه‌.[15] به‌پێى گێڕانه‌وه‌كانى مه‌لا عه‌بدوڵڵاى زێوه‌ر، كه‌سێكى وه‌ك مه‌حمود پاشاى جاف(1846-1921) هه‌ر له‌ قزرابات(سه‌عدييه‌)ه‌وه‌ هه‌تا مه‌ريوان، هه‌موو ئه‌و گوندانه‌ى، كه‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وى عه‌شيره‌تى جاف بوون، مووچه‌ى بۆ مه‌لا و وه‌قف بۆ مزگه‌وته‌كانيان دياريكردووه‌، ته‌نانه‌ت مووچه‌ى بۆ زۆرێك له‌ مه‌لا و (موده‌ڕيس) و خه‌ڵكانێكى لێقه‌وماوى ناو شارى سلێمانى بڕيوه‌ته‌وه‌. جگه‌ له‌م كارانه‌ى، هه‌ر شێخ و مه‌لا و ده‌روێش و هه‌ژارێك ڕووى لێ نابێت، نائومێدى نه‌‌كردووه‌.[16] زێوه‌ر له‌ درێژه‌ى گێڕانه‌وه‌كانيدا، ده‌ڵێت ”ئيحسان و خێراتى مه‌حمود پاشا زۆره‌،  له‌ گه‌رميان و كه‌لار، ده‌ككه‌، قه‌ره‌داغ، ته‌كيه‌، له‌ زۆر جێگاى تر، مزگه‌وت و ئه‌وقافى هه‌يه‌، مه‌دره‌سه‌يه‌كى له‌ قزرابات دروستكردووه‌، وه‌ك مه‌دره‌سه‌كه‌ى نيزامييه‌ى نيزامولمولك ئه‌بێ، هه‌موو مانگێ چل ليره‌ زياتر بۆ مه‌عاشى موده‌ڕڕيس و ته‌ڵه‌به‌ و موئه‌زين و خاديم له‌ وه‌قفێ كه‌ بۆى داناوه‌ سه‌رف ئه‌كرێ. هه‌تا خۆى له‌ حه‌ياتا بوو، مونته‌زه‌م ئه‌م مه‌عاشانه‌ ئه‌درا، له‌ پاش وه‌فاتى، نه‌وه‌كانى له‌سه‌ر ئه‌و هاوكارييه‌ به‌رده‌وام بوون“‌.[17]

فه‌قێ وه‌ك پێشتر باسكراوه‌، خوێندنه‌كه‌ى زۆرتر به‌ زمانى عه‌ره‌بى و فارسى بووه‌ و كه‌متر زمانى كوردييان به‌كارهێناوه‌. شاكر فه‌تاح(1930) باسى ئه‌وه‌ى كردووه‌، كه‌ مه‌لا محه‌مه‌د ئه‌مين ناوێك له‌ مزگه‌وتى پێنجوێن (22) فه‌قێى له‌ به‌رده‌ستدا بووه‌ و به‌ زمانى فارسى پێى خوێندوون و حه‌زى له‌ زمانى كوردى نه‌كردووه‌، ته‌نانه‌ت پێى خۆش نه‌بووه‌، كه‌ دواى گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ سلێمانى (ئه‌لف و بێ)ى زمانى كوردى بۆ بنێرێت.[18] چاره‌كه‌ سه‌ده‌يه‌ك دواتر(1955) عه‌لادين سه‌جادى سه‌رنجى ئه‌وه‌ى داوه،‌ كه‌ فه‌قێكانى ناوچه‌ى بادينان هيچيان ده‌رباره‌ى هۆنراوه‌ و ئه‌ده‌بياتى كوردى نه‌زانيوه‌، له‌كاتێكدا شاره‌زاى ئه‌ده‌بى فارسى بوون، ته‌نانه‌ت كاغه‌ز نووسينيشيان به‌ زمانى عه‌ره‌بى بووه‌.[19] له‌وه‌ش زياتر (موفتى ئامێدى) تواناى نووسين و خوێندنه‌وه‌ى به‌ زمانى كوردى نه‌بووه‌.[20]

ئه‌گه‌رچى ژيانى فه‌قێ له‌ پاڵ خوێندنى زانسته‌ شه‌رعييه‌كان، گاڵته‌وگه‌پى شه‌وانه‌ و شه‌ڕه‌ هۆنراوه‌ و نابه‌ناويش سه‌يران، به‌تايبه‌تى له‌ وه‌رزى به‌هار و سه‌ردانيكردنى فه‌قێى مه‌دره‌سه‌‌كانى ترى بۆ لاى يه‌كتر تێدا بووه‌،‌[21] له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خوێندنى حوجره‌، له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك گرفت ڕووبه‌ڕوو بوو، له‌وانه‌ دواكه‌وتوويى شێوازى خوێندن،[22] جياوازى زمان، گرانى مادد‌ه‌كان، زۆرى ماوه‌ى خوێندن، نه‌شياوى شوێنى خوێندن، هه‌ژاريى و نه‌داريى، گرانى نان په‌يداكردن، لێدان و سزاى قورس،[23] به‌تايبه‌تى له‌ قۆناغه‌كانى قوتابى و سوخته‌ييدا، بێگارى بۆ مامۆستا، كرێى خوێندن و ديارى[24] بردن بۆ مامۆستا ... هتد.[25] بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌شێك له‌و گرفتانه‌، محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى و هاوه‌ڵه‌كانى له‌ په‌ڕله‌مانى عێراق، وه‌ك نوێنه‌رانى ليواى سلێمانى هه‌وڵياندابوو، دوو دوو يان سێ سێ حوجره‌كانى سلێمانى يه‌ك بخه‌ن، بۆئه‌وه‌ى له‌ڕووى خوێندن و هاوكارييه‌وه‌ يارمه‌تى بدرێن، به‌ڵام به‌هۆى ڕێكنه‌كه‌وتنى حوجره‌كان له‌نێو خۆياندا كاره‌كه‌يان سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه‌.[26]

هه‌موو ئه‌و كێشانه‌ى سه‌ره‌وه‌ وايكردبوو، ڕێژه‌يه‌كى كه‌مى ئه‌و منداڵانه‌ى له‌ حوجره‌ ده‌يانخوێند، بتوانن هه‌تا كۆتايى درێژه‌ به‌ خوێندن بده‌ن، زۆرينه‌يان پاش ماوه‌يه‌ك له‌ خوێندن، كه‌ فێرى خوێندن و نووسين ‌بوون وازيان له‌ خوێندن هێناوه‌، چونكه‌ خوێندنى حوجره‌ هه‌تا وه‌رگرتنى مۆڵه‌تى مه‌لايه‌تى گران و ماوه‌كه‌ى زۆر بووه‌، هه‌موو كه‌سێكيش ئه‌و پشوودرێژيى و توانايه‌ى نه‌بووه‌.[27] هه‌ربۆيه‌ له‌گه‌ڵ زيادبوونى ژماره‌ى قوتابخانه‌ ميرييه‌كان و هۆشياربوونه‌وه‌ى خه‌ڵكى و گۆڕانى بارودۆخى خوێندن و ئاستى ڕۆشنبيريى خه‌ڵك، خوێندنى حوجره‌ ڕووى له‌ كزيى كرد و ڕێژه‌ى فه‌قێ كه‌مبوويه‌وه‌، محه‌مه‌دى مه‌لا كه‌ريم، كه‌ يه‌كێك بووه‌ له‌ فه‌قێكانى ئه‌و ڕۆژگاره‌ى شارى سلێمانى، باس له‌وه‌ ده‌كات، ئه‌و ڕۆژانه‌ ئه‌وان وه‌ك فه‌قێكان زۆر بيريان له‌ ژيان و پاشه‌ڕۆژى خۆيان كردووه‌ته‌وه‌ و به‌ مايه‌ى سه‌رشۆڕييان زانيوه‌، كه‌ هه‌موو ئێوارانێك ماڵ به‌ ماڵ و ئاوايى بگه‌ڕێن بۆ نان و خواردن په‌يداكردن و ژيانيان به‌ندبێت به‌ سه‌رفيتره‌ى خه‌ڵكه‌وه‌. دواتريش، كه‌ بوون به‌ مه‌لا پاشه‌ڕۆژێكى ئه‌وتۆيان نه‌بێت، سه‌ربارى ئه‌وه‌ش خوێندنه‌كه‌يان هيچ په‌يوه‌ندييه‌كى به‌ ژيانى سه‌رده‌مه‌وه‌ نه‌بێت.[28] عه‌لادين سه‌جادى(1955)يش كاتێك باسى ناوچه‌كانى بادينانى[29] كردووه‌، ده‌ڵێت: ”له‌م وڵاته‌دا فه‌قێ و مه‌لا دوايى هاتووه‌، له‌ هه‌موو ئه‌م وڵاتى بادينانه‌دا گه‌ڕام، بڕوا ناكه‌م په‌نجا فه‌قێيه‌ك هه‌بووبێت، ئه‌وانه‌شى كه‌ هه‌ن له‌ كوردستانى توركياوه‌ هاتوون، ته‌نانه‌ت مه‌لا و شێخه‌كانيش كوڕى خۆيان ناخه‌نه‌ به‌ر خوێندنى فه‌قێيه‌تى، هه‌موو چاويان له‌وه‌يه‌ منداڵه‌كانيان له‌ (مه‌كته‌ب) بخوێنن، نه‌ك له‌به‌ر خوێندن، به‌ڵكو له‌به‌ر پاره‌ و نان په‌يداكردن“. ئه‌وه‌ له‌كاتێكدا پێشتر له‌نێو ئه‌و مه‌دره‌سانه‌دا زاناى گه‌وره‌ى وه‌ك مه‌لا حه‌سه‌نى زێباريى و مه‌لا مه‌حمودى ئامێديى و مه‌لا يه‌حياى مزوورى هه‌ڵكه‌وتوون، به‌ڵام ئێستا شوێن ئاگردانيان چۆڵه‌.[30]

دووه‌م: خوێندنى ميرى

خوێندنى ميرى له‌ سه‌رده‌مى ده‌وڵه‌تى عوسمانيدا به‌ زمانى توركى بوو،[31] به‌هۆى گوێ پێنه‌دانى وه‌ك پێويستى ده‌وڵه‌تى عوسمانى به‌ ڕه‌وشى خوێندن، ڕێژه‌ى خوێنده‌واريى به‌شێوه‌يه‌كى گشتى له‌ سه‌رده‌مه‌دا زۆر كه‌م بوو،[32] به‌شێوه‌يه‌ك كاتێك جه‌نگى يه‌كه‌مى جيهانى كۆتايى هات ڕێژه‌ى خوێنده‌وار له‌ هه‌رسێ ويلايه‌ته‌كه‌ى عێراق له‌ (1%)ى دانيشتوانى تێپه‌ڕى نه‌ده‌كرد.[33] زۆرجار يه‌كێك كاغه‌زێكى بۆ ده‌هات، ماڵ به‌ ماڵ و كۆڵان به‌ كۆڵان به‌ شوێن خوێنده‌وارێكدا ده‌گه‌ڕا، كه‌ كاغه‌زه‌كه‌ى بۆ بخوێنێته‌وه‌.[34]

دواى جه‌نگى يه‌كه‌مى جيهانى، به‌هۆى ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ نوێيه‌ى، كه‌ هاته‌ ئاراوه،‌ خوێندن به‌ زمانى كوردى ده‌ستيپێكرد، به‌ڵام پڕۆسه‌كه‌ له‌ سه‌ره‌تادا ڕووبه‌ڕووى كۆمه‌ڵێك كێشه‌ و گرفت بووه‌وه‌، له‌وانه‌ كه‌مى ڕێژه‌ى قوتابخانه‌، نه‌‌بوونى قوتابخانه‌ى ناوه‌ندى و دواناوه‌ندى، كه‌مى ڕێژه‌ى مامۆستا، گرفتى زمانى خوێندن و نه‌بوونى كتێبى كوردى، به‌تايبه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ بزانرێت، كه‌ زمانى كوردى وه‌ك به‌كارهێنان به‌شێوه‌يه‌كى فه‌رمى له‌ سه‌ره‌تايدا بوو، ئه‌وه‌ش وايكردبوو بناغه‌يه‌كى پته‌وى نه‌بێت.[35]

ليواى سلێمانى به‌هۆى ڕووداوه‌كانى ساڵانى جه‌نگى يه‌كه‌مى جيهانى و گرفته‌ ناوخۆييه‌كانه‌وه‌، يه‌كێك بوو له‌ ليوا دواكه‌وتووه‌كانى عێراق،[36] محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى كاتێك بوو به‌ نوێنه‌رى ليواكه‌، له‌ په‌ڕله‌مانى عێراق، سه‌رنجى ئه‌وه‌يدابوو‌، كه‌ له‌ناو شارى سلێمانيدا ته‌نها يه‌ك قوتابخانه‌ى لێ بووه‌، ئه‌ويش كه‌موكورتى زۆرى هه‌بووه‌، هه‌ربۆيه‌ له‌ دواى ئاسايش و ئارامى گرنگترين بابه‌ت به‌لاى ئه‌و و هاوه‌ڵه‌كانييه‌وه‌، نه‌هێشتنى كه‌موكورتى قوتابخانه‌ تاقانه‌كه‌ى شار و كردنه‌وه‌ى قوتابخانه‌ى نوێ بووه‌، به‌هۆى هه‌وڵه‌كانيانه‌وه‌ هه‌تا كۆتايى خولى يه‌كه‌مى په‌ڕله‌مان، ژماره‌ى قوتابخانه‌كانى ناو شار گه‌يشته‌ چوار قوتابخانه‌، دوانيان سه‌ره‌تايى كوڕان و يه‌كێكيان بۆ كچان[37] و ئه‌وى ديكه‌يان ناوه‌ندى بووه‌،[38] ته‌نانه‌ت بۆ كردنه‌وه‌ى ناوه‌ندييه‌كه‌ خۆى چووبوويه‌ سلێمانى و به‌ردى بناغه‌‌كه‌ى دانابوو.[39] جگه‌ له‌ناو شارى سلێمانى، نوێنه‌رانى ليواكه‌ هه‌وڵێكى زۆرياندا، بۆ كردنه‌وه‌ى قوتابخانه‌ له‌ شاره‌كانى هه‌ڵه‌بجه‌ و پێنجوێن[40] و قه‌ره‌داغ و ته‌وێڵه‌ و به‌رزنجه‌ و چوارتا و چه‌ند شوێنێكى ديكه‌.[41]      

ناوه‌ندييه‌كه‌ى سلێمانى له‌ سه‌ره‌تادا ته‌نها پۆلى يه‌كه‌مى هه‌بووه‌، دواتر پۆلى دووه‌ميشى بۆ زياد كراوه‌.[42] به‌ر له‌ كردنه‌وه‌ى ئه‌م قوتابخانانه‌، له‌ ڕێگه‌ى داواكاريى و به‌ياننامه‌وه،‌‌ چه‌ندين جار داواى كردنه‌وه‌ى قوتابخانه‌يه‌كى سه‌ره‌تايى و يه‌كێكى ناوه‌ندى‌ له‌ سلێمانى كرابوو.[43] ناوه‌ندييه‌كه‌، جگه‌له‌وه‌ى هه‌تا چه‌ند ساڵێك پۆلى سێيه‌مى نه‌بووه‌،[44] بۆ هه‌ندێك له‌ بابه‌ته‌كان مامۆستاى كورد نه‌بووه‌،[45] به‌ناچارى بۆ درێژه‌دان به‌خوێندن، قوتابيان ڕوويان له‌ شاره‌كانى تر به‌تايبه‌تى كه‌ركووك و به‌غدا كردووه‌.[46] ئه‌وانه‌يان، كه‌ ده‌چوونه‌ به‌غدا به‌ هه‌وڵى محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى له‌ دواناوه‌ندى ئه‌و شاره‌ وه‌رده‌گيران.[47] مامۆستا ڕه‌شيد كه‌ريم باسى ئه‌وه‌ى كردووه‌ كاتێك خۆى و سێ له‌ هاوڕێكانى به‌مه‌به‌ستى درێژه‌دان به‌ خوێندن چوونه‌ته‌ به‌غدا، محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى ڕۆڵێكى به‌رچاوى له‌ وه‌رگرتنيان له‌ په‌يمانگاى مامۆستايانى به‌غدا بينيوه‌.[48]

دواتر، كه‌ محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى بوو به‌ وه‌زيرى مه‌عاريف هه‌وڵه‌كانى بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ى خوێندن له‌ ليواى سلێمانى زياتر چڕكرده‌وه‌، به‌ڵام به‌هۆى نه‌بوونى مامۆستاى پێويست و پسپۆڕى كورد بۆ چه‌ند بابه‌تێك نه‌توانرا وه‌ك پێويست كێشه‌كه‌ چاره‌سه‌ر بكرێت، بۆ چاره‌سه‌رى ئه‌و گرفته‌ خۆى سه‌ردانێكى سلێمانى كرد و له‌گه‌ڵ ڕۆشنبيران و پياوماقوڵانى شار و كاربه‌ده‌ستاندا كۆبوويه‌وه‌، به‌شێوه‌يه‌كى كاتى كيشه‌كه‌ به‌وه‌ چاره‌سه‌ركرا، كه‌ ئه‌و چه‌ند بابه‌ته‌ به‌ زمانى عه‌ره‌بى و بابه‌ته‌كانى ديكه‌ به‌ كوردى بخوێنرێن، بۆئه‌وه‌ى ئه‌وه‌ ببێته‌ به‌ردى بناغه‌ى خوێندنى كوردى له‌ داهاتوودا.[49]بۆ چاره‌سه‌رى زياترى ئه‌و بابه‌ته‌‌، محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى هانى ڕۆشنبيرانى كوردى داوه‌، كه‌ گرنگى به‌ وه‌رگێڕانى كتێب بۆ زمانى كوردى بده‌ن، به‌تايبه‌تى ئه‌و بابه‌تانه‌ى، كه‌ له‌ قۆناغه‌كانى خوێندندا ده‌خوێندران، ئه‌وه‌شى به‌ ئه‌ركى سه‌رشانى ڕۆشنبيرانى ئه‌و ڕۆژگاره‌ زانيوه‌، پێيوابووه‌ هه‌ر جۆره‌ سستى نواندنێك له‌و ڕووه‌وه‌ كاريگه‌ريى زۆر قورس و گرانى له‌سه‌ر پاشه‌ڕۆژى كورد ده‌بێت.[50]

هۆكارى ئه‌و هه‌موو گرنگيدانه‌ى به‌ خوێندن و خوێنده‌وارى له‌وه‌وه‌ هاتبوو، كه‌ ناوبراو پێشكه‌وتنى كۆمه‌ڵگه‌ى به‌ خوێندنه‌وه‌ به‌ستبوويه‌وه‌، سودى خوێندنيشى له‌وه‌دا ده‌بينييه‌وه‌، كه‌ خوێندكار هه‌موو قۆناغه‌كانى خوێندن ته‌واو بكات، خۆ ئه‌گه‌ر وانه‌بێت خوێندكارانى كورد له‌ زۆر ماف بێ به‌ش ده‌بوون، به‌تايبه‌تى له‌ پشكى ئه‌و خوێندكارانه‌ى، كه‌ ساڵانه‌ ده‌نێردرانه‌ ئه‌وروپا و ئه‌مريكا به‌مه‌به‌ستى درێژه‌دان به‌خوێندن، له‌لايه‌كى تره‌وه‌ خوێندكاران بێ به‌ش ده‌بوون له‌ درێژه‌دان به‌ خوێندن له‌ خوێندنى باڵا له‌ به‌غدا.[51]

جگه‌ له‌ كه‌مى ڕێژه‌ى قوتابخانه‌كان به‌ به‌راورد به‌ زۆرى ژماره‌ى دانيشتوان، له‌و سه‌ره‌تايه‌وه،‌ كه‌ قوتابخانه‌كان له‌ قه‌زا و ناحيه‌كان و گونده‌ گه‌وره‌كان ده‌كرانه‌وه،‌ خاوه‌نى خانووى تايبه‌ت به‌ خۆيان و پێداويستييه‌كانى خوێندن نه‌بوون، به‌ڵكو زياتر له‌ خانووى كرێدا بوون، كه‌ هيچ مه‌رجێكى خوێندنى تێدا نه‌بووه‌ ... هتد.[52] له‌ شارێكى وه‌ك هه‌ڵه‌بجه‌دا،‌ كه‌ گه‌وره‌ترين قه‌زاى ليواى سلێمانى بوو، هه‌تا كۆتايى بيسته‌كانى سه‌ده‌ى بيست، يه‌ك قوتابخانه‌ى كوڕانى تێدا بوو، ئه‌م قوتابخانه‌يه‌ سه‌ره‌تا به‌ (ئه‌وه‌ڵى هه‌ڵه‌بجه‌) ناوبراوه‌ و له‌ چوار پۆل پێكهاتبوو، ئه‌ويش وه‌ك ته‌واوى قوتابخانه‌كانى ديكه‌ى كوردستان له‌ ساڵانى جه‌نگى يه‌كه‌مى جيهانى وێران بووه‌ و داخراوه‌. دواى جه‌نگ كه‌ كراوه‌ته‌وه،‌ ته‌نها سێ پۆل بووه‌، دواى كردنه‌وه‌ى پۆله‌كانى چوار و پێنج كراوه‌ به‌ سه‌ره‌تايى، قوتابخانه‌كه‌ له‌ خانوويه‌كى بچووكدا بووه‌، كه‌ موڵكى حاميد به‌گى جافى قايمقامى هه‌ڵه‌بجه‌ بووه‌،[53] به‌ڵام دواتر كاربه‌ده‌ستان و ده‌وڵه‌مه‌ند و خه‌ڵكانى ئاسايى پاره‌يان كۆكردووه‌ته‌وه‌ و خانووه‌كه‌يان نوێ و فراوان كردووه(1926)‌.‌[54] به‌هۆى نه‌بوونى قوتابخانه‌ى كچانه‌وه‌، له‌ كۆتايى بيسته‌كانيشدا ژماره‌يه‌ك كچى شاره‌كه‌، كه‌ زياتر كچى كاربه‌ده‌ست و ده‌وڵه‌مه‌ند و ڕۆشنبيره‌كانى شار بوون، له‌ هه‌مان خوێندنگا ده‌ستيان به‌ خوێندن كردووه‌، ئه‌گه‌رچى له‌سه‌ر ئه‌و كاره‌  سه‌رزه‌نشتى زۆر كراون‌. له‌ حوزه‌يرانى ساڵى 1930 بۆ يه‌كه‌مجار قوتابخانه‌ى كچان له‌ هه‌ڵه‌بجه[55]‌ كرايه‌وه‌، ديسان له‌به‌ر نه‌بوونى خانووى تايبه‌ت، خانوويه‌ك بۆ قوتابخانه‌كه‌ به‌كرێ گيراوه‌.[56] له‌ چه‌مچه‌ماڵيش(1928) به‌پێى گێڕانه‌وه‌كانى مامۆستا ڕه‌شيد كه‌ريم يه‌ك قوتابخانه‌ى چوار پۆلى لێ بووه‌، كه‌ له‌ خانوويه‌كى كۆندا بووه‌.[57] له‌ قه‌ڵادزێ هه‌تا ساڵى 1955 ته‌نها يه‌ك قوتابخانه‌ى سه‌ره‌تايى شه‌ش پۆلى لێ بووه‌، به‌ڵام خانووه‌كه‌ تايبه‌ت بووه‌ به‌ قوتابخانه‌‌.[58]

له‌ قه‌زا و ناحيه‌ و ئه‌و گونده‌ گه‌ورانه‌ى، كه‌ قوتابخانه‌يان بۆ كرابوويه‌وه‌، جگه‌ له‌ نه‌بوونى ناوه‌ندى و دواناوه‌ندى، قوتابخانه‌كانيان پۆلى شه‌شى سه‌ره‌تايى تێدا نه‌بووه‌، هه‌ربۆيه‌ ئه‌وانه‌ى له‌ پۆلى پێنج ده‌رده‌چوون، يان ده‌بوو واز له‌ خوێندن بهێنن، ياخود ڕوو له‌ و شارانه‌ بكه‌ن، كه‌ ئه‌و قۆناغانه‌ى خوێندنيان لێ بووه‌. هه‌موو كه‌سيش ئه‌و توانايه‌ى نه‌بووه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ زۆر قوتابى به‌ناچارى وازى له‌ قوتابخانه‌ هێناوه‌، به‌نموونه‌ دڵزار دواى ئه‌وه‌ى، كه‌ قۆناغى ناوه‌ندى ته‌واو ده‌كات(1942)، به‌هۆى نه‌بوونى قوتابخانه‌ى دواناوه‌ندى‌ له‌ كۆيه ناچار بووه‌، كه‌ واز له‌ خوێندن بهێنێت، چونكه‌ بارودۆخى ژيان ڕێگه‌ى ئه‌وه‌ى نه‌داوه‌ له‌ هه‌ولێر يان كه‌ركووك درێژه‌ به‌ خوێندنه‌كه‌ى بدات‌.[59] به‌دڵنياييه‌وه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ بۆ كچان[60] گرانتر بووه‌.

وه‌ك محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار باسى كردووه‌، هه‌تا ئه‌و سه‌رده‌مه‌ى ئه‌وانيش له‌ زۆر شوێنى كوردستاندا، دژايه‌تى خوێندنى ميرى ده‌كرا، به‌تايبه‌تى خوێندنى  كچان، به‌شێك له‌ مه‌لا و شێخ و خه‌ڵكانى نه‌خوێنده‌وار و دواكه‌وتوو به‌ ئاشكرا به‌ره‌نگارى ئه‌و باوكانه‌ ده‌بوونه‌وه،‌ كه‌ كچه‌كانيان ده‌خسته‌ به‌ر خوێندن. ژماره‌يه‌ك له‌ نووسه‌ران و شاعيران له‌ڕێگه‌ى نووسينه‌وه‌ زۆر هه‌وڵياندا به‌ر به‌و بيركردنه‌وه‌ دواكه‌وتوويه‌ بگرن، هه‌ربۆيه‌ هانى خه‌ڵكيان بۆ خوێندن، به‌تايبه‌تى كچان ده‌دا.[61] له‌ شوێنێكى وه‌ك شارى سلێمانيدا بڵاوكراوه‌كانى ئه‌و سه‌رده‌مه‌ ڕۆڵێكى گه‌وره‌يان ده‌بينى له‌ بڵاوكردنه‌وه‌ى خوێنده‌وارى. كه‌سێكى وه‌ك حه‌پسه‌خانى نه‌قيب پشتيوان و لايه‌نگرێكى سه‌ختى خوێندنى كچان بوو، ته‌نانه‌ت خانوويه‌كى خۆى بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ ته‌رخان كردبوو.[62]

مه‌لا عه‌وڵاى حاجى سمايل باسى ئه‌وه‌ى كردووه‌، دواى ئه‌وه‌ى له‌ژێر كاريگه‌رى كوڕه‌ جوله‌كه‌يه‌كدا هۆگرى خوێندنى ميرى بووه‌ و ئه‌و نيازه‌ى‌ له‌لاى باوكى دركاندووه‌، باوكى به‌ توڕه‌ييه‌وه‌ وه‌ڵامى ده‌داته‌وه‌ و ده‌ڵێت: ”به‌ته‌ماى هۆگرى منداڵه‌ جوله‌كه‌كان ببێ و وه‌كوو ئه‌وان كافر ببى، من به‌ ته‌مام تۆ ببى به‌ مه‌لا‌ى دوازده‌ عيلم، به‌تايبه‌تى دواى ئه‌وه‌ى مه‌لاى مزگه‌وت خه‌ونێكى باوكمى به‌وه‌ لێكدابوويه‌وه‌ كه‌ كوڕه‌كه‌ى ده‌بێته‌ مامۆستايه‌كى باش و به‌وهۆيه‌وه‌ حه‌فتا پشتى له‌ ئازارى قيامه‌ت ده‌به‌خشرێت“.[63]مه‌لا عه‌بدولكه‌ريمى موده‌ڕيسيش سه‌ربارى حه‌زى منداڵه‌كانى بۆ خوێندن، له‌ تاقه‌ قوتابخانه‌كه‌ى گوندى بياره‌، به‌ڵام ئه‌و ڕێگرى لێكردوون و واى به‌ باشتر زانيوه‌، كه‌ له‌ حوجره‌ درێژه‌ به‌ خوێندنى فه‌قێيه‌تى بده‌ن، بۆئه‌وه‌ى به‌ هه‌مان ڕێچكه‌ى ئه‌ودا بڕۆن، ئه‌وانيش به‌ناچاريى درێژه‌يان به‌خوێندنى ئايينى داوه‌.[64]

وادياره‌ به‌هۆى گۆڕانى بارودۆخى ئابووريى و كۆمه‌ڵايه‌تى، بيروباوه‌ڕى خه‌ڵك و ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ نوێيه‌ى، كه‌ هاتبووه‌ ئاراوه،‌ خه‌ڵكانێكى زۆر هۆگرى خوێندن بوون، چونكه‌ خه‌ڵكانێك له‌پێناو فێربوون، يان درێژه‌دان به‌خوێندن ويستوويانه‌ بخوێنن، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ى كاتى خوێندن له‌ ڕۆژدا بووه‌ و ئه‌وانيش له‌ ڕۆژدا كاريان هه‌بووه،‌ نه‌يانتوانيوه‌ درێژه‌ به‌ خوێندن بده‌ن، به‌ناچارى ڕوويان له‌ خوێندنى ئێواران، يان به‌ده‌ربڕينى ئه‌و ڕۆژگاره‌ خوێندنى شه‌وان له‌نێو قوتابخانه‌كاندا كردووه‌. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌، نوێنه‌رانى ليواى سلێمانى هه‌وڵى كردنه‌وه‌ى قوتابخانه‌يان بۆ ئه‌و جۆره‌ خه‌ڵكانه‌ داوه‌.[65] ئه‌م خوێندنگايه‌ (خوێندنگاى زانستى كوردان) به‌پێى گێڕانه‌وه‌كانى شاكر فه‌تاح به‌هۆى ڕووداوه‌كانى 6ى ئه‌يلوولى 1930 داخراوه‌، بيانووى حكومه‌تيش ئه‌وه‌بوو، كه‌ مامۆستايان و خوێندكاره‌كانى ئه‌م خوێندنگايه‌ به‌شدارى ڕاپه‌ڕينى به‌رده‌ركى سه‌رايان كردووه‌ و ڕۆڵيان هه‌بووه‌، به‌ڵام جارێكى تر له‌ 15/2/1931 كرايه‌وه، هه‌ر پاش كردنه‌وه‌ى نزيكه‌ى (110)خوێندكار په‌يوه‌ندييان به‌ خوێندنگاكه‌وه‌ كرده‌وه‌ و سێ مامۆستاش خۆبه‌خشانه‌‌ خۆيان بۆ خوێندنگاكه‌ ته‌رخانكردووه‌.[66] شاكر فه‌تاح له‌كاتى گه‌شته‌كه‌شيدا بۆ هه‌ڵه‌بجه‌ و هه‌ورامان (1933) باسى ئه‌وه‌ى كردووه‌، له‌ خوێندنگاى زانستى هه‌ڵه‌بجه‌، شه‌وان‌ شاگرده‌كان به‌ دووكانداره‌كانيان خوێندووه‌، كه‌ ژماره‌يان (30) خوێندكار بووه‌.[67]‌  

ئه‌وه‌ سه‌ربارى ئه‌وه‌ى، له‌ زۆر شوێنى كوردستان به‌تايبه‌تى له‌ گونده‌كان، هه‌تا ساڵانى چله‌كان و په‌نجاكان قوتابخانه‌ نه‌بووه‌، ده‌سه‌ڵاتدارانى ئه‌و ناوچانه‌ له‌ چاوكرانه‌وه‌ى خه‌ڵكى ناوچه‌كانيان به‌هۆى خوێندنه‌وه‌ ‌ترساون، هه‌ربۆيه‌ دژايه‌تى كردنه‌وه‌ى قوتابخانه‌يان كردووه‌.[68] زۆرى ڕێژه‌ى نه‌خوێنده‌وارى له‌نێو گوندنشينان و دواكه‌وتووييان، به‌گووته‌ى دڵدار وايكردبوو، نه‌بنه‌ خه‌ڵكێكى هۆشيار، به‌پێچه‌وانه‌وه‌،‌ زۆرتر له‌ خه‌مى زه‌وييه‌كانيان و تێركردنى سكى خۆياندا بن و گرفتارى كۆمه‌ڵێك شتى خورافى و هه‌ندێك بيروبۆچوونى هه‌ڵه‌ بن. لاوازى ئه‌و هۆشيارييه‌ سه‌رى كێشابوو، بۆئه‌وه‌ى‌ به‌ چاوى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى له‌ هيچ شتێك نه‌ڕوانن.[69]

سه‌باره‌ت به‌ زمانى خوێندنيش له‌نێو قوتابخانه‌كانى كوردستاندا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى به‌ريتانييه‌كان به‌تايبه‌تى خودى مێجه‌رسۆن له‌ ڕێگه‌ى ڕۆژنامه‌ى (پێشكه‌وتن)ه‌وه‌ زۆر گرنگييان به‌ زمانى كورى داو شێخ مه‌حموديش له‌ ڕۆژى 28/11/1922 به‌ فه‌رمانێك زمانى كوردى به‌ زمانى ڕه‌سمى له‌ ته‌واوى فه‌رمانگه‌كانى حكومه‌ته‌كه‌يدا ناساند،[70] دواتريش نوێنه‌رانى كورد له‌ په‌ڕله‌مانى عێراق و ڕووناكبيران و كاربه‌ده‌ست و لێپرسراوانى كورد زۆر جه‌ختييان له‌ به‌ڕه‌سمى ناساندنى زمانى كوردى له‌ كوردستان و خوێندن و نووسين به‌ زمانى كوردى كرده‌وه‌،[71] سه‌ربارى ئه‌وانه‌ش خوێندن ته‌نها له‌ ليواى سلێمانى و هه‌ولێر به‌ زمانى كوردى بوو‌، له‌ شاره‌كانى ديكه‌ى وه‌ك خانه‌قين و شه‌نگال و شێخان و دهۆك و ئاكرێ و ئامێدى و زاخۆ به‌ زمانى عه‌ره‌بى بووه‌. له‌ ليواى كه‌ركووك ته‌نها له‌و گه‌ڕه‌كانه‌ى، كه‌ زۆرينه‌ كوردبوون، قوتابخانه‌ى كوردى تێدا بووه‌، له‌ شوێنه‌كانى ديكه‌ به‌ عه‌ره‌بى، يان توركى بووه‌‌.[72] له‌و سه‌ره‌تايه‌وه، كه‌ ويلايه‌تى موسڵ به‌ عێراقه‌وه‌ لكێنرا، له‌‌‌ هه‌ندێ قه‌زا و ناحيه‌ى سه‌ر به‌ موسڵ خه‌ڵكانێك واژۆيان كۆكردبوويه‌وه‌، ئه‌وه‌يان ڕه‌تكردبوويه‌وه‌، كه‌ به‌ زمانى كوردى بخوێنن، ته‌نانه‌ت چه‌ند خۆپيشاندانێكيشيان به‌ منداڵه‌كانيان كردبوو.[73]

له ڕۆژى‌ 21/1/1926 سه‌رۆك وه‌زيرانى عێراق له‌ لێدوانێكيدا ڕايگه‌ياندبوو: ”ئه‌م وڵاته‌ ناژى ئه‌گه‌ر مافى ئه‌وانه‌ى، كه‌ له‌گه‌ڵمان ده‌ژين نه‌درێت. پێويسته‌ مافى كورد بده‌ين، مۆزه‌فيان له‌ خۆيان بێت و زمانه‌كه‌يان به‌ زمانێكى ڕه‌سمى بناسرێت و منداڵه‌كانيان له‌ قوتابخانه‌كاندا به‌ زمانى خۆيان بخوێنن“.[74]

ئه‌حمه‌د خواجه‌ ئاماژه‌ى به‌وه‌ كردووه‌، كه‌ هه‌تا ساڵى 1928 له‌ هه‌ولێر حكومه‌ت به‌ عه‌ره‌بى و توركى ده‌ينووسى و به‌ كوردى نووسين ئێجگار كه‌م بووه‌.[75] تێبينى ئه‌وه‌شى كردووه‌، كه‌ زۆربه‌ى خه‌ڵكى خانه‌دان و ئاغاكانى نێو قه‌ڵاى هه‌ولێر به كوردييه‌كى تێكه‌ڵه‌ به‌ زمانى ‌تور‌كى قسه‌يان كردووه‌، بيرى كوردايه‌تيشيان زۆر كه‌م بووه‌، به‌ڵام كۆيه‌ كوردايه‌تى له‌ جۆشدا بووه‌، به‌شێوه‌يه‌ك ئاغا و ئه‌فه‌ندى و جوتيارييان وه‌ك يه‌ك نيشتمانپه‌روه‌ر بوون. هه‌رئه‌وه‌ش هانيداوه‌‌ له‌گه‌ڵ ئاسه‌ف ڕه‌ئوفى كۆيى(1930) زۆر نامه‌ى نهێنى بۆ موته‌سه‌ڕيف و وه‌زيره‌كانى حكومه‌تى عێراقى بنێرن و تيايدا‌ داواى نووسين و خوێندن به‌ زمانى كوردى بكه‌ن، له‌وه‌دا ڕه‌شاد موفتيش(1915-1992) هاوكارێكى باشيان بووه‌‌.[76]

دڵدار، كه‌ ئه‌و ساڵانه‌ له‌ هه‌ولێر خوێندوويه‌تى، باسى سه‌ردانێكى ئه‌حمه‌د به‌گى‌ تۆفيق به‌گى كردووه،‌ بۆ قوتابخانه‌كه‌يان، كه‌ به‌ كوردى قسه‌ى كردووه‌، ئه‌و به‌ كوردى قسه‌كردنه‌ به‌پێى گێڕانه‌وه‌كانى ناوبراو گڕوتينێكى نوێى داوه‌ به‌ خوێندكاره‌ كورده‌كان و له‌ هه‌ست به‌بێ كه‌سى كردن ڕزگارى كردوون، هه‌روه‌ك هيوايه‌كى نوێى پێ به‌خشيون، كه‌ به‌رگرى له‌ زمانى خۆيان بكه‌ن.[77]

ڕه‌وشه‌كه‌ له‌ بادينان خراپتر بووه‌، سه‌جادى(1955) ده‌ڵێت: ”ئه‌م وڵاته (زاخۆ)‌ به‌ هيچ جۆرێك نازانن كوردى بخوێننه‌وه‌، له‌و ڕووه‌وه‌ زۆر دواكه‌وتوون ... هى وايان هه‌بوو كه‌ باسى خوێندن و نووسينم به‌ زمانى كوردى بۆ ده‌كرد، ملێكى با ئه‌دا و به‌لايه‌وه‌ شتێكى سه‌ير بوو، وه‌ك ئه‌وه‌ى هه‌تا ئێستا گوێچكه‌ى به‌و قسه‌يه‌ ئاشنا نه‌بووبێ وابوو، ده‌سته‌ى خوێنده‌وارانيان له‌و بڕوايه‌دابوون كه‌ ده‌بێ به‌ زمانى كوردى بخوێنن و بنووسن، به‌ڵام گرفته‌كه‌يان ئه‌وه‌بوو كه‌ تواناى خوێندنه‌وه‌ و نووسينيان به‌ سۆرانى نه‌بوو. ئه‌وه‌ش وايكردبوو له‌ هه‌موو ناوچه‌كه‌دا خوێندن به‌ زمانى كوردى نه‌خوێنرێت، ته‌نانه‌ت به‌شى كوردى ڕاديۆش كه‌ به‌ شێوه‌زارى سۆرانى بوو، زۆر به‌ كه‌مى ده‌يان كرده‌وه‌ و گوێيان لێ ده‌گرت“.[78] سه‌جادى له‌ زمانى حاجۆ ئاغاى خه‌ڵكى زاخۆوه‌ ئه‌وه‌ى گێڕاوه‌ته‌وه،‌ كه‌ ئه‌و و حازم به‌گ[79] لايه‌نگرى خوێندن و نووسين به‌ زمانى كوردى بوون، به‌ڵام خه‌ڵكه‌ ئاساييه‌كه‌ زۆر حه‌زيان پێى نه‌كردووه‌، حاجۆ ئاغا نيگه‌رانى ئه‌وه‌ بووه‌، كه‌ هيچ كه‌سێك له‌ ناوچه‌كه‌، تواناى نووسين و خوێندنه‌وه‌ى به‌ زمانى كوردى نييه‌.[80]

به‌كورتى، به‌هۆى ئه‌و هه‌موو ڕێگريى و له‌مپه‌رانه‌ى ئه‌و ڕۆژگاره‌ له‌ به‌رده‌م خوێندندا بوون، هه‌موو كه‌س خوێندنى بۆ ته‌واو نه‌ده‌كرا، نه‌جمه‌دين مه‌لا له‌و پێشه‌كييه‌دا، كه‌ بۆ بيره‌وه‌رييه‌كانى مامۆستا ڕه‌شيد كه‌ريمى نووسيوه‌، ئاماژه‌ى به‌و ڕه‌وشه‌ كردووه‌ و گوتوويه‌تى: ”ئه‌م بيره‌وه‌رييه‌ سه‌رده‌مى پێشوومان نيشان ئه‌دا، كه‌ هۆى خوێندن له‌ وڵاته‌كه‌مان چه‌ند گران بووه‌، كه‌سێك بيويستايه‌ بخوێنێ، خوێنى ئه‌بوو به‌ ئاو هه‌تا ديپلۆمى وه‌رئه‌گرت“.[81]

[1]مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانى: يادداشته‌كانى مناڵى و به‌شێكى سه‌رده‌مى فه‌قێيه‌تى مامۆستا مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانى، ساغكردنه‌وه‌ و پێشكه‌شكردنى محه‌مه‌دى مه‌لاكه‌ريم، چاپخانه‌ى الحوادث، به‌غدا، 1984، ل51 كه‌مال ڕه‌ئوف محه‌مه‌د(بابى لالۆ): ئه‌ده‌بى نامه‌نووسينى كوردى، جزمى سێيه‌م، چاپى يه‌كه‌م، بڵاوكراوه‌ى ئاراس، هه‌ولێر، 2004، ل30-31.

[2] عه‌لادين سه‌جادى: گه‌شتێك له‌ كوردستانا، چاپخانه‌ى مه‌عارف، به‌غدا، 1956، ل139 ؛ مه‌ولود بێخاڵى: هه‌ولێرم واديوه‌، به‌رگى يه‌كه‌م، ده‌زگاى ڕۆشنبيريى و بڵاوكردنه‌وه‌ى كوردى، به‌غدا، 1991، ل66.

[3] بڕوانه‌: مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانى: س.پ ؛ محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ئاماده‌كردنى سديق ساڵح، چاپخانه‌ى شڤان، له‌ بڵاوكراوه‌كانى بنكه‌ى ژين، سلێمانى، 2007، ل71، 94-96 ؛ عه‌لادين سه‌جادى: گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل138-139 ؛ مه‌لا عه‌بدوڵڵاى زێوه‌ر: گه‌نجينه‌ى مه‌ردان و يادداشتى ڕۆژانى ده‌ربه‌ده‌رى، چاپخانه‌ى (شركة مطبعة الاديب البغدادية) به‌غدا، 1985 ؛ عه‌بدولخالق عه‌لادين: س.پ، ل28 ؛ مه‌لا عه‌وڵاى حاجى سمايل: سه‌ربرده‌ى ژيانى سياسيم، مطبعة الاديب البغدادية المحدودة، به‌غداد، 1990، ل7-11 ؛ ئه‌حمه‌د دڵزار: بيره‌وه‌رى ڕۆژانى ژيانم، به‌شى يه‌كه‌م و دووه‌م، وه‌شانخانه‌ى سارا، ستۆكهۆڵم، 1991، ل10-12 ؛ هادى ڕه‌شيد چاوشلى: هه‌ولێر له‌گه‌ڵ كاروانى فه‌له‌ك، چاپخانه‌ى (الجاحظ)، به‌غدا، 1987، ل24.

[4] مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانى: س.پ، ل4-5.

[5] ه.س.‌

[6]هادى ڕه‌شيد چاوشلى: هه‌ولێر له‌گه‌ڵ كاروانى فه‌له‌ك، ل24.

[7] مه‌ولود بێخاڵى: س.پ، ل67.

[8] بڕوانه‌: محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل32 ، 71 ؛ عه‌بدولخالق عه‌لادين: دڵدار شاعيرى شۆڕشگێڕى كورد، دار افاق عربية للصحافة والنشر، بغداد، 1985، ل28 ؛ ئه‌حمه‌د دڵزار: س.پ، به‌شى يه‌كه‌م و دووه‌م، ل10-12 ؛ مه‌لا عه‌بدوڵڵاى حاجى سمايل: س.پ، ل7.

[9] گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل134-135 ؛ كه‌مال ڕه‌ئووف محه‌مه‌د(بابى لالۆ): ئه‌ده‌بى نامه‌نووسينى كوردى، جزمى يه‌ك، ل25-28.

[10] محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل71.

[11] عه‌بدولخالق عه‌لادين: س.پ، ل11-12.

[12] گه‌نجينه‌ى مه‌ردان، ل12.

[13]وشه‌ى ڕاتبه‌ عه‌ره‌بييه‌ و به‌ماناى مووچه‌ دێت، به‌مه‌به‌ستى دابينكردنى خواردنى ڕۆژانه‌ هه‌موو ئێواره‌يه‌ك يه‌ك يان دوو فه‌قێى حوجره‌كان كه‌ زۆرتر سوخته‌كان ئه‌و كاره‌يان كردووه‌ ڕاده‌سپێردران به‌نێو ماڵه‌كانى نزيك مزگه‌وت يان ماڵه‌كانى گونددا بگه‌ڕێن، هه‌ر ماڵێك به‌پێى تواناى خۆى له‌ خواردن و پێداويستى ڕۆژانه‌ بڕێك هاوكارى ده‌كردن، هه‌ندێك خه‌ڵكيش له‌برى خواردن پاره‌يان داوه‌، ڕاتبه‌ش سێ جۆر بووه‌: ڕاتبه‌ى ڕۆژانه‌، ڕاتبه‌ى به‌هاره‌، ڕاتبه‌ى هاوينه‌. بۆ زانيارى زياتر له‌مباره‌يه‌وه‌ بڕوانه‌: مه‌لا ئه‌حمه‌د عه‌بدولڕه‌حمان سيامه‌نسوورى: باسێك ده‌رباره‌ى ڕاتبه‌ى فه‌قێ له‌ ناوچه‌كانى كوردستان، گ(ڕه‌نگين)، ژ(158)، 2000، ل12-13 ؛ محه‌مه‌دى مه‌لاكه‌ريم: لاپه‌ڕه‌يه‌ك له‌ خه‌باتى فه‌قێكانى كوردستان، گ(به‌يان)، ژ(2)، ئه‌يلوولى 1972، ل18-19 ؛ محه‌مه‌دى مه‌لاكه‌ريم: فه‌قێ و فه‌قێيه‌تی له‌ كوردستانی جاراندا، گ(به‌يان)، ژ‌(8)، 1973، ل51-52.

[14] محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل96.

[15] بڕوانه‌: مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانى: ، ل19-23، 43 ؛ مه‌لا عه‌بدوڵڵاى زێوه‌ر: س.پ، ل68، 76-77، 81، 100، 127، 180 ؛ محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل95 ؛ ئاكۆ شوانى: شارى سلێمانى(1918-1932)، چ1، چاپخانه‌ى زانست، سلێمانى، 2002، ل57.

[16]گه‌نجينه‌ى مه‌ردان و، ل72.

[17]ه.س، ل76-77.

[18] ئاوێنه‌ى ژيانم (سه‌رجه‌م به‌رهه‌مى شاكر فه‌تاح، كتێبى يه‌كه‌م)، ڕێكخستن و لێكۆڵينه‌وه‌ى ئه‌حمه‌د سه‌يد عه‌لى به‌رزنجى، چ1، چاپخانه‌ى وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده‌، بڵاوكراوه‌ى ئاراس، هه‌ولێر، 2003، ل69.

[19] گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل87.

[20] ه.س، ل62.

[21]بۆ زانيارى زياتر له‌مباره‌يه‌وه‌ بڕوانه‌: مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانى: س.پ ؛ مه‌لا ئه‌حمه‌د عه‌بدولڕه‌حمان سيامه‌نسوورى: باسێك ده‌رباره‌ى ڕاتبه‌ى فه‌قێ له‌ ناوچه‌كانى كوردستان، گ(ڕه‌نگين)، ژ(158)، 2000 ؛ محه‌مه‌دى مه‌لاكه‌ريم: لاپه‌ڕه‌يه‌ك له‌ خه‌باتى فه‌قێكانى كوردستان، گ(به‌يان)، ژ(2)، ئه‌يلوولى 1972  ؛ محه‌مه‌دى مه‌لاكه‌ريم: فه‌قێ و فه‌قێيه‌تى له‌ كوردستاندا.

[22] ئاكۆ عه‌بدولكه‌ريم شوانى: شارى سلێمانى 1918-1932، ل57.

[23]مه‌لا عه‌وڵاى حاجى سمايل باسى ئه‌وه‌ى كردووه‌ كه‌ ئه‌و هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ حه‌زى له‌ خوێندنى حوجره‌ نه‌بووه‌، كه‌ لێدان و فه‌لاقه‌ى مه‌لاشى بينيوه‌ هێنده‌ى ديكه‌ له‌ خوێندنى حوجره‌ ترساوه‌، به‌وهۆيه‌وه‌ وازى له‌ خوێندنى حوجره‌ هێناوه‌. مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانيش ده‌ڵێت: ”زۆر منداڵ بووم، له‌ ئابڵاخ فه‌قێيه‌كى باوكم ... ده‌رسى پێ ئه‌گووتم، فه‌قێكه‌ لێى دام، ده‌ستم كرد به‌ گريان، به‌ كوڵى گريانه‌وه‌ چووم بۆ ماڵى باوه‌ گه‌وره‌م(حاجى مه‌لا محه‌مه‌دى باوكى دايكم)، پووره‌ فاتمه‌م(خوشكى دايكم) به‌ده‌م گريانمه‌وه‌ هات، فرمێسكه‌كانى چاومى سڕى و لاواندمييه‌وه‌، وتى: مه‌چۆره‌ لاى فه‌قێيان، ئيتر خۆم درست پێ ئه‌ڵێم. مه‌لا عه‌وڵاى حاجى سمايل : س.پ، ل8-9 ؛ مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانى: س.پ، ل8.

[24]جگه‌ له‌ كرێى مانگانه‌، ده‌بوو ناوبه‌ناو دياريش بۆ مامۆستا ببه‌ن، به‌نموونه‌ هه‌ندێك ئايه‌ت كه‌ سوخته‌كان پێى ده‌گه‌يشتن ده‌بوو پاداشت يان ديارييه‌ك بۆ مامۆستا ببه‌ن. مه‌ولود بێخاڵى: س.پ، ل70-71. مه‌لا عه‌وڵا باسى ئه‌وه‌ى كردووه‌، كه‌ جگه‌ له‌ كرێى مانگانه‌، ئاوڕاكێشان بۆ ماڵى مامۆستا، ڕۆژانه‌ قاپێك ماست و هه‌فتانه‌ كه‌ره‌ و ته‌نانه‌ت ساڵانه‌ش باوكى زه‌كاتى مه‌ڕه‌كانى داوه‌ به‌و مامۆستايه‌ى، كه‌ ئه‌م له‌لاى خوێندوويه‌. بڕوانه‌: مه‌لا عه‌وڵاى حاجى سمايل: س.پ، ل8-9.

[25] بۆ زانيارى زياتر له‌مباره‌وه‌ بڕوانه‌: مه‌لا محه‌مه‌دى چرۆستانى: س.پ ؛ عه‌بدولخالق عه‌لادين: س.پ، ل11-12 ؛ ئه‌حمه‌د دڵزار: س.پ، ل10-12 ؛ مه‌لا عه‌وڵا حاجى سمايل: س.پ، ل7-11 ؛ مه‌ولود بێخاڵى: س.پ، ل68 ؛ محه‌مه‌دى مه‌لا كه‌ريم: لاپه‌ڕه‌يه‌ك له‌ خه‌باتى فه‌قێكانى كوردستان، گ(به‌يان)، ژ(2)، ئه‌يلوولى 1972، ل18-20 ؛ محه‌مه‌دى مه‌لا كه‌ريم: فه‌قێ و فه‌قێيايه‌تى له‌ كوردستانى جاراندا، گ(به‌يان)، ژ(8)، 1973، ل51-56 ؛ مه‌حمود عه‌زيز حه‌سه‌ن: يادنامه‌كانى ژيان ژيانى فه‌قێ و ده‌نگى فه‌قێ، چ1، چاپخانه‌ى شڤان، به‌ڕێوه‌به‌رێتى چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ى سلێمانى، سلێمانى، 2008 ؛ زه‌نون پيريادى: ژيانى فه‌قێيايه‌تى له‌ كوردستان، گ(ڕه‌نگين)، ژ(105)، 14/10/1997، ل22-23 ؛ كه‌مال ڕه‌ئووف محه‌مه‌د (بابى لالۆ): ئه‌ده‌بى نامه‌نووسينى كوردى، جزمى يه‌ك، ل25-29.

[26]محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كی: محاسه‌به‌ی نيابه‌ت، ئاماده‌كردنی ئه‌حمه‌د حسه‌ين، چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی ڕۆشنبيری، سلێمانی، 2005، ل20.

[27]هادى ڕه‌شيد چاوشلى: هه‌ولێر له‌گه‌ڵ كاروانى فه‌له‌ك، ل24.

[28] محه‌مه‌دى مه‌لاكه‌ريم: لاپه‌ڕه‌يه‌ك له‌ خه‌باتى فه‌قێكانى كوردستان، ل19.

[29]سه‌جادى باسى ئه‌وه‌ى كردووه‌، كه‌ خه‌ڵكى ناوچه‌ى بادينان به‌ هه‌ردوو ده‌ستييانه‌وه‌ چوونه‌ته‌ ژێر باڵى ئايين، وه‌نه‌بێ له‌ڕووى عيلمه‌وه‌ بێ، به‌ڵكو زۆرتر له‌ڕووى بيستنه‌وه‌يه‌. گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل88.

[30] گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل88.

[31]ئاكۆ عه‌بدولكه‌ريم شوانى: شارى سلێمانى 1918-1932، ل59.

[32] محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل97.

[33]ئاكۆ عه‌بدولكه‌ريم شوانى: شارى سلێمانى 1918-1932، ل66.

[34] محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل97.

[35]بۆ زانيارى زياتر بڕوانه‌: محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: محاسه‌به‌ى نيابه‌ت، ل14-22 ؛ محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كی: دوو ته‌قه‌لای بێ سوود، لێكۆڵينه‌وه‌ی سه‌باحی عه‌لی غالب، چاپخانه‌ی هه‌ڵوێست، له‌نده‌ن، 1984، ل64-114 ؛ مه‌ريوان مه‌حمود محه‌مه‌د: خوێندنى كوردى له‌ ململانێى سياسى نێوان كورد و ده‌وڵه‌تى عێراق(1921-1958)، نامه‌ى ماسته‌ر بڵاونه‌كراوه‌، به‌شى مێژووى زانكۆى كۆيه‌، 2021.

[36] مه‌لا عه‌بدوڵڵاى زێوه‌ر: گه‌نجينه‌ى مه‌ردان و، ل111-112.

[37]عه‌بدولعه‌زيز يامولكى ئاماژه‌ى به‌ ڕۆڵى ئه‌مين زه‌كى به‌گ له‌ كردنه‌وه‌ى ئه‌و قوتابخانه‌ى كچاندا كردووه‌، ئه‌وه‌ش ده‌رفه‌تى بۆ كچانى شاره‌كه‌ ڕه‌خساندووه‌ كه‌ ئه‌وانيش شانبه‌شانى كوڕان بخوێنن، (گوزيده‌ خانم)ى خێزانيشى كراوه‌ به‌ به‌ڕێوه‌به‌رى قوتابخانه‌كه‌. بڕوانه‌: مذكراتي كشف القناع عن بعض الوقائع العراقية (1923-1958)، مطبعة ژین، السلیمانیة، 2019، ل43.

[38]محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: محاسه‌به‌ى نيابه‌ت، ل14-15.

[39] گه‌نجينه‌ى مه‌ردان و، ل111-112.

[40]شاكر فه‌تاح  له‌ گه‌شته‌كه‌ى ساڵى 1930 بۆ پێنجوێن، ئاماژه‌ى به‌وه‌ كردووه،‌ كه‌ پێنجوێن قوتابخانه‌ى ميرى لێ نييه‌، ئه‌وه‌ى هه‌يه‌، ته‌نها مه‌دره‌سه‌يه‌كى ئاينييه‌، كه‌ له‌لايه‌ن مه‌لا محه‌مه‌د ئه‌مين ناوێكه‌وه‌ به‌ڕێوه‌براوه‌ و 22 فه‌قێى هه‌بووه‌، خوێندنه‌كه‌شيان له‌سه‌ر شێوازێكى زۆر كۆن بووه‌. ئاوێنه‌ى ژيانم، ل63، 69.

[41] محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: محاسه‌به‌ى نيابه‌ت، ل20.

[42] ه.س، ل15.

[43] ئه‌حمه‌د خواجه‌: چيم دى شۆڕشه‌كانى شێخ مه‌حمودى مه‌زن، چاپى دووه‌م، ده‌زگاى چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ى ئاراس، هه‌ولێر، 2013، ل57.

[44] نوورى شاوه‌يس: له‌ بيره‌وه‌رييه‌كانم، گ(پێشه‌نگ)، ژ(2)، شوباتى 1983، ل9-10.

[45] محاسه‌به‌ى نيابه‌ت، ل15.

[46]نوورى شاوه‌يس: له‌ بيره‌وه‌رييه‌كانم، گ(پێشه‌نگ)، ژ(2)، ل10.

[47] محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: محاسه‌به‌ى نيابه‌ت، ل15.

[48] مامۆستا ڕه‌شيد كه‌ريم: بيره‌وه‌رى(سى و يه‌ك ساڵ له‌ ژيانى مامۆستايه‌ك)، چاپخانه‌ى ژين، 1960، ل11-12.

[49]محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: محاسه‌به‌ى نيابه‌ت، ل19.

[50]ه.س، ل21-22 ؛ محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: دوو ته‌قه‌لاى بێ سوود، ل107-108 ؛ شاكر فه‌تاح: خه‌باتى ڕۆشنبيران، چاپخانه‌ى (الحوادث)، به‌غدا، 1984، ل67-68.

[51]محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: محاسه‌به‌ى نيابه‌ت، ل19.

[52]مامۆستا ڕه‌شيد كه‌ريم: س.پ، ل16،30. عادل صديق: هه‌ڵه‌بجه‌ شارێكى بچووك و مێژوويه‌كى ده‌وڵه‌مه‌ند، چ1، له‌ بڵاوكراوه‌كانى ڕێكخراوى خاڵ بۆ هزر و ڕۆشنبيريى، 2020، ل122 ؛ عه‌بدولڕه‌قيب يوسف و عادل سديق: بيره‌وه‌رييه‌كانى حامى به‌گى جاف،  چ1، چاپخانه‌ى تاران، له‌ بڵاوكراوه‌كانى ڕێكخراوى دۆستانى هه‌ڵه‌بجه‌، 2021، ل89.

[53]عادل صديق: هه‌ڵه‌بجه‌ شارێكى بچووك و، ل121-126.

[54]ڕ(پێشكه‌وتن)، ژ(14)، 29/4/1926.

[55]بۆ زانيارى زياتر ده‌رباره‌ى خوێندنى ميرى به‌گشتى و كچان به‌تايبه‌تى له‌ هه‌ڵه‌بجه‌ بڕوانه‌: عادل صديق: هه‌ڵه‌بجه‌ شارێكى بچووك و مێژوويه‌كى ده‌وڵه‌مه‌ند، ل118-145.

[56]چاوپێكه‌وتنى ئارام عه‌لى سه‌عيد له‌گه‌ڵ شه‌مسه‌خانى كچى ئه‌حمه‌دموختار جاف، ڕ(كۆمه‌ڵ)، ژ(232)، 22/7/2006.

[57]مامۆستا ڕه‌شيد كه‌ريم: س.پ، ل16.

[58]گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل149.

[59]ئه‌حمه‌د دڵزار: بيره‌وه‌رى ڕۆژانى ژيانم، به‌شى يه‌كه‌م و دووه‌م، ل46.

[60]به‌هيه‌ حاميدبه‌گى جاف له‌ قوتابخانه‌ى سه‌ره‌تايى كچانى هه‌ڵه‌بجه‌ هه‌موو ساڵێك يه‌كه‌مى پۆله‌كه‌ى خۆى بووه‌، به‌ڵام دواى ته‌واوكردنى پۆلى پێنجه‌مى سه‌ره‌تايى، به‌هۆى نه‌بوونى پۆلى شه‌ش له‌ قوتابخانه‌كه‌ياندا ده‌بوو ڕوو له‌ سلێمانى بكات، ئه‌وه‌ش بۆ ئه‌و ڕۆژگاره‌ قورس بووه‌، هه‌ربۆيه‌ به‌ ناچارى وازى له‌ خوێندن هێناوه‌. عه‌بدولڕه‌قيب يوسف و عادل سديق: بيره‌وه‌رييه‌كانى حامى به‌گى جاف، ل90.

[61] محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل32.

[62] ه.س، ل33.                                                                

[63] مه‌لا عه‌وڵاى حاجى سمايل: س.پ، ل11.

[64] ئازاد عه‌بدولواحید: حه‌مه‌ی مه‌لاكه‌ریم وچانێك له‌ به‌رده‌م وێستگه‌كانی ته‌مه‌ن و نووسیندا، چاپى يه‌كه‌م، چاپخانه‌ی خانی(دهۆك)، هه‌ولێر، 2012، ل46.

[65] محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: محاسه‌به‌ى نيابه‌ت، ل20.

[66] شاكر فه‌تاح: خه‌باتى ڕۆشنبيران، ل10.

[67]گه‌شتى هه‌ڵه‌بجه‌ و هه‌ورامان، ل16.

[68]محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل33.

[69]عه‌بدولخالق عه‌لادين: س.پ، ل52.

[70]عه‌بدولڕه‌قيب يوسف: عيسا به‌گى بابان ئاواكه‌رى مزگه‌وتى گه‌وره‌ و مه‌دره‌سه‌ى هه‌ڵه‌بجه‌، گ(هه‌زارمێرد)، ژ(23)، ئه‌يلوولى 2003، ل158.

[71]بۆ زانيارى زياتر له‌مباره‌يه‌وه‌ بڕوانه‌: مه‌ريوان مه‌حمود ئه‌حمه‌د و ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د ئه‌مين قادر: هه‌وڵه‌كانى په‌ڕله‌مانتارانى كورد له‌ عێراق بۆ به‌ديهێنانى خوێندن به‌ زمانى كوردى(1925-1933)، گ(زانكۆى ڕاپه‌ڕين)، VOL (9) NOT (2)، 29/3/2022 ؛ 61 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر موته‌سه‌ڕيفى سلێمانى به‌ڕه‌سمى داواى به‌كارهينانى زمانى كوردى ده‌كات، گ(سلێمانى)، ژ(21)، نيسانى 2002، ل13 ؛ 71 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر وه‌زاره‌تى ئابووريى و گه‌ياندنى عێراقى داوا ئه‌كات كه‌ ياساى زمانه‌ ناوخۆييه‌كان (اللغات المحلية) په‌يڕه‌و بكرێت، گ(سلێمانى)، ژ(21)، نيسانى 2002، ل12 ؛ محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: دوو ته‌قه‌لاى بێ سوود، ل63-114.

[72] محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: دوو ته‌قه‌لاى بێ سوود، ل76-80، 90، 95-106 ؛ نوورى شاوه‌يس: له‌ بيره‌وه‌رييه‌كانم، گ(پێشه‌نگ)، ژ(2)، ل10.

[73] محه‌مه‌د ڕه‌سوڵ هاوار: بيره‌وه‌رى، ل33.

[74] محه‌مه‌د ئه‌مين زه‌كى: دوو ته‌قه‌لاى بێ سوود، ل72 ؛ ئه‌حمه‌د خواجه‌: چيم دى، ل260.

[75] چيم دى، ل244.

[76] ه.س، ل246.

[77] عه‌بدولخالق عه‌لادين: س.پ، ل58.

[78] گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل49-50.

[79] حازم شه‌مدين ئاغا كوڕى يوسف پاشاى كوڕى شه‌مدين ئاغا بووه‌، ساڵى 1895 له‌ زاخۆ له‌دايكبووه‌، له‌ چه‌ند خولێكى په‌ڕله‌مانى عێراقدا نوێنه‌رى ليواى موسڵ بووه‌، له‌ حكومه‌ته‌كه‌ى تۆفيق سويدى وه‌زيرى بێ وه‌زاره‌ت وه‌رگرتووه‌، له‌وه‌ به‌دواش هه‌تا كۆچى دوايى له‌ ئه‌نجومه‌نى پيرانى عێراق ئه‌ندام بووه.‌ جگه‌ له‌مه‌ چه‌ندين پله‌وپۆستى كارگێڕى ديكه‌ى وه‌رگرتووه‌ و ڕۆڵى كاريگه‌رى تياياندا بينيوه‌، له‌ 3ى حوزه‌يرانى 1954 له‌ موسڵ كۆچى دوايى كردووه‌. به‌پێى گێڕانه‌وه‌كانى سه‌جادى حاجۆ ئاغا و حازم به‌گ له‌ بنه‌ماڵه‌ى شه‌مدين ئاغا بوون و ئامۆزاى يه‌كدى بوون، هه‌ردووكيان له ‌ناوچه‌ى بادينان ده‌وڵه‌مه‌ند و قسه‌ ڕۆيشتووبوون. له‌وكاته‌دا حاجۆ ئاغاش‌ له‌ ته‌مه‌نى 45 ساڵيدا بووه‌‌ و له‌ په‌ڕله‌مانى عێراق نائيب بووه‌. مير بصرى: أعلام السياسة في العراق الحديث، ج2، مطبعة دارالحكمة، لندن، 2004، ل222 ؛ د.محمد علي الصويركي: معجم أعلام الكرد في التاريخ الأسلامي والعصر الحديث في كردستان وخارجها، مطبعة مؤسسة حمدى للطبع والنشر، من منشورات (بنكه‌ى ژين)، السليمانية، 2006، ل198-199 ؛ عه‌لادين سه‌جادى: گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل45-46.

[80]گه‌شتێك له‌ كوردستانا، ل45-46.

[81]مامۆستا ڕه‌شيد كه‌ريم: س.پ، ل8.

لەبارەى وێنەکەوە: وێنەی كۆمەڵێك قوتابی دێدەوانی هەولێر لەگەڵ سەركردەی دێدەوانی كۆچكردوو مامۆستا (عەبدولكەریم حاجی) ناسراو بە بادن باول و مامۆستا خەسرۆ .
زۆربەی قوتابیەكان لە ناوەندی ئیبن خەلەكان هەڵبژێردراون و وێنەكە لە گردبوونەوەی دێدەوانی ساڵی ١٩٨٦ گیراوە .