د.نیهاد خاليد (دكتۆرای ئابووری گشتی)

پوختە

چەمکی ئاسایشی ئابووری بە چەمکێکی تاڕادەیەک نوێ دادەنرێت، بەتایبەت لەنێو لێكۆڵينه‌وه‌ى كوردی، ڕەنگە ئەمەش بگەڕێتەوە بۆ زاڵبوونی مێژوویی ڕەهەندی سەربازی بەسەر چەمکی ئاسایشی نیشتمانیدا، هەروەك چۆن هەردوو زاراوەی مفتەخۆری(الریعیة) و بەرخۆریش (الاستهلاكیة)ش بە كۆمەڵگه‌ی كوردی نوێیە و لەدوای  ئازادی عێراق (2003) و لاچوونی گەمارۆكان و هەناردەی نەوت ئیتر مووچە و بودجەی عێراق بەلێشاو و بێبەرنامە تەخشان و پەخشان كراو كۆمەڵگه‌ی عێراقيی و كوردی لەبەرهه‌مهێنان دوورخرانەوە و بەهۆی دامەزراندنی سەركیڵانە و دوور لە پێوەرە زانستيیەكان كرانە بەرخۆر و كاربەدەستەكانیش لە كوردستان و عێراق داهاتی ڕەیعی نەوتیان وەك شاباش بۆ مەحسوبیەت و مەنسوبیەت و بەهێزكردنی پێگەی جەماوەريی و سەربازی پارتە سەرەكیيەكان دابەشكرد و خەڵكیان فێری حازرخۆری كرد و تێریشیان نەكردن، ئەمەش گرفتی لە هەیكەلەی ئابووری هەرێم دروستكرد و ئەو كەم بەرهەمە كشتوكاڵيی و پیشەسازیيانەی مابوون ئەوانیش نەمان و ئاڕاستەكانیان بۆ خزمەتی كەرتە ڕەیعيیەكان ئاڕاستەكران.

یەكەم: چەمكی ئاسایشی ئابووری

ئاسایش بەو حاڵەتە پێناسە دەكرێت مرۆڤ لە مەترسییەك دەپارێزرێت، كە هەڕەشەی لێدەكات، هەروەها بەو هەستەی دڵنیایی كە تاك هەستی پێدەكات پێناسە دەكرێت، جا بەهۆی نەبوونی ئەو مەترسيیانە بێت كە هەڕەشە لە بوونەكەی دەكات. بۆیە دابینكردنی خزمەتگوزاری تەندروستی، ئاسایش، سەقامگیری خێزان، خاوەندارییەتی لە خۆراك و ڕۆزی ڕۆژانە، كەمی مردن، نەبوونی ترس و زیادبوونی سەروەت و سامان و ژمارەی دانیشتوان، ئاماژەن بۆ بەردەستبوونی حاڵەتێكی ئاسایشی كۆمەڵایەتی و ئابووری لە كۆمەڵگه‌دا. هەروەها پێناسەیەكی گشتگیر هەیە بۆ ئاسایش وەك ئەو توانایەی كە ڕێگە بە دەوڵەت دەدات بۆ دابینكردنی سەرچاوەی هێزی ناوخۆیی و دەرەكی و ئابووريی و سەربازی خۆی مسۆگەر بكات، لە بوارە جیاجیاكاندا، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو سەرچاوانەی كە لە ناوخۆ و دەرەوە هەڕەشەی لێدەكەن بە ئاشتی و شەڕ، بەردەوامبوونی ئازادكردنی ئەو هێزە لە ئێستا و داهاتوودا بەپێی ئامانجە دیاریكراوەكان.

پێناسەی سادەی ئاسایشی ئابووری لە ئاستی تاكدا سیمایەكی كۆمەڵایەتی هەیە، زانایان پێیانوایە ئاسایشی ئابووری بریتیيە لە كۆمەڵێك ڕێوشوێن و گەرەنتی و پاراستن، كە تاك شایستە دەكات بۆ بەدەستهێنانی پێداویستییە سەرەتاییەكانی، كە بریتین لە خۆراك و جلوبەرگ و نیشتەجێبوون و چارەسەركردن،  واتە كە كەسێك خاوەنی ئامرازی داراییە توانای ئەوەی پێدەدات ژیانێكی سەقامگیر و ئاسایش بژی. ئاسایشی بەكۆمەڵ، یان كۆمەڵایەتی، ئابووری بریتییە لە بەدەستهێنانی پاراستنی مافی گرووپە جیاوازەكانی كۆمەڵگه‌ و دابینكردنی ڕێكخستنی یاسا و یاساكان كە توانای گرنگیدان و خزمەتكردنی هەموو بەرژەوەندییەكانی ئەندامانی كۆمەڵگه‌، ئاسانكاری بۆ ئەركەكەیان لە بەجێگەیاندنی كاروبار و سزادانی ئەو كەسانەی كە هەوڵی بەربەستی دەدەن بە هەر شێوەیەك بێت.

چەمكی ئاسایش لە پرسێكی ڕووتی سەربازییەوە گۆڕاوە بۆ پرسێكی گشتگیری كۆمەڵایەتی، كە پەیوەندی بەڕادەی توانای دەوڵەتان و كۆمەڵگه‌كانەوە هەیە بۆ جێبەجێكردنی پلان و بەرنامەی گەشەپێدانی ئابووری، كۆمەڵایەتی، سیاسی و كولتووری، هەروەها بۆ بەهێزكردنی پێكهاتەكانی خۆیان. لەو چوارچێوەیەدا “ڕۆبەرت مەكنامارا” وەزیری پێشووی بەرگری ئەمریكا و سەرۆكی پێشووی بانكی جیهانی لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی “جەوهەری ئاسایش”، دەڵێت: “ئاسایش كەرەستەی سەربازی نییە، تەنانەت ئەگەر ئەویش لەخۆبگرێت، نەك هێزی سەربازی و چالاكیی سەربازی نەبێت، ئاسایش گەشەپێدانە، بەبێ گەشەپێدان ئاسایش نییە و ئەو وڵاتانەی گەشە ناكەن بە سادەیی ناتوانن بە ئاسایشی بمێننەوە.

دووەم: پێكهاتەكانی ئاسایشی ئابووری (Genders of economic security)

ئاسایشی ئابووری لە چەند ڕەگەزێك پێكدێت، كە دەتوانرێت بەم شێوەیە كورت بكرێتەوە:-

1-ئاسایشی خۆراك (Solar Security)

گرنگترین پێكهاتەی ئاسایشی ئابووریيە دەكرێت بەمشێوەیە پێناسە بكرێت: “توانای كۆمەڵگە بۆ دابینكردنی ئاستی پێویستی خۆراك بۆ ئەندامەكانی لە سنووری داهاتی بەردەستیان، هاوكات مسۆگەركردنی ئاستی بژێوی خۆراك بۆ ئەو كەسانەی، كە ناتوانن بە داهاتی بەردەستیان بەدەستیبهێنن، جا ئەمە لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی ناوخۆییەوە بێت، یان هاوردەكردن بەپێی سەرچاوەكانی خۆیان.

2-ئاسایشی تەندروستی (Health Security)

تەندروستی پەیوەندییەكی نزیك بە گەیشتن بە ئاسایشی ئابووری بۆ كۆمەڵگه‌ هەیە، كۆمەڵگه‌یەك كە دوور بێت لە نەخۆشی خەڵكی چالاك و بەهێزی هەیە، ئەمەش وایان لێدەكات بتوانن بەرهەمهێنان و كاركردن و گەیشتن بەڕێژەی گەشەی ئابووری گونجاو بەدەستبهێنن، لەكاتێكدا پێچەوانەكەی لە كۆمەڵگه‌یەكدا ڕوودەدات كە بەهۆی نەخۆشی و پەتاكانەوە كۆنتڕۆڵ دەكرێت. هه‌ربۆیە وڵاتان هەوڵی بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشییە مەترسیدارەكان دەدەن.

3-ئاسایشی پێكەوەژیان یان بیمەی كۆمەڵایەتی (Life security and social insurance)

ئەم سیستەمە بە بیمەی كۆمەڵایەتی یان یارمەتییەكانی دوای خزمەت ناسراوە، كە بەشێوەیەكی سەرەكی لەسەر بنەمای بەكارهێنانی كارەكانی بیمە لە نێوان كەرتی كرێكاراندایە، بۆ دابینكردنی پاراستن و ئاسایشی كۆمەڵایەتی بۆیان. سەبارەت بە ئاسایشی تەندروستی هاوژیانی، سیستەمێكی هاوژیانییە لە نێوان هاووڵاتیان و دەوڵەتدا، كە بەشداربووەكە بەپێی داهاتەكەی  بەشدارییەكی سنوورداری مانگانە دەدات بۆئەوەی خۆی و ئەندامانی خێزانەكەی بتوانن چێژ لە خزمەتگوزارییە پزیشكییە یەكگرتووەكان وەربگرن، بەبێ گوێدانە قەبارەی خێزان و قەبارەی خزمەتگوزارییە پێویستەكان، كە بریتین لە پشكنین و پشكنینی بێبەرامبەر و دەرمان بە تێچووی كەم.

4-ئاسایشی كار و بەرەنگاربوونەوەی هەژاری (The fight against poverty)

بەرەنگاربوونەوەی هەژاری یەكێكە لە پێكهاتە گرنگەكانی ئاسایشی ئابووری، هەژاری نوێنەرایەتی گەورەترین مەترسی دەكات بۆ كۆمەڵگه‌ هاوچەرخەكان. لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هەژاراى لە كۆمەڵگه‌دا، نەخۆشی و بەدخۆراكی بڵاودەبێتەوە، تاوان و دزی زیاد دەكات و دۆخی ناڕازیبوون خراپتر دەبێت و ناسەقامگیری سیاسی و ئابووری و ئەمنیی لێدەكەوێتەوە. هه‌ربۆیە پڕۆژەكانی دژە هەژاريی و كاراییەكانیان لە دەستێوەردان وەك هۆكارێكی سەرەكی بۆ گەیشتن بە ئاسایشی ئابووری، یان تەنانەت ئاسایشی هەمەلایەنە لە كۆمەڵگه‌دا سەیر دەكرێن.

هەروەك كار سەرچاوەیەكی گرنگە لە تێركردنی پێداویستییە سەرەتاییەكانی مرۆڤ و گۆڕینی تاك لە دۆخی هەژاريی و برسێتی و ترس، بۆ دۆخی سەقامگیری كۆمەڵایەتی و ئابووری، هەروەها ئامراز و دەروازەی كاریگەرە بۆ گەیشتن بەهێز و ئاسایشی ئابووری، بۆیە كۆمەڵگه‌یەك كە ڕێژەیەكی بەرزی بێكاريی و كەسانی ناچالاكی ئابووری تێیدا زاڵ بن، وەك هەژار بێ بەرهەم و كەم گەشەسەندوو سەیر دەكرێت، ئەمەش حاڵەتێكی ناسەقامگیری كۆمەڵایەتی دادەمەزرێنێت. سەبارەت بە ڕێژەی بەرزی دانیشتوانی چالاك لەڕووی ئابوورییەوە، ڕەنگدانەوەی سەقامگیری لە دۆخی ئابووری وڵاتی پەیوەندیدارە، هەروەها ڕەنگدانەوەی توانای ئەو وڵاتە بۆ گەیشتن بە ئاسایشی ئابوورییەكەی.

5-ئاسایشی ژینگە (Environmental security)

ئامانجی پاراستنی سروشت لە تێكدان لە كورتخایەن و درێژخایەندا، بەمەبەستی ڕێگریكردن لە تێكچوونی ژینگە لەگەڵ كاردانەوەكانی لەسەر وڵاتان و تاكەكان. نەبوونی دەستڕاگەیشتن بە ئاوی پاك یەكێكە لە مەترسییە هەرە گرنگەكانی بەردەم وڵاتە پیشەسازییەكان، هەروەها دەكرێت ئەوە لەبەرچاو بگیرێت كە پیسبوونی هەوا، گەرمبوونی جیهان كە لە ئەنجامی كورەگەرمەكان، كارگەكان، كێشەكانی چارەسەركردنی پاشماوەكان و هەندێكی تر لە گرنگترین هەڕەشەكانن بۆ سەر ژینگە و ژیانی تاكەكەسی.

6-دادپەروەريی و دەرفەتی یەكسان  (Justice and opportunity.)

لێكۆڵینەوەكانی ئەم دواییانە، جەخت لەسەر گرنگی دادپەروەريی و دەرفەتی یەكسان دەكەنەوە بۆ پێشخستنی گەشەپێدان و بەرزكردنەوەی ئاستی ژیان. ڕاپۆرتی گەشەپێدانی جیهانی بۆ ساڵی 2006 كە لەلایەن بانكی جیهانییەوە لەژێر ناونیشانی: “یەكسانی بەهێزی گەشەكردن بەرزدەكاتەوە بەمەبەستی كەمكردنەوەی ژمارەی هەژاری”، پشتڕاستی دەكاتەوە كە دادپەروەری دەبێت بەشێكی دانەبڕاو بێت لە هەر ستراتیژییەكی سەركەوتوو بۆ كەمكردنەوەی ژمارەكە لە هەژاری لە هەر شوێنێكی جیهانی گەشەسەندوودا. هیچ گومانێك نییە لە گرنگی گەیشتن بە دادپەروەريی و دەرفەتی یەكسان، ئابووری گەشە دەكات و كاتێك زۆرینەی دانیشتوان ئامرازی پێویستیان هەبێت بۆ بەشداریكردن لە سوودەكانی دەرئەنجامی گەشەی ئابووری، بۆیە پێویستە ستراتیژییەكانی گەشەپێدان ئامانجیان كەمكردنەوەی نایەكسانی لە دەرفەتەكاندا بێت، پاشان بەدەستهێنانی یەكسانی و باشتركردنی كارایی و دادپەروەری.

سێهەم: گرنگی ئاسایشی ئابووری (The Importance of Economic Security)

ئاسایشی ئابووری چەندین سوودی گرنگ بۆ تاك و وڵاتان بەدەستدەهێنێت، ڕەنگە گرنگترین ئەو سوودانە ئەمانە بن:-

أ-ڕەخساندنی هەلی كار بۆ تاكەكان.

ب-بەشداریكردن لە بەرزكردنەوەی ئاستی سیستەمی پەروەردەیی لە وڵاتدا، بە بەرزكردنەوەی كواڵیتی و خستنەڕووی خوێندن بۆ هەمووان بە نرخێكی گونجاو، هەوڵدان بۆ خوێندنی پێشوەختە.

ج-بەرزكردنەوەی ئاستی ژیانی تاكەكان بە دابینكردنی مووچەی مانگانە بۆ ئەو تاكانەی كە كار ناكەن، یان لە ئەنجامی تەمەنی بەساڵاچوون یان تووشی نەخۆشییەكی دیاریكراو بوون ناتوانن كار بكەن.

د-بەشداریكردن لە ڕێكخستنی بازاڕەكانی كار و بەرهەم.

هــ-دابینكردن و كردنەوەی بازاڕ بۆ نمایشكردنی بەرهەمە نیشتمانییەكان، پێناسەكردنی سیستەم بۆیان.

و-سەرچاوەیەك بۆ پاراستنی یاسایی.

ی-بەشداریكردن لە پاراستنی ئازادییەكان، بۆ نموونە ئازادیی جوڵەی بازرگانی .

ز-كەمكردنەوەی باجەكان .

ئاسایشی ئابووريی و مفتەخۆری لە هەرێمی كوردستان

وەك لە ناونیشانی تویژینەوەكەمان هاتووە مەبەستمان لە دەسەڵاتی مفتخۆر( الریعیة)ی هەرێم گرنگیدانی كاربەدەستانە بە گەشەپێدان و پێشخستنی ئەو كەرت و بوارە ئابووریانەی كە زۆرترین و خێراترین داهات كۆبكاتەوە لای كەمترین ژمارەی كەسە تایبەتەكانی دەوروبەری خۆیان، بەمەش گیرفانیان پڕتر و دەسەڵاتیان مەحكەمتر دەكەن بەسەر هاوڵاتیان بۆ نموونە پیشەسازی شیش و چیمەنتو كەرتی تەواوكارە بۆ وەبەرهێنان لە كەرتی خانووبەرە، كەرتی خانووبەرەش قۆرخكراوە لەلایەن كۆمپانیا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆكانی كاربەدەستەكان و زۆرترین و خێراترین قازانجی هەیە، هەروەها ئەگەر بڕوانینە هەموو ئەو لایەنە ئابووريیانەی گرنگیان پێدراوە دەگەینە هەمان دەرەنجام.

لێرەوەیە، نەخۆشییەکانی سیستمێکی ئابووری بەکاربەر دەردەکەوێت، هەروەها هەوڵەکانی جێبەجێکردنی ڕیفۆرمی لاوەکی ئابووری لە جیاتی ڕیفۆرمی ئابووری ڕاستەقینە جێبەجێدەکرێت، لە ئەنجامدا دەسەڵاتی ئابووريی و سیاسی دەخاتە دەست دەستەبژێرێکی دیاریکراو، لەبری ڕەخساندنی هەلی کار و بازرگانی ئازاد، کە لە ئەنجامدا خۆشگوزەرانی نوێ، کارسازيی و پێشەی نوێ بۆ هەموو کەسێک لە کۆمەڵگەدا دابین بکات.

یەكێك لەو ناوانە نەخۆشی هۆڵەنديیە، كە ئاماژەیە بۆ سیاسەتی ئابووری ئه‌و وڵاتانه‌ی که ‌سامانه‌ سروشتیيه‌کان خراپ به‌کاردێنن و تەنها پشت بە یەك سەرچاوەی ئابووری دەبەستن و كەرتە ئابووريیەكانی تر پشت گوی دەخەن . مێژووی بابەتەكە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1959، هۆڵەندا كێڵگەیەكی زەبەلاحی گازی سروشتی لە باكووری ڕۆژهەڵاتی وڵات دۆزییەوە بەناوی Groningen كە پتر لە 2700 بلیۆن مەتر سێجا گازی لەخۆگرتبوو، قازانجی دەستكەوتوو لە فرۆشتنی گازی سروشتی و باجی گەڕاوە لە چالاكییە پەیوەندیدارەكان بەم پیشەسازییە پڕ لە ئومێدەی هۆڵەندا، كاریگەریی ئەرێنی خستە سەر باری گوزەرانی خەڵك و بەرزبوونەوەی ستانداردی ژیان، به‌شێوه‌يه‌ك بە ئاشكرا هەستی پێدەكرا.

دراوی بیانی بە لێشاو ڕژانە نێو بانكەكان و پڕۆژە زەبەلاح و ستراتیجییەكان واژۆ كران و گەشەی ئابووری بوو بە میوانی خەیاڵی سیاسەتمەداران و ئابووریناسان و هاووڵاتیان لە هەموو گۆشه‌يه‌كى وڵات. حكومەتی هۆڵەندا بەشێوەیەكی نا هاوسەنگ، فۆكەسی خستە سەر پیشەسازیی گاز و هاندانی كۆمپانیاكان بۆ بەگەڕخستنی سەرمایە لەم بوارەدا و تاڕادەیەك بواره‌كانى دیكە هەمان گرنگی و بایەخی ئەوتۆیان پێ نەدرا. بەڵام مانگی هەنگوینی زۆر درێژەی نەكێشا و زیادبوونی بەهای دراوی هۆڵەندی وایكرد، كە هەموو كاڵایەك نرخیان بچێتە سەر و ئاستی هەناردەكردنی كاڵا لە سەرجەم بواره‌كان بەشێوەیەكی دراماتیكی كەم ببێتەوە. بواره‌كانى كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتوگوزار تووشی زیانێكی گەورە هاتن، سەرباری ئەو زیانانە ڕێژەی بێكاری لە سەرجەم ئەو بوارانه‌دا ڕووی لە هەڵكشان كرد. ئەم دۆخە ئابوورییە نەخوازراوەی هۆڵەندا بووە مایەی تێڕوانین و لێكۆڵینەوەی ئابووریناسان و سیاسەتمەداران لە جیهان.

لای خۆشمان (عێراق و هەرێم )،  لە پاش 2003 هەمان هەڵەی پێش خۆیان دووبارە كردەوە و پشت تەنها بەیەك سەرچاوەی ئابووری بەسترا (نەوت)، كە بە چەمكی نوێی ئابووری پێی دەوترێت ڕەیعیيەتی ئابووری و دۆخی ئاسایشی ئابووری بەتەواوی لەباربرا، بەتایبەت لە هەرێمی كوردستان پاش ڕاگەیاندنی ئابوری سەربەخۆ.

بەپێی ڕاپۆرتی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان لەبارەی داهات و خەرجییەکانی نەوتەوە، کە لە 2007وە تاوەکو 2021، لەلایەن دیلۆیت خراوەتەڕوو، بەردەوام نیوەی داهاتی نەوتی بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان گەڕاوەتەوە وەکو لە گرافیکی (5)دا دەردەکەوێت. هەروەها، داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە 2007دا 0.29 ملیار دۆلار بووە و لە 2021دا گەیشتووەتە 8.97 ملیار دۆلار، بەهەمان شێوەش لە 2017دا داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نەوتی هەناردەکراو 0.030 ملیار دۆلار بووە و لە 2021دا بەرزبووەتەوە بۆ 3.17 ملیار دۆلار.

                   هێڵكاری كۆی داهاتی نەوت لە نێوان ساڵانی (2007-2021) ملیار دۆلار

وەك لە هێڵكاریەكە دیارە داهاتی نەوت كەمێكی بۆ حكومەتی هەرێم بووە، بەپێی ڕاپۆرتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەش ڕاستەوخۆ بۆ دابینکردنی مووچەی فەرمانبەران تەرخان كراوه‌، کە ئەمەش لە زانستی ئابووری یاخود ئیدارەدانی سەرچاوە سرووشتییەکان بە “نەفرەتی سەرچاوە” Resource Curse ناودەبرێت، چونکە داهاتی سەرچاوە سرووشتییەکان “نەوت و گاز” دەبێت بۆ پڕۆژەکانی وەبەرهێنان بێت. هەروەها، خەزاڵ عەبدوڵڵا لە کتێبی “دیزاین و بەهێزکردنی توانای دامەزراوەیی بۆ حکومڕانی سامانی نەوت و گاز: کەیسی هەرێمی کوردستان” لە لاپەڕە 33 و 83دا ئاماژە بەوە دەکات، کە چۆن داهاتی پیشەسازی نەوت و گاز بووەتە هۆی کەمبوونەوەی سەرمایەی دەوڵەت و وەبەرهێنان لە دەرەوەی كەرتەکانی دیکەدا و لە کەیسی هەرێمی کوردستان چۆن ئەزموونی ئازەربایجان و نایجیریا دووبارە دەبێتەوە، لەجیاتی ئەوەی پەیڕەوی مۆدێلی نەروێژ لە ئیدارەدانی نەوت و سەرچاوە سرووشتییەکاندا بكرێت.

لەڕاستیدا، بڕیاری دەستپێکردنی پێشەسازی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان و هاتنی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بواری نەوت توانی دەرگایەکی نوێی ئابووری بەڕووی هەرێمی کوردستان بكاتەوە، بەڵام پشتبەستنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەستنەوەی کۆی داهاتی حکومەت بە نەوتەوە، یاخود تاک سەرچاوەیی داهات ڕەیعیيەتی نەوت، ئاسایشی ئابووری هەرێمی وێرانكرد، چونکە گوڕانکارییەکان لە نرخی نەوت و گوڕانکارییە جیۆپۆلەتیکییەكان و ساسەتی بەغدا و پابەندییەکانی کەشوهەوا و گەندەلی بەهۆكاری سەرەكی لەناوبردنی ئابووری هەرێم دادەنرێت كە ئابووریيە سەربەخۆكەی شكست پێهێناو كەرتە ئابووريیەكانی تریش تووشی داڕمان بوون، واتە بۆ ڕیش چوون سمێلیشیان دانا.

لێرەدا، بەخستنەڕووی زانیاريی و ئامارە ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستان هەڵوەستە لەسەر ڕەهەندەکانی ئاسایشی خۆراک و ئاستی بەرهەمهێنانی خۆراکە بنەڕەتییەکان، ڕێژەی هەڵئاوسان، هێزی کار و دانیشتووان، خەرجییەکانی خێزان، داهات و خەرجییەکانی تاک سەرچاوەیی نەوت لە هەرێمی کوردستان و داهاتووی سەرچاوە سرووشتییەکان دەکەین، لەکۆتاییشدا هێڵە سەرەکییەکانی گواستنەوەی ئابووری هەرێمی کوردستان هەمان ڕەهەندی كاركردنی تێدایە.

ئاسایشی خۆراك و ئاسایشی ئابووری

ئاسایشی خۆراك بە ڕەگەزی سەرەكی دابینكردنی ئاسایشی ئابووری دادەنرێت، بەمانایەكی تر هەتا ئاسایشی خۆراك نەبێت ناتوانی هەنگاوی تر بنێیت بۆ پڕۆسەی ئاسایشی ئابووری، ڕاستە ئاسایشی ئابووری كۆمەڵێك ڕەگەزی پێكهێنەری تری لە فۆرمە گشتیەكەیدا هەیە، بەڵام ئاسایشی خۆراك گرنگترینیانە، هەربۆیە كەمێك لەم بابەتەیان زیاتر دەدوێین:

ئاسایشی خۆراک و داهاتووی دابینکردنی بەرهەمە بنەڕەتییەکانی وەک گەنم، جۆ و برنج:

ئاسایشی خۆراک یاخود دابینکردنی پێداویستییە سەرەکییەکان پێویستی بە بەرهەمهێنانی نێوخۆییە، کە ئەمەش هێشتا نەگەیشتووەتە ئاستێک بتوانرێت پشتیوانی لێبکرێت و توانای کێبڕکێی لە بازاڕەکاندا هەبێت. لەڕاستیدا بەهۆی گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا، بەتایبەتیش لە دوای جەنگی ئۆکرایناوە، واتە لە 24ی شوبات جیهان پێی نایە قۆناغێکی نوێوە، بەشێوەیەک ئێستا نەک زلهێزەکان ته‌نانه‌ت هەموو وڵاتانی جیهان خۆیان بۆ گرانی کاڵاکان و بەرهەمە سەرەکییەکان لە ساڵانی داهاتوودا ئامادە دەکەن، ئەویش بە هۆکارەکانی جەنگ، پچڕانی زنجیرەی دابینکردن و گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا. خۆشبەختانە لە هەرێمی کوردستان ڕووبەری چاندراو بە بەرهەمە سەرەکییەکان ڕوو لە زیادبوون بووە، بەشێوەیەک بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان ساڵ بە ساڵ ڕووبەری چاندراو بە گەنم، جۆ لە هەرێمی کوردستان زیادیکردووە. بەشێوەیەک ئاستی بەرهەمهێنانی گەنم لە ساڵی 2019-2020 گەیشتە بەرزترین ئاست، کە نزیکەی 3 ملیۆن تۆن بوو، بەڵام بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کشتووکاڵ ئەمساڵ بڕی بەرهەمهێنانی گەنم نزیکەی 400 بۆ 500 هەزار تۆن دەبێت، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت کە بەرهەمی گەنم لە 2022دا یەک لەسەر شەشی گەنمی دوو ساڵ پێش ئێستا دەبێت، هەربۆیەش هەنگاوی سەرەکی بۆ دابینکردنی ئاسایشی خۆراک، کە گەنمە پێویستە، چونکە ساڵانە هەرێمی کوردستان پێویستی بە 1 ملیۆن تۆنە، ئەمەش نيوەی ئەو بڕەیە.

یەکێکی دیکە لە هەڕەشەکانی ئاسایشی خۆراک نەمانی ئالیک، پاوان و گژوگیا و لەوەڕگەیە، ئەوەش کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر گوندنشینان و جووتیاران و مەڕداران هەیە، کە بەپێی زانیارییەکان ڕووبەڕووی چاندراوی جۆ کەمیکردووە، وەکو لە خشتەی سێیەمدا هاتووە.

خشتەی 1: ڕووبەری چاندراو، بڕی برشت و بەرهەمی گەنم و جۆ لە هەرێمی کوردستان[1]

برنج یەکێکی دیکەیە لە خۆراکە سەرەکییەکان، لەسەر ئاستی جیهان لە دوای گەنمەوە بە پلەی دووەم دێت و لەڕووی بەرهەمیشەوە لە دانەوێڵەکاندا لە پلەی سێیەمدایە، بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی کشتووکاڵ، کە دەستەی ئامار بڵاویکردووەتەوە، بڕی بەرهەمهێنانی برنج لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا لە 3.4 هەزار تۆن بەرزبووەتەوە بۆ 20.4 هەزار تۆن، کە پارێزگای دهۆک ڕۆڵی گرنگی لە بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمی ناوخۆیی برنج هەبووە، بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی بازرگانيش، برنجی بەکاربراو بۆ هەر تاکێک لە هەرێمی کوردستان لەسەرووی 30 کیلۆیە.

هەروەها ساڵانە نزیکەی 250 هەزار تۆن برنج لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان دەفرۆشرێت. بڕی ئەو سەرمایەی بۆ کڕین دەچێتە دەرەوە، نزیکەی 250 ملیۆن دۆلارە. بەم جۆرەش وەکو لە خشتەی چوارەمدا هاتووە، بەرهەمی برنجی ناوخۆ تەنیا  لە 32%ـی پێداویستی نێوخۆ دابین دەکات و 68%ـی لە دەرەوە هاوردە دەکرێ.

خشتەی 2: بەرهەمی برنج بە (تۆن ) لە پارێزگاکانی هه‌رێمی كوردستان[2].

ئاسایشی ئاو

بەهۆی گرتنەوەی سەرچاوە ئاوییەکان، كە دەڕژێنە نێو خاکی هەرێمی کوردستان و عێراقەوە، ئاسایشی ئاو کەوتووەتە بەر مەترسییەکی گەورە و هاووڵاتیان لەبەر نەبوونی ئاو، لە شار و شارۆچکەکان خۆپیشاندان دەکەن. وەکو لە خشتەی 3دا هاتووە، پێنج ڕووبار و لق لە هەرێمی کوردستاندا هەن، کە ئاوی ساڵانەی ئاویان 29.2 ملیار سێجایە، کە هەموو ڕووبار و لقەکانیش بە نزیکەی ڕێژەی نیوەی زیاتری ئەو بڕە ئاوە پشت بە دەرەوە دەبەستێت.

لەڕاستیدا، دابینکردنی ئاسایشی ئاو، دەتوانێت ڕۆڵێکی گەورە لە گەشەکردنی ئابوورییەکی بەردەوامدا ببینێت، هەربۆیەش بۆ نموونە لەسەر بنەمای شیکردنەوەی زانستی کە لەلایەن کلاودیا سادۆڤ سەبارەت پەیوەندی گەشەی ئابووريی و وشکەساڵی کردوویەتی دەرکەوتووە، لە بەڕازیل کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی وشکەساڵی دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی تاک بە ڕێژەی 7%.

خشتەی 3: سەرچاوە ئاوییەکانی هەرێمی کوردستان[3]

هەروەها بەهۆی وشکەساڵی و کەمبوونی وەرزی بارانبارین لە هەرێمی کوردستان بەرهەمی کشتوکاڵی بۆ یەک لەسەر شەش دابەزیوە، کەواتە لێکەوتە ئابوورییەکانی گۆڕانکاری کەشوهەوا لە هەرێمی کوردستان بەڕوونی دەرکەوتوون، ژمارەی ئەو بیرانەی بۆ مەبەستی خواردنەوە لە پارێزگاکان و هەرێمی کوردستان هەڵکەنراوە ڕوو لە زیادبوون بووە، ئێستا بەشێوەیەک لە 2019 کۆی بیرەکان گەیشتووەتە زیاتر لە 12 هەزار، ئەمە لەکاتێکدا ژمارەی بیرە نایاساییەکان دوو هێندەی ئەو ژمارەیە.

لە ماوەی ڕابردووشدا بەهۆی کەمبوونی ئاوی دابینکراو، ژمارەی بیرەکان چ بۆ مەبەستی ئاوی خواردنەوە، کشتوکاڵ و پڕۆژە پیشەسازییەکان بێت زیادیکردووە، بەشێوەیەک لە 2013 لە هەرێمی کوردستان ژمارەی بیرەکان بۆ ئاوی خواردنەوە 10958 بیرە، بەڵام لە 2019 گەیشتووەتە 12266 بیر، ئەمە جگە لە بیرە نایاساییەکان. هەربۆیەش ڕێکخستنەوەی سەرچاوە ئاوییەکان و پێداچوونەوە بە داهاتی ئاوی ساڵانە و پێداویستییەکان و ڕێکخستنەوەی سامانی ئاو لە هەرێمی کوردستان، دەتوانرێت ئاسایشی ئاو دابین بکرێت و لەو ڕێگەیەوە ئاسایشی خۆراک بە بووژاندنەوەی کەرتی کشتوکاڵ و ڕەخساندنی کار پەرەبستێنێت.

کۆتایی (دەرەنجام و ڕاسپاردە)

پشبەستن بە کاڵای هاوردەکراو، هەڵئاوسانی ئابووری، تاک سەرچاوەیی داهات و گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا و گەشەکردنی خێرای دانیشتووان، ئەوە دەخوازێت هەرێمی کوردستان پێداچوونەوەیەکی خێرا بە ئابوورییەکەیدا بکات و پێناسەیەکی دیاریکراو بە ئابووری هەرێمی کوردستان بدات، کە بیگوازێتەوە بۆ قۆناغێکی نوێ، کە توانای بەرگەگرتنی گوڕانکارییەکان و هۆکارە نێوخۆیی و دەرەکییەکانی هەبێت.

لیرەدا چەند پێشنیازێك بۆ سەرەتای نەخشاندنی ئاسایشی ئابووری دەخەینە ڕوو:

1-پشتیوانیکردنی جووتیار و هەڵمەتی هۆشیاری نەتەوەیی بۆ بەرهەمی نێوخۆیی و پاڵپشتی جووتیار و دابینکردنی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان.

2-هەوڵدان بۆ پاڵپشتیکردنی بازرگانی بچووک و دەستگیرۆیی گەنجان لە قەزا و ناحییەکان لە دەرەوەی شارە گەورەکان.

3-هەمەچەشنكردنی  ئابووری (التنویع الاقتصادی) بە گرنگیدان بە کشتوکاڵ و بەرهەمە پیشەسازییەکان و گەشتیاری لە هەرێمی کوردستان.

4- لەسەروو هەموو ئەمانەوە بنەبركردنی گەندەڵی و بەبنیاتنانی حکومەتێکی دیجیتاڵی یەکگرتوو، کە فەرمانگە و وەزارەتەکان بەیەکەوە ببەستێتەوە، هەروەها هەوڵبدرێت بۆ یەکخستنی تواناکان و دانانی کات بۆ جێبەجێکردنی بڕیارە چاکسازییەکان و کارکردن بە یەکخستنی ئامارەکان و دانانی سیستمی ئەلیکترۆنی بەتایبەتیش لە بواری ئابووری و بازرگانی بەمەبەستی دەستخستنی داتایەکی دروست، کە بتوانرێت نیشانە سەرەکییەکانی ئابووری هەرێمی کوردستان بزانرێت و نەخشە ڕێگەی دابینکردنی ئاسایشی خۆراک، ئاسایشی ئابووريی و ڕەخساندنی کار و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان لە هەرێمی کوردستان دیاری بكات.

لەکۆتاییدا، ئەگەر گوڕانکاری لە سیستمی ئەم ئابوورییەدا نەکەین بە ئاڕاستەی ئاسایشی ئابووری، ئەوا پێویستمان بەدوژمن بۆ لەناوبردنی قەوارەی هەرێم نييه‌.

سەرچاوەكان

1-سایتی فەرمی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی شیکاری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان عێراق (WWW.krso.gov.krd)

2- الأمن الاقتصادی للإنسان العربی، الواقع والأفاق، إعداد حسین عبد المطلب الأسرج، مركز الشرق العربی، علی الرابط: www.asharqalarabi.org

3- برنامج الأمم المتحده‌ الإنمائی، تقریر التنمیة الإنسانیة العربیة‌ للعام 2009: تحدیات أمن الإنسان فی البلدان العربیة‌، نیویورك - الولایات المتحده‌ الأمیركیة‌، 2009، ص 117.

4- عدنان السید حسین، الأزمه‌ العالمیة: المۆسسة‌ الجامعیة‌ للدراسات والنشر والتوزیع (مجد) بیروت، ط1 2010.

5- أحمد علو، عمید متقاعد: التنمیة البشریة‌ فی القرن الحادی والعشرین بین أخطار الحاضر وتحدیات المستقبل، مجلة‌ «الجیش»، العدد 276، حزیران 2008.

6- ئیندێکسی ئازادی ئابووری 2021،  حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی پلاندانان 2012، گرووپی بانکی جیهانی 2016، تۆڕی میدیایی ڕووداو 2020، دەستکەوتەکانی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان 2021.

7-www.lebarmy.gov.lb/ar/content/%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D9%86

[1] دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی شیکاری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان عێراق، شوبات 2021.

[2] ڕۆژنامەی ڕووداو، ژمارە 405، لاپەڕە 8، ڕۆژی 25/4/2016، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان.

[3]دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، پوختەی ئاماری سەرچاوە ئاوییەکان 2019.