ناسیح مەلا كەریم 

  سەقامگیريی و ئارامی هەر كۆمەڵگەیەك بەندە بە كۆمەڵێك پرنسیپ و بنەمای گرنگ، كە دەشێت وەك كۆڵەكە و ستوونی بەرقەراربوونیان لێیان بڕوانین. لە بەرامبەریشدا لەدەستدانی ئەو بنەما و پرنسیپانە یان نەبوونیان، كۆمەڵگە بەرەو هەڵدێر و ماڵوێرانی دەبات.

یەكێك لەو كۆڵەكە سەرەكیيانەی سەرجەم كۆمەڵگەكانی لەسەر دادەمه‌زرێت و گەرەنتی مانەوەیانە  (ئاسایشی كۆمەڵایەتيیە).

ئاسایشی كۆمەڵایەتی چییە؟

 لە تێڕوانینی ئیسلامیيەوە – وەك ئیبن خەلدون ( 732-808) دەڵێت- كۆبوونەوە – الاجتماع- هاوواتای (ئاوەدانیە-العمران) كە سەرجەم ڕواڵەت و لایەنەكانی پەیامی مرۆڤایەتی و هەموو جۆرەكانی ئەو ئەمانەتە لەخۆدەگرێت، كە پەروەردگار بە مرۆڤی سپاردووە بۆ ئاوەدانی بوون(زەوی). بەمپێیەش- وەك محەمەد عیمارە دەڵێت- ئاسایشی كۆمەڵایەتی بریتیيە لەو ئارامی و دڵنیابوونەی ترس و دڵەڕاوكێ لە مرۆڤ دووردەخاتەوە چ وەك تاك چ وەك كۆمەڵ لە سەرجەم بوارەكانی ئاوەدانی دونیایی.

 لە تێڕوانینی واقیعبینانەی ئیبن خەلدون و پێناسەكە عیمارە، بەڕوونی دیارە كە چەمكی (ئاسایشی كۆمەڵایەتی) هاومل و بارمتەی چەندین جۆرە لە (ئاسایش) لەوانە: ئاسایشی نەتەوەیی، ئاسایشی خۆراك، ئاسایشی دەرمان، سەروەری ناوخۆیی، سەروەری دەرەكی ... هتد.

پسپۆڕێكی كۆمەڵناسیش پێیوایە (ئاسایشی كۆمەڵایەتی) بریتیيە لەوەی كە تاكەكان و كۆمەڵەكان پارێزراوبن لە هەموو هەڕەشەیەكی ناوخۆیی و دەرەكی، كە لەوانەیە مەترسی لەسەر بوونیان دروستبكات وەك هەڕەشەی سەربازی و هەموو ئەو مەترسییانەی ڕوو لە تاكەكان و كۆمەڵەكان دەكات وەك: كوشتن و ڕفاندن و تۆقاندن و دەستدرێژی بۆ سەر ماڵ و موڵكیان.   

قسەكردن سەبارەت بە ئاسایشی كۆمەڵایەتی، قسەكردنە دەربارەی (ماهیەت- چییەتی) ئەم چەمكە؛ پرنسیپەكانی، فاكتەرەكانی بەرقەراربوونی، سود و ئاسەوارەكانی، لە بەرامبەریشەوە قسەكردنە دەربارەی لێكەوتەكانی لەدەستدانی ئاسایشی كۆمەڵایەتی و لێكترازانی كۆمەڵگە (كە ئەمەی  كۆتایی بابەتی نووسینەكەی ئێمەیە).

  پاڵنەرەكانی لێكترازانی كۆمەڵگە:

   پاڵنەرەكان و لێكەوتەكانی لێكترازانی كۆمەڵگە، دوانەیەكی لەیەك جیانەبووەوەن، لەبەرئەوە قسەكردن لەسەر لێكەوتە و دەرهاویشتەكانی لێكترازانی كۆمەڵگە، بێ ئاماژە نەكردن بۆ پاڵنەرەكانی لێكترازان، مانایەكی ئەوتۆی نابێت و لێكۆڵینەوەكەمان كەموكوڕ دەبێت، لەبەرئەوە پێش قسەكردن لە لێكەوتەكانی لێكترازانی كۆمەڵگە، بە،كورتی ئاماژە بەگرنگترین پاڵنەرەكانی ئەو لێكترزانە دەدەین كە دەكرێ بەمشێوەیە پۆلێنیان بكەین:

یەكەم: پاڵنەرە ئابووریيەكان و كۆمەڵایەتیيەكان؛ لەوانە:

Ø     لاوازی قەدەغەكار – وازع-ی ئایينی و ئەخلاقی.

Ø     هەژاريی و خراپی گوزەرانی هاوڵاتی.

Ø     لاوازی ئینتیمای نیشتمانی و نەبوونی گیانی بەرپرسیارێتی.

Ø     دابونەریت

Ø     خۆپەرستی- ئەنانیەت-  و تەرەف.

Ø     بڵاوبوونەوە و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری.

Ø     دواكەوتوویی هەلومەرجی كۆمەڵایەتی.

Ø     قەیرانە ئابوورییەكان.

Ø     كەمتەرخەمی دەوڵەت لە ڕیكخستنی بازاڕ و ناعەدالەتی لە دابەشكردنی سامان.

Ø     قۆرخكردنی ناوەندەكانی بڕیارە ئابووريیەكان لەلایەن گرووپێكی دەستڕۆيشتوو.

Ø     زاڵبوون و هەژموونی كۆمپانیا فەردیيەكان(لەبەرگی كۆمپانیای نیشتمانی و نەتەوەیی) و قۆرخكردنی پرۆژەكانی ئابووريی و ئاوەدانی.

Ø     دەستێكڵاوكردنی نێوان مشەخۆرە سیاسيی و سەرمایەدارەكان.

دووەم- پاڵنەرە سیاسيی و یاساییەكان؛ لەوانەش:

ü     دیكتاتۆریەتی و باڵادەستی گرووپێكی دەستڕۆيشتوو. (تاكڕەوی لە دەسەڵاتدا).  

ü     سستی و لاوازی ئەدای دەزگاكانی دەوڵەت.

ü     لەدایكبوون و دروستبوونی دەوڵەت بەشێوەیەكی ناسرووشتی(نه‌باكامی دەوڵەت).

ü     توندوتیژی سیاسيی و ناجێگیری هەلومەرجی سیاسی.

ü     نەبوونی شەفافیەت و لێپێچینەوە(المساءلة).

ü     لاوازی هۆشیاری سیاسی.

ü     نا ئامادەیی دەوڵەتی مەشروع و دەزگایی.

ü     سەربەخۆنەبوونی دەزگای دادوەری.

ü     هەتاهەتایی -ئەبەدیبوونی- سەركردەكان.

ü     نازانستیبوونی دەزگا كارگێریيەكان.

ü     دانەنانی كەسانی شیاو لە شوێنی شیاو.

 لێكەوتەكانی لێكترازانی كۆمەڵگە:

   بەوپێیەی تەونی كۆمەڵایەتی هەر كۆمەڵگەیەك (یەكەیەكی) فرەڕەهەندە و  سەرجەم پێكهاتەكانی ئەو تەونە وابەستەی یەكترن و هەر هەژموونێكی ئەرێنی – ئیجابی- خزمەتە بە سەرجەم پێكهاتەكان، لە بەرامبەریشەوە بوونی هەر هەژموونێكی نەرێنی- سەلبی- و هەر مەترسيی و هەڕەشەیەك سەرجەم پێكهاتەكان دووچاری ناجێگیريی و لێكترازان دەبات، بەمپێیە دەكرێ بوار و لایەنەكانی لێكترازانی كۆمەڵگە بەمشێوەیەی لای خوارەوە پۆلێن بكەین و لەسەری بدوێین:

یەكەم- لێكەوتە دەروونیيەكان:

  یەكەم مەترسيی و هەڕەشەی لێكترازانی كۆمەڵگە، ئەو لێكترازانەیە، كە تاك دەكاتە ئامانج و كاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت بۆ سەر كەسایەتی تاك و بوون و قەوارەی خودی و هەوڵی تێكشكانی لایەنی دەروونی دەدات و چەندین ژەهری كوشندەی وەك نەخۆشيیە دەروونيیەكان و شڵەژانی دەروونی و تێكچوونی كەسایەتی- اضطرابات الشخصیة- لە ناخی تاكدا بەجێدەهێڵێ. بەپێی توێژینەوەكان، لەكاتی ئاسایيدا لە هەر 15 كەس، كەسێك دووچاری گرژی دەروونی و لەدەستدانی دەرووندروستی دەبێتەوە، بەڵام لەكاتی نائاسایی و تێكچوونی هەلومەرجی كۆمەڵایەتيی و سیاسی، لە هەر 5 كەس، كەسێك دووچاری گرژی دەروونيی و لەدەستدانی دەرووندرووستی دەبێتەوە.

مەترسيیە دەروونيیەكان لەم ئاستەدا ڕاناوەستێت؛ بەڵكو دەرەنجامی دڵەڕاوكێ و خەمۆكی و سەرهەڵدانی چەندین نەخۆشی دەروونجەستەیی- سایكۆسیماتی؛ حاڵەتەكانی جیابوونەوە و پەنابردن بۆ بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان، ڕوو لە زیادبوون دەكات.

  بەپێی توێژینەوەیەكی تازەش، لە 56%ی هاوڵاتیانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق دووچاری شڵەژانی دەروونی و ناجێگیری دەروونی بوونەتەوە، دەرەنجامی ترس و دڵەڕاوكێ و تۆقاندن و كوشتن و تەقینەوە و لێدان و توندوتیژی سیاسی و دەروونی و ... هتد.

لە هەرێمی كوردستانیش، بەهۆی سیاسەتی چەوتی سیاسیيە دەستڕۆيشتووەكان، حاڵەتەكانی خۆكوشتن و زیادبوونی نەخۆشیيەكانی فشاری خوێن و شەكرە و خەمۆكی دڵەڕاوكێ و ... هتد ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕوو لە زیادبوون دەكات. بەدڵنیایشەوە گەر توێژینەوەیەكی سەربەخۆ و بێلایەن ئەنجام بدرێت، ئەوا باری دەروونی هاوڵاتیانی هەرێم باشتر نابێ لە هاوڵاتیانی تری عێراق، بەتایبەت ئەم چەند مانگەی دوایی و قەیرانە دروستكراوە یەك لەدوای یەكەكان!!!

دووەم - لێكەوتە كۆمەڵایەتيیەكان: مەبەست لە لێكەوتە كۆمەڵایەتیيەكان – وەك پسپۆڕانی بواری كۆمەڵناسی پێناسەیان كردووە، هەموو ئەو دەرەنجام و لێكەوتانەن كە دروست دەبن یان سەرهەڵدەدەن بەهۆی دیاردەیەكی كۆمەڵایەتيیەوە كە مرۆڤ هەستیان پێدەكات، وەك تاوان، هەژاری، بێكاری، نەخۆشی، توندوتیژی سیاسی، خێزانی، پەروەردەیی ... هتد.

  دەبینین، هەریەك لەو دیاردە و ڕووداوانە كۆمەڵێك لێكەوتەی كۆمەڵایەتی لێدەكەوێتەوە، كە پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە ڕەفتاری كۆمەڵایەتی و پەیوەنديیە كۆمەڵایەتیيەكان و  بونیادی كۆمەڵایەتی و گرفتەكانی كۆمەڵگە و بنەماكانی زەبت و ڕەبتی كۆمەڵایەتی. گەرچی بابەتەكەی ئێمە تایبەت نیيە بە توندوتیژی خێزانیيەوە یان حاڵەتەكانی جیابوونەوە، بەڵام وەك ڕواڵەتێكی لێكترازانی كۆمەڵگە و تێكچوونی ژینگەی كۆمەڵایەتی،  ئاماژە بە ئاماری حاڵەتەكانی جیابوونەوە دەدەین لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2022.

بەپێی ئامارە فەرمیيەكان، ساڵی 2022 لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان 55896  حاڵەتی مارەبڕین تۆمارکراوە، بەڵام هەر لەو ساڵەدا 13967 حاڵەتی جیابوونەوە یان تەڵاق ڕوویداوە. لێکدانەوەی ئامارەکان دەری دەخات لە ساڵی 2022 ئاماری جیابوونەوە %25ی کۆی ئاماری هاوسەرگیرییە و بەواتایەکی تر تا چوار خێزانی نوێ پێکهاتووە، خێزانێک لەبەر یەکتر هەڵوەشاوەتەوە.
ڕاستە جیابوونەوە دیاردەیەکە لە هەموو کۆمەڵگەیەک هەیە و کوردستانیش بێبەری نییە لەو دیاردەیە، بەڵام ئەوەی زیاتر مایەی نیگەرانییە ئەوەیە ئاماری جیابوونەوە بەخێرایی ڕووی لە هەڵکشانە، بەڵام ئاماری هاوسەرگیریی ئەو خێراییەی نییە.
 ساڵی 2022 هاوسه‌رگیری له‌ هه‌رێمی كوردستان بەڕێژەی 2% زیادی كردووه‌، له‌كاتێكدا جیابوونه‌وه‌ له‌ هه‌مان ساڵدا به‌ ڕێژەی 19% زیادیکردووە.
هەر لەم چوارچێوەیەدا و لە نموونەی لێكەوتە كۆمەڵایەتیيەكانی لێكترازانی كۆمەڵگە (بەتایبەت كاتێك سیاسیيە دەستڕۆيشتووەكان دەبنە سەرمایەدار و كاری سەرەكییان دەبێتە كۆكردنەوەی سامان و بەڕێوەبرنی دەوڵەتیش كاری پەراوێز- وەك ئیبن خەلدون باسی لێوە دەكات و پسپۆڕانی كۆمەڵناسی و شارەزایانی بواری سیاسەت دواتر باسیان لێوەكردووە:

Ø     ناعەدالەتی

Ø      نەبوونی هەلی كار

Ø      بەرزبوونەوەی ڕێژەی تاوان

Ø      هەژاری

Ø      ناجێگیری بەها ئاكاريیەكانی وەك ئەمانەت و یەكسانی و دادپەروەری.

Ø      ئەنانیەت و خۆپەرستی(جا ئیتر خۆپەرستی بۆ خودی خۆی بێت یان بۆ ئەو گرووپ و دەستەی كاری تێدا دەكات).

Ø      نەمانی هەستی نەتەوەیی و ئینتیمای نیشتمانیپەروەرى.

Ø     لاوازبوونی ئەوەی پێیدەوترێت ئەخلاقیاتی كار و پیشە.

Ø      قوڵبوونەوەی گیانی گوێپێنەدان-لاموبالات- و خۆكەڕكردن و خۆشاردنەوە لەو ڕووداوە سیاسيی و كۆمەڵایەتيیانە ڕوودەدەن لە دەوروبەر.

Ø      ڕێزنەگرتنی كات و (هونەربازی) كوشتنی بە چەندین بیانووی بێسەروبەر و بەهانەی بێجێ.

Ø      بەفیڕۆدانی بەرژەوەندی گشتی.

Ø     سەرهەڵدانی سێكوچكەی (بێسەروبەری لە سیستەمی سیاسی و بەڕێوەبردن، كە پابەندبوونی پێ ڕەفزە)، (پەڕاگەندەیی كە پلاندانانی پشتگوێ دەخات)، (كەمحەوسەڵەیی سیاسی و هەڵكشان و داكشان و هەناسەسواربوونی سیاسی، كە بەخێرایی كڵپە دەكات و بەخێراییش كپ دەبێت و دەكوژێتەوە)!!!

Ø     خۆدزینەوە لەو یاسا و ڕێسایانەی سیستەمی (ژینگەیی و تەندروستی ڕێكدەخەن).

سێیەم - لێكەوتە سیاسيی و ئابووريیەكان: هاوشێوەی لێكەوتە دەروونيی و كۆمەڵایەتیيەكان، لێكەوتە سیاسيی و ئابووریيەكانیش كاریگەری زۆریان دەبێت لەسەر ئاسایشی كۆمەڵایەتی و زەرەمەندی یەكەم تاك دەبێت و پاشان كۆمەڵگە و دامودەزگاكانی.

شاعیری بەناوبانگی ئێرانی (سەعدی شیرازی) دەڵێت: (ئەگەر پادشا سێوێکی لە باخی کەسێکدا لێکردەوە، ئیدی سەربازەکانی دارسێوەکە لە ڕەگەوە هەڵدەکێشن!!). بەمپێیەش سیاسيیە دەستڕۆيشتووەكان نەك تەنها دەرگای بارگرانی و كارەسات بەڕووی هاوڵاتیاندا دەكەنەوە، بەڵكو دەبنە سەرچاوەی مەترسی و هەڵەكانی گەشەپێدان و ئاوەدانی و پەرەپێدانی ئابووری لەباردەبەن و ئەم تەوژمە مەترسیدارەش شۆڕدەبێتەوە بۆ سەرجەم ئۆرگان و دەزگاكان.

دەتوانین گرنگترین لێكەوتە سیاسيیەكان و ئابووریيەكانی لێكترازانی كۆمەڵگە لەم چەند خاڵەدا كۆبكەینەوە:

ـ زیادبوونی هەڵاوسان و دابەزینی بەهای دراو، بۆ نموونە، بەپێی هەندێ توێژینەوە كە لەسەر گەندەڵی لە عێراق ئەنجامدراون، ئەگەر هاوڵاتیيەكی عێراقی ساڵی 1999 شمەكێكی بە 1000 دینار كڕیبێت، ئێستا هەمان شمەك بە (150000) سەدوپەنجا هەزار دینار دەكڕێت. ئەمەش جۆرێك لەبارگرانی بۆ هاوڵاتیان دروستدەكات و پرۆسەكان هاوسەرگیری، ئاوەدانی، خزمەتگوزاری، پەكدەخات.

ـ لەباربردنی هەڵەكانی گەشپێدانی ئابووری: توێژینەوە مەیدانیيەكانیش باس لەوەدەكەن كە ئەو حكومەتانەی كۆمەڵگەكانیان ڕووبەڕووی  لێكترازان بوونەتەوە، خەرجییان زیاد دەبێت بە بەراورد بە پرۆژە و هەڵەكانی گەشەپێدان، چونكە ئەم جۆرە حكومەتانە زیاتر ئارەزووی پڕۆژەی وەهمی و خەرجی گوماناويی و بەرتیل وەرگرتن دەكەن. لە بەرامبەریشەوە خەرجیيەكانی حكومەت بۆ خزمەتگوزاریيەكانی بواری فێركردن و تەندروستی كەمدەبێتەوە.   

§          نائامادەیی پرنسیپی ( شەرعیەتبوونی) دەوڵەت و پەرتەوازەیی و ئیفلیجی دامودەزگاكانی و سەرهەڵدانی ڕێگاكانی فێڵكردن لە هاوڵاتیان و دزی و فەرزكردنی باجی جۆراوجۆر. ئەم (ناشەرعیبوونەش كۆمەڵێك دەرهاویشتە بەدوای خۆیدا دەهێنێت؛ لەوانە: لاوازی بەشداری سیاسی، لەكەداربوونی ناوبانگی دەوڵەت، لاوازبوون و لاوازكردنی دەزگا گشتیيەكان، پڕكردنەوەی پۆستە باڵاكان بە كەسانی ناشایستە و نەزان.

 بەفیڕۆدانی سامانی گشتی و بەكارهێنانی لەلایەن سیاسيیە دەستڕۆيشتووەكان، بەتایبەت لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن و كڕینی دەنگی(ڕاستتر بڵێین ویژدانی) هاوڵاتیان. ئەم هەنگاوەش ڕێخۆشكەر دەبێت بۆ باڵادەستی خزمخزمێنە و مەحسوبیەت چینایەتی.                                      

- لە هەمووی ترسناكتر- سەرهەڵدانی توندوتیژی سیاسيی و مەزهەبی، جەنگی ناوخۆیی و ناجێگیری سیاسی. چەند توێژینەوەیەكیش گەیشتونەتە ئەو ئەنجامەی كە پەیوەنديیەكی ڕاستەوخۆ هەیە لە نێوان نایەكسانی كۆمەڵایەتيی و ئابووريی و توندوتیژی سیاسی. بەومانایەی لەگەڵ بەرزبوونەوەی ڕێژەی توندوتیژی سیاسی، ڕێژەی ناعەدالەتی و نایەكسانی بەرز دەبێتەوە. یەكێك لەو توێژینەوانەش لەسەر 56 دەوڵەت ئەنجامدراوە بەمەبەستی زانینی پەیوەندی نێوان یەكسانی و دابەشكردنی داهات و توندوتیژی سیاسی، گەیشتووەتە ئەو ئەنجامەی كە پەیوەندیيەكی كاریگەر و ڕاستەوخۆ هەیە لە نێوان نادادی و نایەكسانی و توندوتیژی سیاسی. ئەوەشی خستوەتەڕوو كە كارە توندوتیژیيەكان لەو وڵاتانەدا زیادیكردووە، كە ئاستێكی باڵای لە نایەكسانی و نادادی لە دابەشكردنی داهات تۆماركردووە.            

سەرچاوەكان

1-    ابن خلدون، - عبدالرحمن بن محمد - مقدمة ابن خلدون.

2-    عمارة، محمد،  الإسلام والأمن الاجتماعي.  

3-    الحسن، إحسان، البناء الاجتماعي.   

4-    عبيد : نهاد عبدالحليم، الوقاية من الجريمة في ضوء السنة النبوية، مجلة  الأحمدية - العدد الثالث عشر -محرم 1424 هـ - مارس 2003م.

5-    محمود: د صلاح الدين  فهمي، الفساد الإداري كمعوق لعمليات التنمية الاجتماعية و الاقتصادية.

6-    الناصر: ناصر عبيد، ظاهرة الفساد الإداري، مقاربة سوسيولوجية – إقتصادية.

7-     ئینتەرنێت.