د.یاسین تەها

دەسپێك:

ڕاجیایی فیقهی و جۆراوجۆرێتی فەتوا و ئیجیتهادكردن؛ مێژوویەكی دێرینی هەیە لە ئیسلامدا و دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی بڵاوبوونەوەی خودی ئایینەكە خۆی. بەتێپەڕبوونی كاتیش ئەم ڕاجیاییە لە شێوازی ئایینزا و دیدگای ئایینی جیاجیادا فۆرمەلە بووە كە فرەییەكی فیقهی و عەقیدەیی لە چوارچێوەی تەنانەت یەك ئاڕاستەی ئایینیشدا لێكەوتووەتەوە. ئەم وتارە هەوڵدەدات گوزەرێك بە گرنگترین وێستگەكانی دابەشبوونی ئایینی بكات لە هەردوو بواری بیروباوەڕ (العقیدة) و پەرستش (العبادات) لە نێوان پەیڕەوانی ئاینزای گشتگیری سوننە.

ئیجتیهادی لە سەرەتاكانی ئیسلامدا:

مێژووی ئیجتیهادكردن و واڵاكردنی دەرگای تێگەیشتن لە دەقەكان لە ئیسلامدا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێغەمبەر (د.خ)، لەم قۆناغە بنەڕەتییەدا كە هی دامەزراندنی بنەماكانی ئایینەكەیە، هەندێك لە هاوەڵان (الصحابة) بۆ هەڵهێنجانی حوكمی شەرعی؛ خۆیان ئیجتیهادیان كردووە، بەبێ ئەوەی هیچ ڕێگرییان لێ بكرێت، تەنانەت دەگێڕنەوە هەركەس لە هاوەڵان پێچەوانەی ڕای زۆرینەی بكردایە لەهەر بوارێك كە دەقێكی ڕوونی لەسەر نەبووایە، ئەوە بە ئیجتیهاد دەیاندایە قەڵەم و تێگەیشتنیان بۆی هەبوو([1])، لەم میانەیەشدا چەند گێڕانەوەیەك هەن كە دەشێت دیارترینیان ئەمانەبن:

_ دوو كەس لە هاوەڵان بە "تەیەموم" نوێژیان كرد، بەرلەوەی كاتی نوێژەكەش بەسەر بچێت ئاویان دەستكەوت، یەكێكیان دەستنوێژی شوشت و نوێژەكەی دووبارەكردەوە، بەڵام ئەوەی تر نەیكرد، دواتر پرسیاریان لە پێغەمبەر(د.خ) كرد، ئەویش بەوەیانی وت كە نوێژی دووبارە نەكردەوە: "سونەتت پێكاوە"، بە دووەمیشی ڕاگەیاند دووجار پاداشتت هەیە، بەوپێیەی نوێژێكیان فەزرەكەیە و دووبارەكەش دەبێتە سوننەت (نفل)([2]).

_ لە سەرچاوەكانی فەرموودەدا ڕووداوێكی بەناوبانگ هاتووە كە "عەمری كوڕی عاس" لە غەزای "ذات السلاسل"، بەیانییەك لەشی گرانبوو (الجنابة)، سەرباری هەبوونی ئاویش، بە تەیەموم نوێژیكرد بۆ خەڵكەكە، چونكە دەترسا لە نەخۆشكەوتن، دواتر ئەمەیان بۆ پێغەمبەر (د.خ) باسكرد، ئەویش پرسیاری لێكردبوو: بە لەشی گران بەرنویژێت بۆ خەڵك كرد؟ ئەویش وتوویەتی: بەڵێ ئەو ئایەتەی قورئانم بیرهاتەوە (وَلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا)، پێغەمبەریش(د.خ) پێكەنیوە، هیچ ڕەخنەیەكیشی لە هەنگاوەكەی نەگرت و ئیجتیهادەكەی پەسەندكرد([3]).  

سەرباری ئەم نموونانە كە هاوشێوەی تریان هەیە، هاوەڵان خۆیان بۆ تیۆریزەكردن و دامەزراندنی ڕێچكە و مەزهەبی تایبەت تەرخاننەكردووە و زیاتر خەریكی ژیانی كرداریی و بەشداری لەشكركێشی و هەڵمەتە سەربازییەكان بوون([4])، هەر لەبەر ئەمەش لە سەردەمی هاوەڵاندا ئایینزای فیقهی لەدایكنەبووە و پارێزگاریی لە چوارچێوە گشتییەكە كراوە، لەگەڵ هەبوونی دەرفەت بۆ ئیجتیهادكردن لەسەر ئاستی تاك لەم بوارەشدا چەند هاوەڵێكی موجتەهیدی ناسراو لە بابەتەكانی شەرعزانی و تەفسیر و ڕاڤەی دەقەكان دەركەوتوون لە چەشنی، "معاذ بن جبل"، "أبو موسی الأشعري"، "ابن عباس"، "ابن مسعود"، "ابن عمر" و ... هتد، هەروەها چوار خەلیفە ڕاشیدینەكەش دواتر بوونەتە سەرچاوە و موجتەهید لە جێبەجێكردنی شەریعەت و ئەحكامەكان لەبەر ڕۆشنایی ئەو پێشینە دەوڵەمەندەی لە ئیسلامدا هەیانبووە. لەنێو هاوەڵە موجتەهیدەكاندا كەسێكی وەك "ابن عباس" لە پێنج مەسەلە و "ابن مسعود" لە پێنج مەسەلە ڕای تایبەتی تاكانەی خۆیان هەیە كە جیایە لە هی هەموو هاوەڵان و "زید بن ثابت" لە مەسەلەیەك، ئەمەش بە ئاسایی و "ئیجتیهاد"ی تاكەكەسی لێیان وەرگیراوە([5])، بەڵام لە پاش ئەوان، ڕاجیاییە فیقهیی و ئیجیتهادە جۆربەجۆرەكان لە شێوازی مەزهەبی فیقهیدا گەڵاڵەكران و ئەمانەش یان بە قوتابخانەی فیقهی یان بە ئایینزای سەربەخۆ ناسران([6]).

سەرهەڵدانی ئایینزاكان:

لە قۆناغی پاش هاوەڵاندا ئیجتیهاد و ڕاجیایی فیقهی لە شێوازی ئایینزای سەربەخۆدا دەركەوتن كە لە ئەدەبیاتی ئیسلامیدا پێیدەوترێت "المذهب". ئەم ئایینزایانەیش چوارچێوەیەك بوون بۆ كۆكردنەوەی ئەو ئەحكامانەی كە شەرعزان و زانایانی موجتەهید كە لە بەڵگەكانەوە گەڵاڵەیان دەكرد ئیتر چ شەرعزانی بن یان بابەتی بیروباوەڕ([7])، لە عورفی باوی سەردەمە ئیسلامییەكانیشدا "مذهب" بە بیروبۆچوونی خاوەنەكانی گوتراوە ئیتر چ دڵنیابووبن لێی یان بە گومان و گریمانە پەسەندیان كردبێت([8]). هەندێكی تر پێیانوایە مەزهەب قسەی موجتەهیدە چ بەدڵنیایی یان گومانكردن و هەڵهێنجان دەریبڕیبێت بە بەڵگەوە، بەو مەرجەی تا مردن لەسەری بووبێت و لێی پەشیمان نەبووبێتەوە، بەڵام هەندێكی تر ئایینزا فراوانتر دەكەن بۆ قسە و ئاماژەی پێشەوایان یان هەڵهێنجانی شوێنكەوتەكانیان لە دەقەكانیان یان شیكاركردن و لێكدانەوەیان بەمەش چوارچێوەیەكی گەورەتر و هەمەچەشنتری پێدەدەن([9])، لە مێژووی ئیسلامییشدا بەكردەیی مەزهەبەكان هەروابوون و تەنیا بە دامەزرێنەرانەوە پەیوەستنەبوون، بەڵكو بۆچوون و فەتوا و ڕاوبۆچوونی شوێنكەوتەكانیشیان تێكەڵە، نموونەی ئەمەش مەزهەبی شافیعییە كە بەناوبانگترین داڕشتنەوە و ڕێكخستنەوەی لەسەر دەستی هەردوو پێشەوای نێوداری ئایینزاكە؛ "الرافعي" (م. 624ك/1225ز) و "النووي " (م. 676ك/1277) بووە([10])، ئەم دوو پایە گرنگەی مەزهەبەكەش لە سەدەی حەوتەمی كۆچیدا ژیاون كە دەكاتە دەوروبەری پێنج سەدە پاش پێشەوای دامەزرێنەر.

ئایینزا فیقهی و عەقیدەییەكان:

بابەتەكانی عەقیدە لە ئیسلامدا زیاتر دەچنە خانەی مەسەلە بنەڕەتییەكان (الأصول)، ئەمەش زیاتر لە یەكتاپەرستی (التوحید)، واتاكانی ناو و سیفەتەكانی خودا (الأسماء والصفات) و بنەماكانی ئایین دەكۆڵنەوە، لای كەسێكی وەك پێشەوا ئەبو حەنیفەش، بە "الفقه الأكبر" ناوبراوە، ئەمەش هەر هێمایە بۆ بنەڕەتی بوونی بیروباوەڕ بەراورد بە پەرستش. هەرچی بابەتەكانی شەرعزانییش هەیە  بریتین لە چۆنیەتی بەجێهێنانی پەرستشەكان (العبادات) و جێبەجێكردنی ئەحكامەكانی شەریعەت، ئەمانەش لقن لە بنەڕەتە گەورەكان و پێیان دەگوترێت "الفروع" ([11]).

لەناو شوێنكەوتووانی مەزهەبە سوننەكان كە بە پلەی یەكەم شوێنپێهەڵگری نەقڵن و عەقڵ وەك میكانیزمێك بۆ پاڵپشتیكردن لە نەقڵ بەكاردەهێنن، لەسەر بابەتەكانی عەقیدە تاڕادەیەكی بۆچوونەكانیان نزیكن، بەڵام لە جێبەجێكردنی ئەحكامی شەریعەت و هەندێكی تری عەقیدە ڕاجیایی زۆریان هەیە و لەسەر وردەكارییەكان جیاوازن([12])، هەر بەم هۆیەشەوە لە سەدەی 4ك/10ز، دەورووبەری 28 مەزهەب و ڕێچكە لە بوارەكانی عەقیدە و شەرعزانی و فەرموودەدا لەناو بەرەی مسوڵمانە سوننەكاندا دەركەوتوون([13])، هەریەك لەوانەش ئاڕاستە و بەڵگە و دیدگای تایبەت بەخۆیان هەیە بۆ ئایینداریی و لەوی تریان سەربەخۆن.

لە قۆناغەكانی دواتردا و لە پاش سەردەمی "تابعین"، ئاڕاستە شەرعزانییەكانی نێو بەرەی سووننە بەسەر دەوروبەری 10 مەزهەبی بڵاوی ناسراودا دابەشبوون، شەش لەوانەش دواتر پووكاونەتەوە و جێگەیان بۆ ئەوانەی پێش خۆیان چۆڵكردووە، سەرجەمیشیان بە گوێرەی ڕیزبەندی مێژوویی بریتین لە([14])مەزهەبەكانی: "أبو حنیفة" (م. 150كـ/767ز)، "الأوزاعي" (م. 157كـ/774ز)، "سفيان الثوري" (م. 161كـ/778ز)، "ليث بن سعد" (م. 175كـ/792ز)، "المالكي" (م. 179ك/ 795ز)، "الشافعي" (م. 204ك/820ز)، "اسحاق بن راهوية"، (م. 238كـ/852ز)، "ابن حنبل" (م. 241ك/ 855ز)، "داود الظاهري" (م. 272كـ/886ز)، "الطبري" (م. 310كـ/923ز).

چوار ئایینزاكەی سوننە:

     زۆریی و فرەیی ئایینزا فیقهییەكانی سوننە زۆر درێژەی نەكێشاوە لە مێژوودا و لە كۆتاییەكانی سەدەی چوارەمی كۆچییەوە، ژمارەیەكی زۆریان لە بەرژەوەندی چواری سەرەكی كە بە "چوار ئایینزاكە" دەناسرێن (المذاهب الأربعة) پووكاونەتەوە([15]). ئەم چوار ئایینزایەش بریتین لە: حەنەفی، مالیكی، شافیعی و حەنبەلی. پێشیان دەگوترێت "مذاهب الأمصار"، بەو واتایەی لە شارە ئیسلامییەكان بڵاون و هیچ شارێك نییە لەو مەزهەبانەی تێدا نەبێت، ئەگەر هەمووشیانی تێدا نەبن([16]).

 هۆكاری سەرەكی پووكانەوەی ئەم كۆمەڵە مەزهەبە بەرامبەر بە هەژموونی چوارە سەرەكییەكە بە پلەی یەكەم مەرگی زاناكانیان و بەردەوام نەبوونی شوێنكەوتەكانیانە لە پەیڕەكردنیان([17]). تان و پۆی هەر چوار مەزهەبە سەرەكییە سوننەكەش كە بوونەتە بنەمای خواپەرستی، دەچێتەوە سەر دوو قوتابخانەی سەرەكی لە شەرعزانی كە قوتابخانەكانی بیروڕا (الرأي) و قوتابخانەی فەرموودە و دەقن ([18])، قوتابخانەی یەكەمیان (الرأي) بە پلەی یەكەم لە عێراق و دووەمیشیان (الحدیث) لە حیجاز باو و بڵاو بووە([19])، هەردوو قوتابخانەكەش لە وردەكاریدا جیاوازی زۆریان هەیە([20])، بەڵام سەرجەمیان دەچنە ژێر ناوی "أهل السنة" كە زیاتر بەرامبەر پەیڕەوانی شیعەگەریی و گرۆكانی تر بەكاردێت ([21]). ئەم دوو قوتابخانە بنەڕەتییەش لە هەندێك شتدا جیاوازن لەوانەش بابەتەكانی پەیوەست بە سیفەتەكانی خودا (الأسماء والصفات) و مەسەلەی حەقیقەت و مەزاج لە قورئان و هەندێك وردەكاریی لە بابەتی قەدەر، بەڵام سەرباری ئەمەش لەسەر كۆمەڵێك بنەما هاودەنگ و هاوڕان لە نموونەی ئەوانەش: پشتبەستن بە دەقەكانی قورئان و سوننەت وەك دوو سەرچاوەی سەرەكی و "معصوم"، پێشخستنی نەقڵ بەسەر عەقڵدا، پەسەندكردنی نیشانەكانی ڕۆژی دوایی (پەسڵان)، هەڵوێست لە هاوەڵان و پەسەندكردن و ستایشكردنیان، باوەڕهێنان بە سزای ناوگۆڕ، بابەتەكانی ڕۆژی دوایی لە چەشنی "الميزان، الحوض، الصراط، الشفاعة"([22]).

پوختە:

مێژووی كردنەوەی دەرگای ئیجتیهاد و بەگەڕخستنی توانا بۆ هەڵهێنجانی حوكم لە دەقەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ژیانی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ). لەدوای ئەوەش ڕاجیایی فیقهی و عەقیدەیی لە شێوازی كۆمەڵێكی زۆر قوتابخانە و ئایینزادا فۆرمەلە بووە، بەڵام پەرەسەندنە مێژووییەكان كورتیان كردوونەتەوە بۆ دوو قۆتابخانەی سەرەكی كە قوتابخانەی ڕا و قوتابخانەی دەقن، لە سێبەری ئەم دوو ڕەوتەشدا چوار ئایینزای فیقهی ناسراو بەسەر هەموو شار و نشینگە ئیسلامییەكاندا باڵادەستبوون و سەرجەم ئەم ئاڕاستانەش خاڵی بەیەكگەیشتن و خاڵی جیاوازیشیان هەیە.

([1]) ابن تيمية، جامع الفصول، تحقيق عبدالله آل غيهب (السعودية: دار أطلس، 2020)، ص 250.

([2]) ابن القيم، إعلام الموقعين عن رب العالمين تحقيق محمد عبدالسلام(بيروت: دار الكتب العلمية، 1991)، ج1، ص 156.

([3]) محمد الصوياني، الصَّحيِحُ من أحاديث السّيرة النبوية، (مدار الوطن للنشر، 2011)، ص 441.

([4]) ابن الصلاح، فتاوى ابن الصلاح، تحقيق، موفق عبد الله، (بيروت: مكتبة العلوم، 1407 هـ)، ج1، ص 88.

([5]) ابن تيمية، جامع الفصول، ص 251.

([6]) محمد أبو زهرة، تاريخ المذاهب الإسلامية في السياسة والعقائد وتاريخ المذاهب الفقهية (القاهرة: دار الفكر العربي، د. ت) ، ص 288.

([7]) أحمد محمد نصير الدين النقيب، المذهب الحنفي مراحله وطبقاته، ضوابطه ومصطلحاته، خصائصه ومؤلفاته (الرياض: مكتبة الرشيد، 2001م)، ج1، ص 35؛ خالد بن مساعد الرويتع، التمذهب، ص 67.

([8]) المرداوي، الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف (بيروت: دار إحیاء التراث العربي، ط2، د.ت)، ج2، ص 241.

([9])خالد بن مساعد الرويتع، التمذهب دراسة نظرية نقدية (الرياض: دار التدمرية، 2013)، ص 67 _ 68 .

([10]) الجويني، نهاية المطلب في دراية المذهب، تحقيق، عبد العظيم محمود الديب. جدة: دار المنهاج، 2007، 154.

([11]) شمس الدین الحنبلي، لوامع الأنوار البهية وسواطع الأسرار الأثرية لشرح الدرة المضية في عقد الفرقة المرضية (دمشق، مۆسسة الخافقین، 1982)، ج1، ص 4_5.

([12]) أحمد تيمور باشا، نظرة تاريخية في حدوث المذاهب الفقهية الأربعة، (بيروت: دار القادري،1990م)، ص 24.

([13]) المقدسي، أحسن التقاسيم. القاهرة: مكتبة مدبولي، 1991م، ص 37.

([14]) السیوطي، الحاوي للفتاوي (بیروت: دار الفكر، ٢٠٠٤ م)، ج2، ص 189.

([15]) _ آدم متز، الحضارة الإسلامية في القرن الرابع الهجري، ترجمة محمد عبدالهادي أبو ريدة، (بيروت: د.ن. د.ت، ط5)، ج1، ص 388_ ص 395.

([16]) أحمد باشا، نظرة تاريخية، ص 31.

([17]) السیوطي، الحاوي للفتاوي. بیروت: دار الفكر، ٢٠٠٤ م، ج2، ص 189.

([18]) الشهرستاني، الملل والنحل، تحقيق أحمد فهمي محمد. بيروت: دار الكتب العلمية، 1992م ، ج2، ص 11.

([19]) ابن خلدون، المقدمة، تحقيق، عبد الله الدرويش. دمشق: دار يعرب، 2004م، ج2، ص 185.

([20]) الشهرستاني، الملل والنحل، ج2، ص 12.

([21]) ابن تيمية، مجموع الفتاوى، تحقيق، عبد الرحمن بن محمد بن قاسم (المدينة: مجمع الملك فهد، 1995)، ج3، ص 278_292.

([22]) عبدالقاهر البغدادي، الفرق بين الفرق، تحقيق مجدي السيد، القاهرة: المكتبة التوفيقية، د.ت، ص ص 253 _265؛ ابن تيمية، الوصية الكبرى، تحقيق وتعليق، محمد عبدالله النمر وعثمان جمعة ضميرية، مكتبة الصديق، الطائف، 1987م، ص ص 47 _52.