د. كۆسره‌ت صاڵح ئەحمەد
فه‌توا له كورتترین پێناسه‌دا بریتییه له ڕوونكردنه‌وه‌ی بۆچوونی ئیسلام سه‌باره‌ت به پرسێكی دیاریكراو. ئه‌م ڕوونكردنه‌وه‌یه‌ش بنه‌ما له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك پێوه‌ر و پێودانگ و هه‌نگاو و لێكۆڵینه‌وه به‌پایان ده‌گات، هه‌ر له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی یه‌كه‌می كۆچییه‌وه تاكو ئێستا به زۆر قۆناخ و شێواز تێپه‌ڕیوه، به‌پێی كات و شوێن و زه‌مینه‌ی هاوچه‌رخ گۆڕان له‌و پێوه‌ر و پێودانگانه له‌لایه‌ن كه‌سانی پسپۆڕ له بواره‌كه ئه‌نجامدراوه، به‌مه‌به‌ستی ڕێكخستنه‌وه و جێبه‌جێكردنی ڕۆحی ده‌ق و مه‌به‌ست و په‌یامه‌كانی له‌پێناو هێنانه كایه‌ی زه‌مینه‌یه‌كی دینداری ئارام و ڕوون و بێ گرێ و گاڵ.
له دونیای هاوچه‌رخ و له چاخی پڕ ئاڵنگاری و پێشهاتی خێرا و گۆڕانكاری له سه‌رووی چاوه‌ڕوانی به‌شێك له مرۆڤایه‌تی به‌تایبه‌ت جیهانی سێیه‌م، فه‌توادان پشكێكی گه‌وره‌ی به‌ركه‌وتووه له ئاڵۆزی، كه پێویستی كردووه و پێویستیش ده‌كات چاوخشاندنه‌وه به ڕێكار و شێوازه‌كانی فه‌توادان بكرێت، به ئامانجی ڕێكخستنه‌وه و جێبه‌جێكردنی په‌یامی ئاینداری به‌شێوه‌یه‌كی گونجاو له‌گه‌ڵ زه‌مینه‌ی كار و چالاكی هاوچه‌رخ، هه‌روه‌ها له‌پێناو دانه‌بڕانی پرۆسه‌ی ئایینداری له واقیعی هاوچه‌رخ.
كاركردن له‌سه‌ر ڕێكخستنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی فه‌توادان، كاری تاكه‌كه‌سی نییه، به‌ڵكو پێویستی به هه‌وڵی ده‌سته‌جه‌معی و هه‌نگاوی كرده‌ییه له‌لایه‌ن كه‌سانی پسپۆڕ و خانه و ئه‌نجومه‌ن و لێژنه‌كانی فه‌توادان و ناوه‌نده ئه‌كادیمییه‌كانی تایبه‌ت به پرسی ئایین و ئاینداری وه‌ك زانكۆ و په‌یمانگا و سه‌نته‌ره ئه‌كادیمییه‌كان كه له‌م بواره كارده‌كه‌ن. له‌م وتاره‌دا بۆچوونی كه‌سی خاكه‌ڕاییانه‌ی خۆم سه‌باره‌ت به‌م پرسه ده‌خه‌مه‌ڕوو، به‌له‌به‌رچاوگرتنی واقیعی كوردستان و ئه‌و شێوازه فه‌توادانه‌ی كه ئێستا هه‌یه، هه‌روه‌ك چه‌ند سه‌ره‌قه‌ڵه‌مێك سه‌باره‌ت به ئاسۆی چاره‌سه‌ری ده‌خه‌مه‌ڕوو.
به‌ركۆڵ:
سه‌ره‌تا به‌پێویستی ده‌زانم، به پوختی دۆخی فه‌توادان له كوردستان له‌چوارچێوه‌ی به‌دامه‌زراوه‌ییكردنی سه‌رجه‌م جه‌مسه‌ره‌كانی به‌رێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگه بخه‌ینه‌ڕوو، ئینجا قسه له‌سه‌ر ئاسۆكانی ڕێكخستنه‌وه و ئاڵنگارییه‌كان بكه‌ین.
پێش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی مۆدێرنه له‌سه‌ر میراتی ده‌وڵه‌تی عوسمانی، له كاروباره مه‌ده‌نییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی (مجله الأحكام العدلیه) وه‌ك سه‌ره‌كیترین بنه‌ماكانی دادبینی له‌سه‌ر ئاستی ده‌وڵه‌ت پشتیپێبه‌ستراوه، دوای ڕووخانی ده‌وڵه‌تی عوسمانی و هاتنه‌كایه‌ی شانشین و كۆمه‌ڵێك ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و تێكه‌ڵ له كۆمه‌ڵه نه‌ته‌وه، دۆخه‌كه گۆڕانی ڕیشه‌یی به‌سه‌ر داهاتووه، له‌سه‌ر ئاستی عێراق له‌ڕووی یاساییه‌وه گۆڕانكاری گه‌وره له دوای ڕاگه‌یاندنی كۆمار و كۆتاییهاتنی حوكمی پاشایه‌تی ڕوویداوه. تاكو ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی ڕابردوو، له‌سه‌ر ئاستی ویلایه‌ت و پارێزگا و شار و گونده‌كان بوونی یاسا و دادگا كه‌متر هه‌ستیپێكراوه، به ئاستێكی باڵا ئاغا و دیوه‌خان و مه‌لا و مزگه‌وت له به‌لاداخستنی كێشه‌كان ڕۆڵیان هه‌بووه، مه‌زهه‌بی سه‌ره‌كیش له حوكمدان له‌سه‌ر زۆربه‌ی پرسه‌كان هه‌ر شافیعی بووه.
له سه‌رده‌می پاشایه‌تییه‌وه هەتا كۆماری لە عێراق كار له‌سه‌ر ئه‌وه‌كراوه یاساناسان زۆربه‌ی لایه‌نه‌كان به یاسا ڕێكبخه‌ن، ده‌رچوونی یاساكانی: (سزادان، شارستانی، بازرگانی، كشتوكاڵی و باری كه‌سی ... هتد) له‌پێناو ڕێكخستنه‌وه‌ی ئه‌و لایه‌نانه بووه، له‌كاتێكدا كۆی پڕۆسه‌كه له‌لایه‌ك بۆ ڕێكخستنه‌وه‌یه، له‌لایه‌كی تر تێپه‌ڕكردنی دۆخی خێڵ و عه‌شیره‌ت و نا ده‌وڵه‌ت بووه بۆ گه‌یشتن به قۆناغی ده‌وڵه‌تی مه‌ده‌نی و دامه‌زراوه‌ی یاسایی، ئه‌مه‌ش كه‌مكردنه‌وه‌ی هێزی ئایین و مه‌لا و مزگه‌وت و لاوازكردنی بڕیاری ئاغا و كوێخا و دیوه‌خانی لێكه‌وتووەته‌وه، چونكه له سه‌رده‌می پێش هاتنه‌كایه‌ی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی له سه‌ده‌ی بیسته‌م، به‌شێوه فه‌رمییه‌كه (مجله‌ی ئه‌حكامی عه‌دلی) و به نافه‌رمیش ئاغا و دیوه‌خان و مه‌لا و مزگه‌وت و شێخ و ته‌ریقه‌ت و گه‌وره‌پیاوانی ئایینی له یه‌كلاكردنه‌وه‌ی كێشه و پرسه‌كان ڕۆڵی گه‌وره و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یان بینیوه، هه‌ربۆیه په‌رتوكه‌كانی فیقهی ئیسلامی له سه‌رجه‌م مه‌زهه‌به‌كان به‌سه‌ر چه‌ند كۆباس دابه‌شكراون، وه‌ك: (پاكوخاوێنی، خواپه‌رستی، كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه داراییه‌كان، باری كه‌سی، تاوان و سزا ... هیتد) په‌یكه‌ری یاساش له‌سه‌ر هه‌مان شێواز داڕێژراوه.
ئه‌گه‌ر ته‌ماشای په‌یكه‌ری یاساكانی عێراق بكه‌ین، وه‌ك به‌دیل و كۆپی په‌رتووكه‌كانی فیقهی ئیسلامی، به‌ڵام به پاشخانی جیاواز و ئامانجی جیاواز و دیدگای جیاواز ده‌رده‌كه‌ون، بۆ نموونه: (یاسای سزادان له بری قانوونی جینایات، یاسای شارستانی و بازرگانی له‌بری كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه داراییه‌كان (معامه‌لاتی مالی)، یاسای باری كه‌سی له بری ئه‌حكامه‌كانی زه‌واج و ته‌ڵاق و نه‌فه‌قه و حه‌زانه و میرات و وه‌سیه‌ت ... هتد)، ئه‌م یاسایانه جگه له یاسای باری كه‌سی هیچیان ڕاسته‌وخۆ هه‌ڵقوڵاوی فیقهی ئیسلامی نین، به‌ڵكو له به‌شێكیان بنه‌ما سه‌ره‌كی و نه‌گۆڕه‌كانی فیقهی ئیسلامی له په‌راوێزی سه‌رچاوه‌كان یان وه‌ك سه‌رچاوه‌ی لاوه‌كی به‌كارهاتوون.
تاكه لایه‌نێك كه یاسا خۆی له‌قه‌ره‌نه‌داوه به فه‌رمی ڕێكی بخات ته‌نیا لایه‌نی خواپه‌رستییه، به‌واتایه‌كی تر ئه‌و خواپه‌رستییانه‌ی ڕه‌هه‌ندی كه‌سییان هه‌یه، كه بریتییه له په‌یوه‌ندی نێوان خودا و به‌نده، وه‌ك نوێژ و ڕۆژوو و شێوازه‌كانی خواپه‌رستی، له‌وێش كۆمه‌ڵێك له قاڵبدان به‌مه‌به‌ستی ڕێكخستنه‌وه هه‌یه له‌ڕێگه‌ی ڕێنماییه‌كانه‌وه، ئه‌گه‌رچی یاسا به فه‌رمی خۆی لێ لاداوه.
بنه‌ما له‌سه‌ر ئه‌م ڕوونكردنه‌وه‌یه‌ی سه‌ره‌وه، كه باسی پرسی فه‌توادان ده‌كرێت، به پله‌ی یه‌كه‌م پرسه‌كانی خواپه‌رستییه، به‌پێچه‌وانه‌وه بابه‌ته‌كانی سزادان و مامه‌ڵه‌دارایی و بازرگانییه‌كان، ته‌نانه‌ت باری كه‌سیش به یاسا ڕێكخراون، ته‌نیا بۆ دڵنیابوونه‌وه‌ی زیاتر و ئارامی دڵ و فێنكی ڕۆح، له‌چوارچێوه و ڕه‌هه‌نده قیامه‌تییه‌كه خه‌ڵك ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ وه‌رگرتنی بۆچوونی ئایین و مه‌لا و موفتی، به‌پێچه‌وانه‌وه به‌خۆلادان له پرسی قیامه‌ت و حه‌ڵاڵ و حه‌رام، كه ته‌واو پرسێكی په‌یوه‌سته به قیامه‌ت، هیچ پێویستییه‌كی خه‌ڵك به موفتی نه‌ماوه، ئه‌مه‌ش به‌ته‌واوی ڕۆڵی مه‌لا و موفتی له كۆمه‌ڵگه لاواز كردووه.
به‌واتایه‌كی تر، به‌ده‌ر له ڕه‌هه‌ندی قیامه‌تی (به‌شی خواپه‌رستی و كۆباسه‌كانی په‌یوه‌ست به حه‌ڵاڵ و حه‌رام)، لایه‌نه‌كانی تر یاسا قسه‌ی كۆتایی تێداكردووه و به‌لایداخستووه، به‌ڵام له پرسه خواپه‌رستییه‌كان بۆ ئه‌هلی خۆی جێهێڵراوه كه بریتییه له مزگه‌وت و مه‌لا و موفتی و ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا و لیژنه‌كانی فه‌توادان و پیاوانی ئایینی.
به یاساكردنی سه‌رجه‌م لایه‌نه‌كانی كۆمه‌ڵگه لایه‌نی ئه‌رێنی و نه‌رێنی هه‌یه، لایه‌نه ئه‌رێنییه‌كه‌ی بۆچوونێك ده‌كاته فه‌رمی بۆ به‌لاداخستنی پرسه‌كان له كاتی كێشه و دادبینی، له فیقهی ئیسلامیش هه‌ر له كۆنه‌وه وتراوه: (أمر الإمام یرفع الخلاف)، به‌و واتایه‌ی له‌و پرسانه‌ی ڕاجیایی له‌سه‌ره، قسه‌ی ده‌سه‌ڵات و دادگا ڕاجیایی كۆتایی پێدێنێت. به‌واتایه‌كی تر، ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر پرسێك بۆچوونی جیاواز هه‌بوو، ئه‌و كاته‌ی ده‌سه‌ڵاتی بڕیاردان و یاسادانه‌ر بۆچوونێكی به فه‌رمی وه‌ك یاسای به‌ركار ناساند، ته‌نیا كار به‌و بۆچوونه ده‌كرێت و بۆچوونه‌كانی تر له پرۆسه‌ی دادبینی هیچ سه‌نگ و قورساییه‌كیان نامێنێت. لایه‌نه نه‌رێنییه‌كه‌شی ئه‌وه‌یه، به‌شێك له په‌یڕه‌وكارانی ئایینی (له‌ڕووه دیندارییه‌كه‌وه) پابه‌ندنابن به بۆچوونێك كه بڕوایان پێی نییه، بۆ نموونه: ئه‌سته‌مه باوه‌ڕ به شافعی مه‌زهه‌بێك بكه‌یت له پرسی زه‌واج و ته‌ڵاق پابه‌ندی مه‌زهه‌بی حه‌نه‌فی یان ئه‌هلی حه‌دیس بێت، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بۆچوونه‌كه به یاساش كرابێت، ئه‌سته‌متره بتوانی قه‌ناعه‌تی پێبكه‌ی پابه‌ندی مه‌زهه‌بی جه‌عفه‌ری و شیعه‌ی ئیمامی ببێت، ئه‌مه بۆ په‌یڕه‌وكارانی سه‌رجه‌م مه‌زهه‌به‌كان به‌شێوه‌یه‌كی ڕێژه‌یی ڕاسته.
سیاسی و یاسادانه‌رانی عێراق به هه‌نگاو ڕۆڵی كارایان گێڕاوه له كه‌نارخستنی ئایین و دامهزراوه ئاینییه‌كان، جگه له هه‌بوونی وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف یان دیوانی وه‌قفی سوننی و شیعی هیچ دامه‌زراوه‌یه‌كی فه‌رمی وه‌ك خانه‌ی فه‌توادانی فه‌رمی نییه، هه‌ر له سه‌ره‌تای ڕێكخستنه‌وه‌ی یاسای باری كه‌سی، قازی شه‌رعی كه بریتی بووه له مه‌لا یان موفتییه‌كی ناودار ڕۆڵی له یه‌كلاكردنه‌وه‌ی پرسه‌كانی زه‌واج و ته‌ڵاق و نه‌فه‌قه و حه‌زانه و میرات و وه‌سیه‌ت بینیووه، به‌ڵام دوای قوڵكردنه‌وه‌ی یاساكه و ناچاركردنی سه‌رجه‌م تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه به پابه‌ندبوون پێیه‌وه، به‌هه‌نگاو قازی شه‌رعی بوونی نه‌ما، وه‌ك باقی به‌شه‌كانی تر دادوه‌رێكی ده‌رچووی یاسا داده‌نرا، وه‌ك ئه‌داتی جێبه‌جێكردنی یاسای باری كه‌سی و وه‌ك پرسێكی یاسایی ڕووت سه‌یری یاساكه و لێكه‌وته‌كانی ده‌كرێت، هه‌ر ئه‌مه هۆكارێكی سه‌ره‌كییه كه هێنده‌ی خه‌ڵكه ئاینداره‌كه له زه‌واج و ته‌ڵاق ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ لای موفتی و ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا و لێژنه‌كانی فه‌توا و مامۆستایانی ئاینیی هێنده ناچێته ژێر باری یاسا و دادگاكان، ته‌نانه‌ت له ژن ماره‌كردن هەتا لای مه‌لا ماره‌بڕنه‌كرێت قه‌ناعه‌ت به ماره‌كردنی لای دادوه‌ر ناكه‌ن. هۆكاری سه‌ره‌كیش ئەوەیە پرسه‌كانی (باری كه‌سی) ڕه‌هه‌ندی خواپه‌رستیان هه‌یه، هەربۆیه به‌رله‌وه‌ی خاوه‌نپرس بیر له یاسایی بوون و نایاسایی بوون بكاته‌وه بیر له دروست و نادروست ده‌كاته‌وه له ڕوانگه‌ی شه‌رع و ئایینەوە.
كه‌واته، به پوختی ئه‌وه‌ی سه‌باره‌ت به فه‌توا و یه‌كخستنه‌وه و ڕێكخستنه‌وه‌ی فه‌توا ده‌گوترێت، ته‌نها ئه‌وپرسانه ده‌گرێته‌وه كه به یاسا ڕێكنه‌خراون له‌لایه‌ك، دووه‌م ڕێكخستنی بۆچوونی ئه‌هلی فه‌توا و حه‌سمكردنی بۆچوونه جیاوازه‌كان بۆ هه‌ماهه‌نگیكردن له‌گه‌ڵ دامهزراوه یاساییه‌كان سه‌باره‌ت به‌و پرسانه‌ی ڕه‌هه‌ندی ئاینداریی و خواپه‌رستیان تێدا زاڵه، له‌پێناو پاراستنی مافه‌كان و جێبه‌جێكردنی ڕۆحی ده‌قه ئاینییه‌كان و هێنانه‌دی مه‌به‌سته باڵاكانی شه‌رع و دین.
فه‌توا و یاسا
فه‌توا و یاسا خاڵی به‌یه‌ك گه‌یشتن و جیاوازیان هه‌یه، سه‌ره‌تا پێویسته ئاماژه به‌وه‌بده‌ین كه خاڵی به‌یه‌كگه‌یشتنی فه‌توا و یاسا بریتییه له ڕوونكردنه‌وه‌ی بۆچوون سه‌باره‌ت به پرسێكی دیاریكراو، یه‌كه‌میان بۆچوونی شه‌رع و دووه‌میان بۆچوونی یاسا، خاڵی سه‌ره‌كی جیاوازیشیان له‌ڕووی پابه‌ندبوون ده‌رده‌كه‌وێت، كه فه‌توا ته‌نیا ڕوونكردنه‌وه‌یه و تایبه‌تمه‌ندی ئیجباری پابه‌ندبوونی نییه به‌پێچه‌وانه‌ی یاسا (حوكمی دادگا) كه پابه‌ندبوون ئیجبارییه.
به‌واتایه‌كی تر كه‌سێك كه داوای فه‌توا ده‌كات، دوای ئه‌وه‌ی فه‌توایه‌كه‌ی وه‌رگرت له‌ڕووی پابه‌ندی دونیاییه‌وه مه‌رج نییه پێیه‌وه پابه‌ند بێت، به‌پێچه‌وانه‌وه هه‌ركات دادگا بڕیاری له‌سه‌ر پرسێكی دیاریكراودا پێویسته ئه‌وكه‌سه‌ی حوكمه‌كه‌ی بۆ دراوه پێیه‌وه پابه‌ند بێت. بنه‌ما له‌سه‌ر ئه‌م جیاوازییه فه‌توابۆدراو به ئاسانی و ئاسایی ده‌توانێت فه‌تواكه ڕه‌تبكاته‌وه و ڕوو له موفتییه‌كی تر بكات بۆ وه‌رگرتنی فه‌توایه‌كی تر، له‌و كاته‌ی كه فه‌تواكه له ئاستی داخوازی و چاوه‌ڕوانی ئه‌و نه‌بێت یان ته‌ریب نه‌بێت له‌گه‌ڵ قه‌ناعه‌ت و ئه‌و مه‌زهه‌به‌ی په‌یڕه‌وی لێده‌كات، به‌پێچه‌وانه‌ی حوكمی دادگا ته‌نیا مافی تانه‌لێدانی هه‌یه نه‌وه‌ك دادگا گۆڕین و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی یه‌كجاره‌كی حوكمه‌كه.
نه‌بوونی مه‌رجی ئیجباری پابه‌ندبوون به فه‌توا هۆكاری سه‌ره‌كی دروستبوونی خانه و ئه‌نجومه‌ن و لیژنه‌ی جۆاروجۆره، كه هه‌ریه‌ك له‌مانه بنه‌ما له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك پره‌نسیپی جیاواز فه‌تواده‌ده‌ن، هۆكاری سه‌ره‌كی جیاوازی پره‌نسیپ و پێودانگه‌كان بریتییه له دیدگا و قوتابخانه و ئاڕاسته‌ی هزریی و مه‌زهه‌بی جیاوازه، له‌پێناو یه‌كخستنه‌وه‌ی پرۆسه‌كه و دروستكردنی نیمچه كۆده‌نگی له‌سه‌ر پرسی فه‌توادانی فه‌رمی پێویسته له‌سه‌ر چوار ئاستی سه‌ره‌كی كاربكرێت، لە خوارەوە به پوختی له خواره‌وه ئاماژه‌یان بۆ ده‌كه‌ین:
یه‌كه‌م: خه‌ڵك و كۆمه‌ڵگه: سه‌نگی داننان به خانه و لیژنه و سه‌كۆ و موفتی خه‌ڵك و كۆمه‌ڵگه‌یه، ئامانج له فه‌توادان ئاڕاسته‌كردنێكی دروستی تاك و كۆمه‌ڵه بۆ ژیان و گوزه‌ركردن له‌سه‌ر شێوازی ئایینداری دروست، له‌م پێناوه‌دا بڕوای خه‌ڵك حوكم ده‌كات له ڕووكردنه لیژنه یان سه‌كۆیه‌كی دیاریكراوی فه‌توادان، هه‌ربۆیه زۆرجار ئاییندار هێنده‌ی ڕوو له مامۆستایه‌كی ئایینی ناسراوی خۆی ده‌كات (كه خۆی قه‌ناعه‌تی پێی هه‌یه) به‌مه‌به‌ستی فه‌توالێوه‌رگرتن، هێنده ڕوو له خانه و ئه‌نجومه‌ن و سه‌كۆ فه‌رمییه‌كانی فه‌توادان ناكات، له‌به‌ر دوو هۆكاری سه‌ره‌كی:
ئه‌لیف/ ئه‌و كه‌سه‌ی له نزیكه‌وه ده‌یناسێت و شاره‌زای ئاكار و گوفتاریه‌تی باشتر كاریگه‌ری له‌سه‌ر قه‌ناعه‌ت و بۆچوونی دروستده‌كات.
با‌و/ ڕێكاری ده‌ستگه‌یشتن به ناسیاوه‌كه زۆر ساناتر و به‌رده‌ستتره هەتا ده‌گاته ئه‌نجومه‌ن و سه‌كۆیه‌كی فه‌رمی.
هه‌ر ئه‌مه‌ش به‌دیوێكی تر، هۆكاری سه‌ره‌كی دروستبوونی پاشاگه‌ردانییه له فه‌توا له‌به‌ر چه‌ند ڕێكارێكی تر گرینگترینیان:
زۆربه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی داوای فه‌توا ده‌كه‌ن توانای مه‌عریفی و زانستیان له‌و ئاسته‌دا نییه بتوانن موفتی و مه‌لایه‌كی ئاسایی یان بانگخواز و گوتاربێژێكی ڕه‌وانبێژ له‌یه‌ك جیابكه‌نه‌وه، هه‌روه‌ها لاوازی ئاستی هه‌ستكردن به به‌رپرسیاریه‌تی له‌لایه‌ن به‌شێكی زۆری به‌ناو موفتییه‌كان (بەتایبه‌ت فه‌قێ و مه‌لای ئاسایی و بانگخواز و وتاربێژ) كه به‌ڕاست و چه‌پ زۆربه‌ی ئه‌و پرسیارانه‌ی به‌مه‌به‌ستی ده‌ستكه‌وتنی فه‌توا و حوكمی شه‌رعی ئاڕاسته‌یان ده‌كرێت وه‌ڵامده‌ده‌نه‌وه، بێ ئه‌وه‌ی سڵ له چاره‌نووس و سه‌ره‌نجامی فه‌توادانه‌كه‌یان بكه‌نه‌وه، له‌كاتێكدا پرۆسه‌ی فه‌توادان پرۆسه‌یه‌كی قورس و ئاڵۆزه و ناكرێت به‌سه‌رپێیی و بێ وردبوونه‌وه‌ی قوڵ بڕیاری له‌سه‌ر بدرێت، به‌شێكیشی بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه به‌شێك له ئایینداران به‌هۆكاری جیاجیا هێنده‌ی متمانه‌یان به كه‌سایه‌تییه ئاینییه‌كان و به‌شێك له وتاربێژان هه‌یه و ڕووی فه‌توا له‌وان ده‌كه‌ن هێنده متمانه‌یان به ئه‌نجومه‌ن و سه‌كۆ و لێژنه فه‌رمییه‌كانی فه‌توادان نییه.
كه‌واته؛ كاری له‌پێشینه بریتییه له گێڕانه‌وه‌ی متمانه له نێوان دامهزراوه فه‌رمیی و نیمچه فه‌رمییه‌كانی فه‌توادان و خه‌ڵك و كۆمه‌ڵگه، له‌به‌ر دوو مه‌به‌ست:
ئه‌لیف/ بۆئه‌وه‌ی ئه‌م لایه‌ن و سه‌كۆیانه ببنه ڕووگه‌ی زۆرترین خه‌ڵك و زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی پێویستیان به فه‌توایه ڕوو له‌وان بكه‌ن.
با‌و/ گێڕانه‌وه‌ی شكۆی ئه‌و دامه‌زراوانه و سه‌نگ و قورسایی فه‌تواكانیان له‌ناو كۆمه‌ڵگه.
به‌ده‌ر له‌م زه‌مینه‌سازیی و گێڕانه‌وه‌ی متمانه‌یه، دامه‌زراوه‌ی فه‌رمی فه‌توادان هه‌شبێت به‌هایه‌كی ئه‌وتۆی نابێت له زه‌مینه‌ی كردار، چونكه عیبره‌ت له جێبه‌جێكردن و پابه‌ندبوونه نه‌وه‌ك فه‌توایه‌ك كه ته‌نیا م‌ره‌كه‌بی سه‌ر كاغه‌ز بێت، به واقعیش ئه‌مه‌مان له به‌شێك له فه‌تواكان بینیوه، كه به‌شێكی خه‌ڵكی دیندار ڕه‌تیكردووەته‌وه و ئاماده نه‌بووه جێبه‌جێی بكات، به‌پاساوی سیاسی بوونی فه‌تواكه یان هه‌ر هۆكارێكی تر ڕه‌تیكردووەته‌وه، ئه‌گه‌رچی زۆرجار هه‌ڵه‌تێگه‌یشتن بووه له فه‌تواكه و هیچ ڕه‌هه‌ندێكی ناجۆر له پشتی فه‌تواكه نه‌بووه.
دووه‌م: یه‌كخستنی جه‌مسه‌ره‌كانی فه‌توا: سروشتی مرۆڤه‌كان، وه‌ك شاكارێكی خودایی، جیاوازه. جیاوازی له بیروبۆچوون و تێگه‌یشتن و هێزی تێگه‌یشتن و په‌یبردن به ناوه‌رۆك و مه‌به‌ستی ده‌قه‌كان لێكه‌وته‌ی جیاوازی سروشتی مرۆڤه، بنه‌ما له‌سه‌ر ئه‌م جیاوازییه مه‌زهه‌بی فیقهی و قوتابخانه‌ی هزریی و مه‌عریفی هاتوونه‌ته ئاراوه، هیچ یه‌كێك له‌و مه‌زهه‌ب و قوتابخانانه‌ش به‌ده‌ر نه‌بوون له كاریگه‌ری ژینگه و دابونه‌ریت و كولتوور، هەربۆیه به ئه‌ندازه‌ی زۆری ئه‌م جیاوازییه و فراوانی مه‌ودای جیاوازییه‌كان، فره‌جه‌مسه‌ری له پرۆسه‌ی فه‌توادان هاتووەته كایه‌وه.
ئه‌گه‌ر هەتا كۆتایی سه‌ده‌ی بیسته‌م له كوردستان مه‌زهه‌بی شافیعی چه‌تری كۆكه‌ره‌وه‌ی ئاینداران بووبێت، ئێستا كۆمه‌ڵێك مه‌زهه‌ب و ئاینزای تر له‌پاڵ مه‌زهه‌بی شافیعی په‌یڕه‌وده‌كرێن، بۆ نموونه، له سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوو، په‌یڕه‌وكانی مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لی له‌ژێر ناوی سه‌له‌فی له كوردستان ته‌شه‌نه‌یه‌كی به‌رچاوی كردووه، دواتر ئه‌وانیش له نێوان خۆیان به‌سه‌ر چه‌ند ته‌یار و ئاڕاسته‌ی جۆراوجۆری فیقهی و هزری دابه‌شبوون و ناوی جۆراجۆر و ته‌نانه‌ت ناجۆریش كه‌وتنه به‌رباس، هەتا كار گه‌یشته ئه‌وه‌ی به شوێنكه‌وته‌ی كه‌س و موفتی خه‌لیج و یه‌مه‌ن و سوریا ده‌ناسرانه‌وه.
له‌ئه‌نجامدا به‌ریه‌ككه‌وتنێكی زۆر توند له نێوان په‌یڕه‌وكارانی مه‌زهه‌بی حه‌نبه‌لی (به‌ناو و ڕه‌وته جیاوازه‌كانه‌وه) مه‌زهه‌بی شافیعی هەتا ئاستی ئێسكشاندن (ئه‌گه‌ر ته‌عبیره‌كه دروست بێت) ڕوویدا، به‌هۆی كۆمه‌ڵێك هۆكاری بابه‌تی و كه‌سی و سیاسی له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی داعش به‌ریه‌ككه‌وتنه‌كه خاوبوویه‌وه، دوای داعش شه‌پۆلی شیعه‌گه‌رایی هێمنتر له سه‌له‌فیه‌ت خه‌ریكه له ئاسته هزریی و جه‌ماوه‌رییه‌كه ململانێ له‌گه‌ڵ په‌یڕه‌وكارانی مه‌زهه‌به‌كانی تر ده‌كات، له‌سه‌ر ئاستی عێراق و كوردستان، له‌ژێر چه‌تری ته‌ریقه‌ت خه‌ریكه ته‌شه‌نه‌یه‌كی خێرا ده‌سه‌نێت و له بۆنه و مه‌راسیمه‌كانی عاشورا زه‌قتر هه‌ستیپێده‌كرێت. ئه‌گه‌ر كار وابڕوات، ململانێكه له‌چوارچێوه هزریی و جه‌ماوه‌رییه‌كه تێبپه‌ڕێت، به‌دڵنیاییەوە ململانێی مه‌زهه‌بیش ده‌ستپێده‌كات، ئه‌و كات له‌بری ململانێی له‌سه‌ر حوكمی یه‌زید و شۆڕشی ئیمام حوسێن، ململانێ له‌سه‌ر ڕه‌وایه‌تی مه‌هزه‌بی جه‌عفه‌ریی و شافیعی ده‌ستپێده‌كات، ئه‌و كات دۆخه‌كه زۆر له‌وه ئاڵۆزتر ده‌بێت له‌وه‌ی كه ئێستا هه‌یه.
له ئێستادا، كه له چه‌ند شوێنی تریش پسپۆڕانی بواری زانسته ئیسلامییه‌كان و پرۆسه‌ی فه‌توادان، جه‌ختیانكردووەته‌وه له‌سه‌ر تۆكمەكردنی ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا و به یاساكردنی، له‌پێناو به‌هێزكردنی پێگه‌ی ئه‌نجومه‌نه‌كه و وه‌رگرتنی شه‌رعیه‌تی یاسای فه‌تواكانی، سه‌ره‌نجام ده‌بێته ده‌مڕاستی فه‌رمی یه‌كلاكردنه‌وه‌ی پرسه دیندارییه‌كان و قسه‌ی كۆتایی له‌سه‌ر ئه‌و پرسانه‌ی لێوه‌رده‌گیرێت كه ڕه‌هه‌ندی دینداریان هه‌یه.
هه‌نگاوی سه‌ره‌كی دروستكردنی كۆده‌نگی یان نیمچه كۆده‌نگی كۆمه‌ڵگه له‌سه‌ر فه‌تواكانی ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا، دووباره داڕشتنه‌وه‌ی په‌یكه‌ری ئه‌نجومه‌نه‌كه‌یه به‌شێوه‌یه‌ك به‌سینه‌فراوانتر ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نه‌كه دیاریبكرێن و جێگه‌ی كه‌سانی تری ده‌ره‌وه‌ی مه‌زهه‌بی شافعیشی تێدا بكرێته‌وه، له‌پێناو حه‌سمكردنی جیاوازی بۆچوونه فیقهییه‌كان له‌ناو ئه‌نجومه‌نه‌كه له‌بری شه‌قام و مزگه‌وت و كۆمه‌ڵگه. هه‌میشه ئه‌وه‌ی به‌گفتوگۆ و لێكتێگه‌یشتن و گه‌نگه‌شه‌ی ڕاسته‌وخۆی ده‌مڕاستی مه‌زهه‌ب و ڕه‌وت و قوتابخانه جیاوازه‌كان به‌ده‌ستدێت، به دوره‌په‌رێزیی و هه‌وڵی سڕینه‌وه و یه‌كتر نه‌خوێندنه‌وه به پایان ناگات.
ئه‌وه‌ی له‌م قۆناغه پێویسته ئه‌نجامبدرێت، فراوانكردنی ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا و ده‌رفه‌ت ڕه‌خساندنه بۆ په‌یره‌وكارانی مه‌زهه‌بانی تر (به‌تایبه‌ت حه‌نبه‌لی)، هه‌روه‌ها ئه‌و كه‌سانه‌ی ڕۆڵی موفتی ده‌گێڕن و له دامهزراوه و ڕێكخراو و ده‌زگاكان فه‌توا بۆ خه‌ڵك ده‌ده‌ن و مه‌رجه‌كانی فه‌توادان و موفتیان تێدایه، به‌م هه‌نگاوه قۆناغێك له فره‌جه‌مسه‌ری دوورده‌كه‌وینه‌وه و نیمچه‌كۆده‌نگییه‌كی ئاینداران به‌ده‌ستدێت له‌سه‌ر شه‌رعیه‌تی فه‌تواكانی ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا و لێژنه و لقه‌كانی له‌سه‌رتاسه‌ری كوردستان.
سێیه‌م: دامهزراوه فه‌رمییه‌كان: دوای له‌قاڵبدانی فره‌جه‌مسه‌ری له فه‌توادان و نزیككردنه‌وه‌ی زۆرینه‌ی لایه‌نه‌كان و كۆكردنه‌وه‌ی ده‌مڕاسته‌كانیان له ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا، ده‌كرێ وه‌ك هه‌نگاوێكی كرده‌یی دروستكردنی په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆ له نێوان ئه‌نجومه‌نه‌كه و دامهزراوه فه‌رمییه‌كان سه‌یربكرێت.
به ئه‌زموون وه‌رگرتن له خانه‌ی فه‌توای وڵاتانی تر، په‌یوه‌ندییه‌كی تۆكمه له نێوان خانه‌ی فه‌توا و دامه‌زراوه‌كانی تری ده‌وڵه‌ت هه‌یه، بۆ نموونه: له وڵاتی میسر تاوه‌كو ئێستاش زۆرینه‌ی بڕیاره‌كانی دادگا، ته‌نانه‌ت به بڕیاره‌كانی به‌شی سزادانیشه‌وه، به‌بێ تێپه‌ڕبوون به خانه‌ی فه‌توا و شێخی ئه‌زهه‌ر ڕه‌تنابن و جێبه‌جێناكرێن، بەڵام له كوردستان هه‌ماهه‌نگی نیمچه فه‌رمی ته‌نیا له نێوان ئه‌نجومه‌نه‌كه و دادگای باری كه‌سی هه‌یه، له پرسه‌كانی تر ڕۆڵێكی ئه‌وتۆ به ئه‌نجومه‌نه‌كه نه‌دراوه، له‌كاتێك پێویسته له‌به‌شه‌كانی تری یاسایش به‌تایبه‌ت له یاساكانی شارستانی و بازرگانیش هه‌ماهه‌نگی ته‌واو هه‌بێت، به‌تایبه‌تتر له‌و پرسانه‌ی په‌یوه‌ندی به ئه‌حكامه ته‌كلیفییه‌كانه‌وه هه‌یه (كۆباسه‌كانی حه‌ڵاڵ و حه‌رام).
له‌ڕووی ڕێكارییه‌وه دروستكردنی ئه‌م هه‌ماهه‌نگییه له به‌رژه‌وه‌ندی دامهزراوه فه‌رمییه‌كانه، چونكه ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا یارمه‌تیده‌رێكی زۆرباش ده‌بێت له سوككردنی ئه‌ركی دادگاكان، بۆ نموونه: كه‌یسێكی ته‌ڵاق ئه‌گه‌ر له دادگا به شه‌ش مانگ حه‌سم بكرێت و به‌لادابخرێت، له ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا ڕه‌نگه به مانگێك یان كه‌متر یه‌كلابكرێته‌وه، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر فه‌توای ئه‌نجومه‌نه‌كه وه‌ك بڕیاری دادگا ئیعتباری یاسایی هه‌بێت و ته‌نیا بۆ په‌سه‌ندكردن خاوه‌ن پرس ڕوو له دادگا بكات، لۆدێكی زۆر له‌سه‌ر دادگاكان كه‌مده‌بێته‌وه و خه‌ڵكێكی زۆریش به‌وپه‌ڕی قه‌ناعه‌ته‌وه له نێوان ئه‌نجومه‌نی فه‌توا و دادگا ڕوو له ئه‌نجومه‌نه‌كه ده‌كه‌ن، چۆن له ماره‌بڕین تا لای مه‌لا ئه‌نجامی نه‌ده‌ن ڕوو له دادگا ناكه‌ن، به‌هه‌مان شێوه‌ش ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا و لیژنه و لقه‌كانی زیاتر ده‌بنه ڕووگه‌ی خه‌ڵك له‌و پرسانه‌ی ڕه‌هه‌ندی ئایندارییان تێدا زاڵه.
ئه‌م جۆره هه‌ماهه‌نگی و ئیعتباره یاساییه ده‌بێته ده‌رچه بۆ یه‌كخستنی جه‌مسه‌ره‌كانی فه‌توادان له كۆمه‌ڵگه، چونكه ئه‌گه‌ر ته‌نها فه‌توای ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا له‌لای دامهزراوه فه‌رمییه‌كان جێگه‌ی بایه‌خ بێت، ئه‌و كات ئاینداران په‌یتا په‌یتا ڕوو له ئه‌نجومه‌نه‌كه ده‌كه‌ن به‌هۆی نیمچه فه‌رمیبوونی فه‌تواكانی و هه‌ماهه‌نگییه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌كان، به‌پێچه‌وانه‌وه موفتی دامهزراوه و ڕێكخراو و حیزب و كه‌ناڵ و ڕادیۆ و ده‌زگاكان كه‌متر ده‌بنه ڕووگه‌ی خه‌ڵك و فه‌تواویستان.
له‌لایه‌كی تر، له‌ڕووی كوالێتی فه‌تواكانی ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا و شێوازه‌ی داڕشتنیان گرنگی زۆر زیاتریان پێده‌درێت، چونكه وه‌كو ڕێنمایی و بڕیاری نیمچه‌فه‌رمی سه‌یرده‌كرێن، ئیعتبارێكی تریان لای خه‌ڵك و دامهزراوه فه‌رمییه‌كان ده‌بێت، ئه‌و كات له‌ڕووی ڕێكاریی و شێواز و شكلیاتی فه‌توا ڕێكاری ته‌واو دروست و تۆكمه ده‌گیردرێته به‌ر.
چواره‌م: له ڕروانگه‌ی یاسا و ڕێنماییه‌كان: له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دوایی له به‌شێك كۆنفرانس و سیمپۆزیۆم و سمینار و كۆڕباس له پێویستی هه‌بوونی (خانه‌ی فه‌توا – دار الافتا‌و)ی فه‌رمی كراوه، زانای كۆچكردوو (د.مسته‌فا زه‌ڵمی)یش پرۆژه‌یه‌كی پێشكه‌ش به ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران كردبوو سه‌باره‌ت به دروستكردنی خانه‌یه‌كی له‌م چه‌شنه، چه‌ند هه‌وڵی تری كه‌سی و ده‌سته‌جه‌معیش بۆ ئه‌و مه‌به‌سته نراون، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا به فه‌رمی دامه‌زراوه‌یه‌كی له‌م چه‌شنه له‌دایك نه‌بووه، به‌وئومێده‌ی له داهاتوویه‌كی نزیك ئه‌و خه‌ونه ببێته واقیع و كوردستان ببێته خاوه‌نی خانه‌ی فه‌توایه‌كی فه‌رمی.
كه‌واته، له‌كوردستان له‌ڕووی یاساییه‌وه، هیچ دامه‌زراوه‌یه‌كی فه‌رمی تایبه‌ت به فه‌توای نیه، ئه‌وه‌ی هه‌یه وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و كاروباری ئاینییه، له‌ژێر چه‌تری ئه‌م وه‌زاره‌ته یه‌كێتی زانایانی كوردستان جێیكراوه‌ته‌وه، له‌ناو ئه‌م یه‌كێتییه‌ش ئه‌نجومه‌نی باڵای فه‌توا.
هه‌رچه‌نده به‌شێكی زۆری پسپۆڕان هه‌بوونی ئه‌نجومه‌نه‌كه به به‌هێزی و ئیعتباری دینداریی و كۆمه‌ڵایه‌تی به‌پێویست ده‌زانن، ئایا دامه‌زراوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆی یاساییه یان نا به‌گرنگی نازانن، ئه‌گه‌رچی شه‌رعیه‌تی هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌ك و به‌هێزبوون و جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی له شه‌رعیه‌ته یاساییه‌كه‌یه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت، به‌حوكمی ئه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی بالای فه‌توا له‌چوارچێوه‌ی یه‌كێتی زانایان و دواتر وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و كاروباری ئایینی ڕه‌وایه‌تی وه‌رگرتووه و توانیویه‌تی به‌كرده‌یی خۆی بسه‌لمێنێت، وه‌كو دامه‌زراوه‌یه‌كی یاسایی له ئه‌رزی واقیع ڕۆڵده‌گێرێت.
له دوو ساڵی ڕابردوو، هه‌وڵی جدی له‌سه‌ر ئاستی وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و كاروباری ئاینی نراون بۆ یه‌كخستنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی ئاینداری له كوردستان، گرنگترینیان ده‌ركردنی ڕێنمایی بوو بۆ ناساندنی مه‌زهه‌بی شافیعی وه‌ك مه‌زهه‌بی فه‌رمی كوردستان، ئاشكرایه هێزی ڕێنمایی له‌ڕووه یاساییه‌كه‌وه زۆر لاوازتره له یاسا، به‌ڵام له به‌رانبه‌ر هه‌بوون و نه‌بوونی ڕێنمایی، به‌دڵنیاییه‌وه ده‌رچوواندنی ڕێنماییه‌كه و بڵاوكردنه‌وه‌ی له ڕۆژنامه‌ی وه‌قائیعی كوردستان و گشتاندنی بۆ سه‌رجه‌م به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و تێبینه‌رایه‌تییه‌كانی ئه‌وقاف به‌مه‌به‌ستی جێبه‌جێكردنیان له مزگه‌وته‌كان هه‌نگاوێكی دیار و جۆری بووه، به‌راورد به ڕابردوو.
دوای ده‌ركردنی ئه‌م ڕێنماییانه، ئه‌گه‌ر له ڕابردوو ئازادی ڕه‌ها هه‌بووبێت له په‌یڕه‌ویكردن له مه‌زهه‌بێكی تری جگه له مه‌زهه‌بی شافیعی، له‌ڕووی یاساییه‌وه پێویسته دوای ئه‌م ڕێنماییانه ته‌نها مه‌زهه‌بی شافیعی له پرسه خواپه‌رستییه‌كان له‌ناو مزگه‌وته‌كان په‌یڕه‌وبكرێت، ئه‌گه‌رچی جێبه‌جێكردنی ڕێنماییه‌كه ده‌قاوده‌ق وه‌ك خۆی ئه‌سته‌مه و له‌ڕووی كارگێڕییه‌وه هێنده ئاسان نییه، به‌ڵام گرنیگییه‌كه‌ی له‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه هه‌وڵی جدی هه‌یه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی به‌ریه‌ككه‌وتنی دینداریی و دروستكردنی كه‌شێكی ناجۆر له‌نێو مزگه‌وته‌كان.
هه‌ر له‌گه‌ڵ ده‌رچوونی ئه‌م ڕێنماییانه، یه‌كێتی زانایان له ڕێگه‌ی چه‌ندین كۆڕ و كۆنفرانس و سیمپۆزیۆم، له شوێنه جیاجیاكان، ته‌نانه‌ت له‌ناو حه‌ره‌می زانكۆكانیش، زه‌روره‌تی په‌یڕه‌وكردنی مه‌زهه‌بی شافیعی خسته‌به‌رباس و خواس، به‌مه‌ش بۆ یه‌كه‌مجار به‌كرده‌یی دوای 30 ساڵ حوكمڕانی هه‌رێم، په‌یڕه‌وكارانی مه‌زهه‌بی شافیعی و یه‌كێتی زانایان و وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف به‌فه‌رمی هه‌نگاویان نا بۆ سنورداركردنی ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كه له‌پێناو سڕینه‌وه‌ی مه‌زهه‌بی شافیعی ده‌نران، لانیكه‌م بۆ یه‌كه‌مجار بوو به فه‌رمی، له‌سه‌ر ئاستی وه‌زاره‌تێكی حكومه‌ت، مه‌زهه‌بێك به فه‌رمی و ئه‌وانیتر به نافه‌رمی هه‌ژماربكرێن.
ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنجی به‌نده‌یه، پێویسته به فه‌رمی و به یاسایی مه‌زهه‌بێك وه‌ك چه‌تری كۆكه‌ره‌وه‌ی ئاینداران بناسێنرێت له هه‌ر وڵات و هه‌رێم و ناوچه‌یه‌ك، گرنگ نیه ئه‌و مه‌زهه‌به حه‌نه‌فی یان مالكی یان شافیعی یان حه‌نبه‌لی یان جه‌عفه‌ری یان هه‌ر مه‌زهه‌بێكی تر بێت، گرنگ ئه‌وه‌یه هزری ئاینداری نه‌شاره‌زا له زانسته شه‌رعییه‌كان له خه‌ڵه‌تاندن و شێواندن و ئاڵۆزی بپارێزرێت، به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی و نیمچه فه‌رمیش له وڵاتانی ئیسلامی ناساناندنی مه‌زهه‌بێكی دیاریكراو وه‌ك مه‌زهه‌بی فه‌رمی هه‌یه، له میسر شافیعی و له جه‌زائیر و لیبیا و مه‌غریب مالكی و له توركیا و پاكستان و ئه‌فغانستان حه‌نه‌فی و له سعودیه و به‌شێكی وڵاتانی خه‌لیجی عه‌ره‌بی حه‌نبه‌لی و له سه‌ڵته‌نه‌ی عومان ئیبازی ... هتد.
ئه‌گه‌رچی ناساندنی مه‌زهه‌بێكی دیاریكراو له ڕێگه‌ی یاسا و ڕێنماییه‌كان له وڵاتانی تری جیهانی ئیسلامی پاساو نیه كه له كوردستانیش هه‌مان شت ئه‌نجامبدرێـت، به‌ڵكو له ئه‌رزی واقیع سه‌لمێنراوه فره‌مه‌زهه‌بی یان لا مه‌زهه‌بیه‌ت له وڵاتێكی دیاریكراو یان له هه‌رێمی دیاریكراو هێنده‌ی زیانی هه‌یه سوودی نییه، بۆیه به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك پێویسته پاڵپشتی ئه‌و هه‌وڵانه بكرێت كه پرۆسه‌ی ئاینداری ڕێكده‌خه‌نه‌وه، یه‌كخستنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی ئاینداریش به هه‌بوونی خانه‌یه‌كی فه‌توای به‌هێز ده‌ستپێده‌كات، به‌هێزی خانه‌ی فه‌تواش به‌وه ده‌بێت كه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی سه‌رجه‌م شه‌ریحه ئاینداره‌كانی كۆمه‌ڵگه بێت و شه‌رعیه‌تی یاسایی و فه‌رمی هه‌بێت.