چاکسازیی عه‌قڵه‌کان و بونیادنانه‌وه‌ی داهاتوو (فه‌لسه‌فه و چاکسازیی خوێندنی باڵا له هه‌رێمی کوردستان)
د. کامه‌ران محه‌مه‌د
یه‌که‌م: فەلسەفەی خوێندنی باڵا
چەسپاندن و پێشخستن:
فەلسەفەی خوێندنی باڵا چەمکێکی ئاڵۆز و پەرەسەندووە، ڕەنگدانەوەی ئەو ئامانج و بەها جۆراوجۆرانه‌یه، کە کۆمەڵگه جیاوازەکان بە ڕۆڵی زانکۆکانەوە دەیبەستنەوە. لە ناوەڕۆکیدا خوێندنی باڵا وەک پانتاییه‌کی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و گه‌ڕان به‌دوای زانست و پەرەپێدانی کارامەیی پێویست بۆ پێشکەوتنی تاک و کۆمەڵگه کاردەکات. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا فەلسەفەی خوێندنی باڵا (بەدەستهێنانی زانین) به‌تەنها تێدەپەڕێنێت، به‌ڵکو (پێکهێنانی که‌سێتی) و (چاندنی بەها ئاکارییه‌کان) و (ئامادەکردنی هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردنێکی چالاکانە لە کۆمەڵگه‌دا) دەگرێتەوە.
لە هەرێمی کوردستاندا، چەسپاندن و پێشخستنی ئەم فەلسەفەیە لە زانکۆکاندا، پێویستی بە له‌به‌رچاوگرتنی (فره میتۆدیی و پسپۆڕێتی) هەیە، کە سوود لە ئەزموون و شاره‌زاییه جیهانییەکان وەربگرێت و لەگەڵ پێداویستییە ناوخۆییەکان بیانگونجێنێت. بۆیه ئەم بابەتە هه‌وڵی ئاشکراکردنی تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی فەلسەفەی خوێندنی باڵا دەدات، باس لەوەش دەکات، کە چۆن دەتوانرێت لە هەرێمی کوردستاندا بەهێزبکرێت، هەروەها هه‌وڵدراوه نموونە گه‌لێکی جۆراوجۆر لە وڵاتانی دیکە پێشکه‌ش بکرێت، کە چۆن سەرکەوتووانە توانیویانه به‌سه‌ر ئاڵنگارییه هاوشێوەکاندا زاڵ بن.
تایبەتمەندییەکانی فەلسەفەی خوێندنی باڵا
1) بیرکردنەوەی ڕەخنەیی و گەشەپێدانی هزریی:
خوێندنی باڵا بەشێوەیەکی بنه‌ڕه‌تی بە گه‌شه‌پێدانی تواناکانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانەوه به‌ستراوه‌ته‌وه. ئەمەش هاندانی فێرخوازان بۆ (گومانکردن لە گریمانەکان) و (شیکردنەوەی ئارگومێنتەکان) و (بەشداریکردن لە بیرکردنەوەی تڕامانییانه) له‌خۆده‌گرێت. هەر لە ڕێگەی ئەم پرۆسەیەوەیە، کە زانکۆکان لەبه‌ره‌وپێشبردنی هزریی تاکەکاندا پشکداریی ده‌که‌ن و وایان لێدەکات سەربەخۆ بیربکەنەوە و بڕیاری هۆشیارانه بدەن. به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌م ڕوانگه‌وه به‌شێوه‌یه‌کی گشتی (نه‌ک ڕه‌ها) له هاندانی فێرخوازان (له زانکۆکانی هه‌رێمی کوردستان) ڕابمێنین، ئه‌وا به‌ده‌گمه‌ن بوار و هه‌لی گومانکردن بۆ فێرخوازان ده‌ڕه‌خسێنرێت و له‌سه‌ر ئاستێکی به‌رته‌سک ڕێگه‌یان پێده‌دریت، که شیکردنه‌وه‌ی ئارگۆمێنته‌کان بکه‌ن و زه‌مینه‌ی دروستکردنی بیرکردنەوەی تڕامانییانه له ئارادا نیه!
دیاره خودی مامۆستایان له‌م بواره‌دا ڕۆڵێکی نه‌رێنی ده‌گێرن، ئه‌وان له‌به‌رئه‌وه‌ی که‌مترین بایه‌خ به خۆپه‌روه‌رده‌کردن ده‌ده‌ن، پێیان خۆش نییه فێرخوازه‌کانیان به گومان و ڕه‌خنه‌گرییه‌وه به‌شداریی وانه‌کانیان بکه‌ن، هەربۆیه پێیان باشه هه‌ر بیرنه‌که‌نه‌وه، چونکه پێیان باش نییه هیج فێرخوازێک (مه‌لزه‌مه)کانیان تێپه‌ڕێنێت. واته له‌باتی ئه‌وه‌ی فێرخوازان هانبدرێن، که سه‌رچاوه‌ی جۆراوجۆر بخوێننه‌وه، که‌چی مه‌لزه‌مه‌کانیان بۆ ده‌که‌نه پێوه‌ری (زیره‌کیی) و (نمره) و (ده‌رچوون).
2) پەروەردەی ئاکاریی و به‌هایی:
سه‌ره‌ڕای گه‌شه‌پێدانی هزریی، خوێندنی باڵا ئامانجی بەهێزکردنی بەها ئاکارییه‌کانه. زانکۆکان بەرپرسیارن لە چاندنی هەستی دادپەروەریی و به‌رپرسیارێتی و ڕێزگرتن لە کەسانی دیکە لە ناخی فێرخوازه‌کانیاندا. ئەم لایەنەی خوێندنی باڵا گرنگییه‌کی به‌رچاوی لە دروستکردنی هاوڵاتیانی بەرپرسیاردا هه‌یه، کە بتوانن پشکدارییه‌کی ئەرێنی لە کۆمەڵگه‌دا بکەن، به‌ڵام به بیانووی ئه‌وه‌ی که خوێندنی باڵا جیاوازه له په‌روه‌رده و کاری ئه‌وان زانیاری (نه‌ک زانین) به‌خشینه به فێرخوازان، ئه‌وا به‌ته‌واویی ئه‌م لایه‌نه گرنگه‌ی دروستکردنی مرۆڤ فه‌رامۆش کراوه. ئه‌مه له‌کاتێکدا ده‌بێت زانکۆ به پیتترین خاکی گه‌شه‌کردنی هەستی دادپەروەریی و به‌رپرسیارێتی و ڕێزگرتن بێت.
3) ئامادەکاریی بۆ هێزی کار
لەکاتێکدا نابێت خوێندنی باڵا تەنها لە ڕاهێنانی کاردا کورت بکرێتەوە، بەڵام ڕۆڵێکی گرنگ لە ئامادەکردنی فێرخوازان بۆ هێزی کار دەگێڕێت. ئەمەش تەنها هه‌ر دابینکردنی کارامەیی تەکنیکی ناگرێته‌وه، بەڵکو فێرکردنی (کارامەیی نەرم)ی وەک پەیوەندیکردن، کاری به‌کۆمه‌ڵ (تیم) و چارەسەرکردنی کێشەکان له‌خۆده‌گرێت، کە لە ئابووری جیهانی ئەمڕۆدا زۆر گرنگن. به‌ڵام له‌به‌ر دوو هۆکار ئه‌م ئاماده‌کارییه لاوازه: یه‌که‌م له‌به‌رئه‌وه‌ی خودی کۆمه‌ڵی کورده‌واریی بونیادێکی نه‌خه‌مڵیوی هه‌یه و هێشتا په‌یوه‌ندییه که‌سیی و خێزانیی و خزمایه‌تیی و ... تاد ڕۆڵی سه‌ره‌کی له دابینکردنی هه‌لی کاردا ده‌گێڕن و گرنگییه‌کی ئه‌وتۆ به‌هێزی کاری شایسه ناده‌ن. دووه‌میش له‌به‌رئه‌وه‌ی خودی فێرخوازان و ته‌نانه‌ت مامۆستاکانیشیان – به‌تایبه‌ت له زانسته مرۆڤایه‌تییه‌کاندا –وه‌ک پێویست له گرنگی کایه زانستییه‌که‌ی خۆیان تێنه‌گه‌یشتوون، واته مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه که ناتوانن ڕایه‌ڵه‌کانی زانسته‌که و گۆڕه‌پانی کار پێکه‌وه ببه‌ستنه‌وه! هه‌ربۆیه له تازه‌ترین کاریشیاندا سه‌رقاڵی گۆڕینی ناونیشانی به‌شه‌کانیان تا له‌گه‌ل بازاردا بیانگونجێن! واته له باتی ئه‌وه‌ی گۆڕانی جه‌وهه‌ری له ناوه‌رۆکی سیستمه‌که‌دا بکه‌ن، که‌چی دێن ڕه‌نگی ده‌که‌ن!
4) بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی و بەشداریکردنی مەدەنی
زانکۆکان ئەو شوێنانه‌ن کە فێرخوازان تێیدا فێری بەرپرسیارێتی خۆیان بەرامبەر بە کۆمەڵگه دەبن. ئەمەش تێگەیشتن لە پرسە کۆمەڵایەتییەکان، بەشداریکردن لە خزمەتکردنی کۆمەڵگه و بەشداریکردن لە گوتاری گشتیدا دەگرێتەوە. ئامانج لێی دروستکردنی دەرچووانێکە، کە نەک هەر به‌ئاگا بن، بەڵکو پابەندیش بن، بە دروستکردنی گۆڕانکاری لە جیهاندا. ڕه‌نگه زیاده‌ڕه‌وی نه‌بێت، گه‌ر بڵێین له هیچ گۆشه‌یه‌کی ئه‌م جیهانه‌دا هێنده‌ی هه‌رێمی کوردستان ده‌رچووانی زانکۆ فه‌رامۆش نه‌کراون! ڕاستر بڵێین په‌راوێز خراون، بۆیه کاتێک حکومه‌ت له‌سه‌ر بنه‌ڕه‌تێکی حیزبی پۆسته‌کان دابه‌ش ده‌کات و به‌لایه‌وه په‌یوه‌ندیدارێتی حیزبی له په‌یوه‌ندیدارێتییه نیشتمانییه‌کان له پێشتره، ئه‌وا زه‌مینه‌یه‌ک بۆ به‌شدارییکردنی مه‌ده‌نی نامێنێته‌وه! ئه‌مه له‌کاتێکدا زیاتر له (10) ساڵه ده‌رچووانی زانکۆ دانه‌مه‌زراون و بچووکترین هه‌لی کارییان بۆ نه‌ڕه‌خسێنراوه! بۆیه به‌رپرسیارێتییه‌ک به‌رامبه‌ر به کۆمه‌ڵگه نابینین، چونکه ئه‌وان له ته‌واوی (ڕۆڵ) بینینه‌کان وه‌ده‌رنراون.
5) توێژینەوە و داهێنان
لایەنێکی سەرەکی خوێندنی باڵا بریتییە لەو ڕۆڵه‌ی له پێشخستنی زانست و زانین لە ڕێگەی توێژینەوە و داهێنانەوە ده‌یگێڕێت. زانکۆکان ناوەندی داهێنان و ئەزموونکردنن، کە هزری نوێ تێیدا له‌دایک ده‌بێت و پەرەی پێدەدرێت. ئەمەش بۆ پێشکەوتنی کۆمەڵگه بە گشتی گرنگە، چونکە دەبێتە هۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و چارەسەری ئاڵنگارییه جیهانییه‌کان. ئه‌گه‌ر له‌م ڕوانگه‌یه‌وه له دۆخی زانکۆکانی کوردستان وردببینه‌وه، ئه‌وا قه‌یرانی گه‌وره‌یان له‌بواری (توێژینه‌وه)دا هه‌یه، سه‌ره‌ڕای نه‌ریتیبوونی توێژینه‌وه‌کان، گۆڤاره‌کان له نزمترین ئاسته‌کانی پۆلێنکردنی گۆڤاره زانستییه جیهانییه‌کاندان، ئه‌وه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی به‌شی زۆری توێژینه‌وه‌کان له کۆمه‌ڵگه‌دا سوودی لێنابینریت و ته‌نها بۆ به‌رزکردنه‌وه‌ی نازناوی زانستی توێژه‌ره‌کان به‌کارده‌هێنرین! ئه‌وه به‌دڵنییاییه‌وه هیچ ژماره‌یه‌کی ئه‌و گۆڤارانه له کتێبخانه‌کانی بازاڕی شاره‌کانی هه‌رێمدا چنگ ناکه‌ون. (داهێنان)یش نه زه‌مینه‌ی بۆ ده‌ڕه‌خسێنرێت و نه پشتگیریی ده‌کرێت و هانیش نادرێت، له‌به‌رئه‌وه نامۆ نییه که زانکۆکانی کوردستان بچوکترین ڕۆڵیان له بووژانه‌وه‌ی ژێرخانی هه‌رێمه‌که‌دا نه‌بێت، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بڵێین که حکومه‌ت خۆی پشتگیری داهێنان ناکات و ده‌یه‌وێت دۆخه‌که به‌وشێوه ڕاوه‌ستاوه به‌رده‌وام بێت، واته له‌مه‌دا حکومه‌ت به‌مه‌به‌ست زانکۆکان په‌راوێز ده‌خه‌ن.
پێشخستنی فەلسەفەی خوێندنی باڵا لە هەرێمی کوردستان
بۆ پێشخستن و به‌هێزکردنی فەلسەفەی خوێندنی باڵا به‌شێوه‌یه‌کی کاریگه‌ر لە هەرێمی کوردستان، دەتوانرێت چەند ستراتیژێک بەکاربهێنرێت. ئەم ستراتیژانە دەبێت چێوە که‌لتووریی و کۆمەڵایەتیی و سیاسییه تایبه‌تییه‌کانی هه‌رێمه‌که لەبەرچاو بگرن و لەهەمانکاتدا سوود لە باشترین ئه‌زموونه‌کانی جیهان وەربگرن.
چاکسازیی پرۆگرامەکانی خوێندن
پرۆسه‌ی چاکسازی پرۆگرامه‌کانی خوێندن له زانکۆکاندا بابه‌تێکی گشتگیر و فره ڕه‌هه‌نده، هاوکات یەکێکه لە هەنگاوە یەکەمەکان بۆ پێشخستنی فەلسەفەی خوێندنی باڵا. یه‌کێک له بابه‌ته‌کانی نێو ئه‌و پرۆسه‌یه که ده‌توانرێت سوودێکی باشی لێوه‌ربگیریت، بریتییه له (ئه‌نجامدان و یەکخستنی خولی نێوان پسپۆڕییه جیاوازه‌کان)، کە جەخت لەسەر (بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە)، (ئاکار و بەرپرسیارێتی مەدەنی) لە ته‌واوی پسپۆرییه‌کاندا ده‌که‌نه‌وه. بۆ نموونە، ئه‌نجامدانی خولی نێوان پسپۆڕییه جیاوازه‌کان، که چاره‌سه‌ری ئاڵنگارییه جیهانییەکان دەکەن، وەک گۆڕانی کەشوهەوا یان مافەکانی مرۆڤ، ئه‌م جۆره خولانه دەتوانێت یارمەتی فێرخوازان بدات، بۆ دروستکردنی تێگەیشتنێکی فراوانتر سه‌باره‌ت به جیهان و ڕۆڵی خۆیان تێیدا.
بۆ نموونە لە فینلاند سیستەمی فێرکردن بە میتۆدی (فره‌پسپۆڕیی) ناسراوە، تیایدا فێرخوازەکان بۆ بینینی پەیوەندی نێوان بابەت و پسپۆڕییه جیاوازه‌کان هاندەدرێن. ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی کە فێرکردنێکی گشتگیر هەبێت و جەخت لەسەر په‌ره‌سەندنی هزریی و کۆمەڵایەتی بکاتەوە.
وردتر ئەمە بەو واتایە دێت، لەبری ئەوەی بابەتەکان بە دابڕاو له یه‌کتری بخوێندرێن، وەک بیرکاری، زانست، یان مێژوو ... تاد،-ئه‌وا مامۆستایان فێرخوازان هان دەدەن، هه‌تا په‌ی به‌وه به‌رن، که چۆن ئەم بابەتانە بەیەکەوە گرێدراون. بۆ نموونە، ڕەنگە پڕۆژەیەک ڕه‌گه‌زەکانی (زانست، هونەر و توێژینەوە کۆمەڵایەتییه‌کان) له‌خۆبگریت، ئەمەش ڕێگە بە فێرخوازان دەدات، لە چەندین ڕوانگەی جۆراوجۆره‌وه له بابەتێک تێبگەن.
بۆیه ئه‌م میتۆده چه‌نده‌ها سوودی هه‌یه، له‌وانه‌ش (تێگەیشتنی گشتگیر) فێرخوازەکان تێگەیشتنێکی قووڵترییان بۆ چەمکەکان لا دروست ده‌بێت، چونکە دەتوانن ئه‌وه ببینن، که چۆن بوارە جیاوازەکانی زانین هه‌ندێکیان به یه‌کترییه‌وه به‌ستراونه‌ته‌وه. بۆ نموونە لێکۆڵینەوە لە گۆڕانی کەشوهەوا له‌یه‌ک کاتدا جیوگرافیا (ژینگە)، توێژینەوە کۆمەڵایەتییه‌کان (کاریگەرییان لەسەر کۆمەڵگه‌کان) و هونەر (دروستکردنی هۆشیاری لە ڕێگەی پڕۆژە بینراوه‌کانه‌وه) لەخۆده‌گرێت.
هاوکات (کارامەیی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە) لای فێرخوازان به‌هێز ده‌کات، ئه‌ویش بە دروستکردن و دۆزینه‌وه‌ی پەیوەندی له نێوان بابەتەکاندا، فێرخواز فێری بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و چارەسەرکردنی کێشەکان بەشێوەیەکی داهێنەرانە دەبێت. دواتریش لە شیکردنەوەی دۆخەکان لە گۆشەنیگای جۆراوجۆرەوە شارەزا دەبێت. زۆرجاریش پڕۆژەی نێوان پسپۆڕییه‌کان ئه‌و هەسته دروست ده‌کات، که په‌یوه‌ندی به ژیانی فێرخوازانه‌وه هه‌یه، ئەمەش (پاڵنەر و بەشداریکردن)یان لە فێربووندا به‌هێزتر ده‌کات.
پڕۆژە هاوبەشەکان که بابەتگەلێکی جۆراوجۆر له‌خۆده‌گرێت و هاندەری کاری به‌کۆمه‌ڵ (تیم)یی و پەیوەندی نێوان فێرخوازانن، ئه‌مه‌ش (پەرەپێدان و کارامه‌یی کۆمەڵایەتی) به‌هێز ده‌کات.
بەگشتی ئەم میتۆده‌ی نێوان پسپۆڕییه‌کان لە خوێندنی باڵای فینلەندا، نەک تەنها دەستکەوته ئەکادیمییه‌کان فه‌راهه‌م ده‌کات، بەڵکو فێرخوازان بۆ ئاڵۆزییەکانی ئاڵنگارییه‌کانی جیهانی ڕاستەقینە ئامادە دەکات، ئه‌ویش بە په‌ره‌پێدانی لێهاتوویی هزریی و کۆمەڵایەتییه‌کانیان، هەربۆیه زانکۆکانی کوردستان ده‌توانن له‌م میتۆده سوودمه‌ند ببن.
گەشەپێدانی مامۆستایان
جۆریتی (quality) خوێندنی باڵا تا ئه‌ندازه‌یه‌کی به‌رچاو بە جۆرێتی ده‌سته‌ی وانه‌ووتنه‌وه‌وه پەیوەستە. وەبەرهێنان لە پرۆگرامی پەرەپێدانی ده‌سته‌ی وانه‌ووتنه‌وه، کە گرنگی بە فێرکردنی په‌روه‌رده و فێرکردنی ئاکاریی و لێهاتوویی توێژینەوە دەدەن، گرنگییەکی به‌رچاویان هه‌یه. هاندانی ئه‌وان بۆ بەشداریکردن لە گەشەپێدانی پیشەیی بەردەوام دڵنیایی ئه‌وه دەدات، کە ئاماده‌یی ته‌واویان بۆ پێشکەشکردنی فێرکردنێکی باش بە فێرخوازان هه‌یه.
بۆ نموونە لە وڵاتی سەنگافورە گرنگیدان به مامۆستایان لە پێشینەی کارەکانە، مامۆستایان بە بەردەوامی و به‌شێوه‌یه‌کی ڕێکخراو ڕاهێنان و هەڵسەنگاندنیان بۆ دەکرێت. ئەمەش هۆکارێکی سه‌ره‌کی به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی فێرکردن بووه له‌و وڵاته و لە ڕیزبەندی یه‌که‌مینه‌کانی پەروەردە و فێرکردنی جیهانییدا جێگیری کردووە.
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی چه‌ند ساڵێکه (دڵنییایی جۆریی) له‌سه‌ر ئاستی زانکۆکانی هه‌رێمی کوردستاندا پیاده ده‌کرێت، واته ئه‌نجامدان و به‌شداریکردن له سیمینار و پانێڵ و کۆنفرانس و ... تاد به ڕێژه‌یه‌کی به‌رچاو زیادی کردووه، به‌ڵام ئه‌م پرۆسه‌یه ئه‌وه‌نده‌ی (به‌ڕێکردن و خاڵ کۆکردنه‌وه)یه لهلایهن مامۆستایانی زانکۆوه، نیو ئه‌وه‌نده بۆ گه‌شه‌پێدانی خۆیان نییه!
ناوه‌ندبوونی فێرخواز
دوورکەوتنەوە لە وانەوتنەوەی نه‌ریتیی، که لەسەر بنەمای (وانەوتنه‌وه‌ی مامۆستا) ڕاوه‌ستاوه، بۆ میتۆدگه‌لێکی فێرکردن کە پشت به ناوه‌ندبوونی فێرخواز ده‌به‌ستێت، دەتوانێت ئەزموونی خوێندنی باڵا بەشێوەیەکی بەرچاو به‌ره‌وپێش ببات. ئەمەش زامنی بەکارهێنانه ستراتیژییەکانی فێرکردنی چالاک ده‌کات، وەک فێربوونی ڕاوه‌ستاو له‌سه‌ر چاره‌سه‌رکردنی کێشەکان و پڕۆژە هاوبەشه‌کان و فێربوونی کار، بۆئەوەی فێرخوازان بتوانن بە قووڵیی بەشداری له پرۆسه‌ی فێرکردنه‌کەیاندا بکەن.
بۆ نموونە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە خوێندنی باڵا، لە پێشەنگی جێبەجێکردنی ئه‌م میتۆده‌دا بووە. زانکۆکانی وەک هارڤارد و ستانفۆرد ئەم شێوازانەیان لە ئامێز گرتووە، ئەمەش بووەتە هۆی بەشداریکردنێکی ئاست بەرز و دەستکەوته‌کانی فێرخوازان.
هه‌رچه‌نده چه‌ند ساڵێکه له‌سه‌ر ئاستی زانکۆکانی هه‌رێم ئه‌م سیستمه (بۆلۆنیا) په‌یڕه‌و ده‌کرێت، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی زه‌مینه‌که‌ی بۆ نه‌ڕه‌خساوه و پێداویستییه‌کانی بۆ دابین نه‌کراوه و دۆخی گشتی هه‌رێمیش چه‌نده‌ها قه‌یرانی قوڵی تێدایه، ئه‌وا نه‌توانراوه ئه‌مه بکرێت، ته‌نها ئه‌وه جێ به‌جێ کرا، که فێرخوازان مامۆستاکانیان هه‌ڵبسه‌نگینن، ئه‌وانیش باشترین مامۆستا به‌لایانه‌وه ئه‌وانه‌ن که ده‌ریان ده‌چێنن و نمره‌ی باشیان پێده‌ده‌ن!
بەرەوپێشبردنی توێژینەوە و داهێنان
هاندانی توێژینەوە و داهێنان گرنگییه‌کی به‌رچاوی بۆ پێشخستنی خوێندنی باڵا هه‌یه. ئەمەش دەتوانرێت بە دابینکردنی بودجە بۆ پڕۆژەکانی توێژینەوە و دروستکردنی ناوەندی توێژینەوەی جیامه‌ند و به‌هێزکردنی هاوکاریی و هاوبەشیی نێوان زانکۆکان و پیشەسازیدا به‌دیبهێنرێت.
بۆ نموونە زانکۆکانی ئەڵمانیا کە پشت به ئه‌نجامدانی توێژینەوەی چڕ ده‌به‌ستن، وەک زانکۆی تەکنیکی میونشن، پەیوەندییەکی بەهێزیان لەگەڵ پیشەسازیدا دروستکردووە، لە ئەنجامدا سیستەمێکی ژینگه‌یی زیندووی داهێنان و گواستنەوەی تەکنەلۆژیا دروست بووە.
به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی له کوردستاندا پیشه‌سازی له دۆخی نه‌بوون یان لاوازییه‌کی ته‌واودایه و مامۆستا حیزبییه‌کانیش کۆنترۆڵی سه‌نته‌ره‌کانی توێژینه‌وه‌ی نێو زانکۆکانیان کردووه، ئه‌وا نامۆ نابێت، که توێژینه‌وه‌کان به‌ره‌وپێش نه‌چن و داهێنانێکیش نه‌بینین!
بەشداریی جیهانیی
لە جیهانێکدا کە تادێت، زیاتر به‌ناویه‌کدا ده‌چێت، گرنگە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمەڵگەی ئەکادیمی جیهانییدا کارلێک بکەن. ئەمەش دەتوانرێت لە ڕێگەی پرۆژه هاوبەشییه نێودەوڵەتییه‌کان و بەرنامەی ئاڵووێری فێرخوازان و مامۆستایان و بەشداریکردن لە دەستپێشخەرییە توێژینەوە جیهانییەکانه‌وه ئەنجام بدرێت.
بۆ نموونە (پرۆگرامی ئیراسموس) لە ئەوروپا نموونەیەکی سەرەکیی به‌هێزکردنی بەشداریکردنی نێودەوڵەتی خوێندنی باڵایه. لە ڕێگەی ئەم پرۆگرامەوە، فێرخوازان و مامۆستایان دەرفەتی خوێندن و کارکردنیان لە وڵاتە جیاوازەکاندا بۆ ده‌ره‌خسێت و شاره‌زایی به‌هاداریی نێودەوڵەتی بەدەست دەهێنن.
به‌ڵام له سایه‌ی حکومه‌تێکدا که تهواو بارگرانییه به‌سه‌ر خه‌ڵکییه‌وه و نزیکه‌ی ده‌ساڵه چاو و ده‌ستی بڕیوه‌ته مووچه و قوتی هاوڵاتییه‌کانییه‌وه، ئه‌وا هیچ ئاسۆیه‌ک به‌دیناکرێت، که زانکۆکانی هه‌رێمی کوردستان بتوانن ئه‌م خاڵه جێبه‌جێ بکه‌ن، له‌به‌رئه‌وه له ئێستادا نه‌ک ناتوانن به‌ڕووی زانکۆ جیهانییه‌کاندا بکرێنه‌وه، به‌ڵکو ڕۆژ له‌دوای ڕۆژ گۆشه‌گیرتر ده‌کرێن، له ئه‌نجامیشدا ناتوانن عه‌قڵی کراوه دروست بکه‌ن، له کۆمه‌ڵێکیشدا عه‌قڵی کراوه دروست نه‌بێت، ئه‌وا نابێت چاوه‌ڕوانی کۆمه‌ڵگه‌ی کراوه بکه‌ین، بۆیه مه‌حکومین به‌وه‌ی له‌نێو کۆمه‌ڵگه داخراوه‌که‌دا درێژه به ژیان بده‌ین.
به‌هێزکردنی کولتووری فێربوونی به‌رده‌وام (به‌درێژایی ژیان)
خوێندنی باڵا نابێت وەک ئەزموونێکی سنووردار سەیر بکرێت، بەڵکو ده‌بێت وەک سەرەتای گەشتێکی تەواوی ژیان بۆ فێربوون لێیبڕوانرێت. بۆیه زانکۆکان پێویستە فێربوونی به‌رده‌وام بەرەوپێش ببەن، ئه‌ویش بە پێشکەشکردنی (پرۆگرامی خوێندنی بەردەوام)، (خولی ئۆنلاین) و (دەرفەتی گەشەپێدانی پیشەیی) بۆ ده‌رچووانی زانکۆ و کۆمەڵگە به‌شێوه‌یه‌کی فراونتر.
بۆ نموونە لە دانیمارک چەمکی فێربوونی به‌رده‌وام (به‌درێژایی ژیان)، بە قووڵیی لە سیستەمی فێرکردندا چەسپاوە. زانکۆکانی دانیمارک کۆمەڵێک بەرنامە بۆ فێرخوازانی گەورەساڵان پێشکەش دەکەن، تێیدا ئه‌وه زامن ده‌که‌ن، که خوێندن بۆ هەمووان به‌رده‌سته، بەبێ گوێدانە تەمەن یان قۆناغی ئه‌و پیشەیه‌ی ئه‌نجامی ده‌دات.
به‌ڵام له زانکۆکانی هه‌رێمی کوردستاندا (پرۆگرامی خوێندنی بەردەوام)، (خولی ئۆنلاین) و (دەرفەتی گەشەپێدانی پیشەیی) بۆ ده‌رچووانی زانکۆ و کۆمەڵگە به‌شێوه‌یه‌کی فراونتر له ئارادا نییه، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی مه‌رجی ته‌مه‌ن تا ئێستاش مه‌رجێکی سه‌ره‌کییه و چه‌نده‌ها که‌سی به‌هره‌دار و تامه‌زرۆی فێربوونی له به‌دیهێنانی خه‌ونه‌کانیان بێبه‌ش کرد. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش ته‌نانه‌ت نه‌توانراوه لای به‌شێکی زۆری مامۆستایانی زانکۆ ئه‌و بیرکردنه‌وه‌یه دروست بکرێت، چونکه به‌لای ئه‌وانه‌وه، کۆتا ئامانجی فێربوون بریتییه له به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌ی دکتۆرا و نازناوی زانستی (پڕۆفیسۆریی)، ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ش به‌ده‌ست هات، ئه‌وا واتای ئه‌وه‌یه که گه‌یشتوونه‌ته پله‌ی یه‌قین و ئیتر پێویستیان به کتێب و توێژینه‌وه و خوێندنه‌وه نه‌ماوه! هه‌ربۆیه یه‌کێک له‌و مامۆستایانه‌ی له زانکۆکانی کوردستان ڕۆژی دوای به‌ده‌ستهێنانی دکتۆراکه‌ی، کتێبه‌کانی کۆده‌کاته‌وه و ده‌یباته بازاڕ ده‌یفرۆشێت، کاتێک کتێب کڕه‌که لێی ده‌پرسێت بۆ ده‌یفرۆشیت؟ له وه‌ڵامدا ده‌ڵێت: تهواو کارم پێیان نه‌ما، چونکه دکتۆرام ته‌واوکرد!
ئاڵنگاریی و دەرفەتەکان لە هەرێمی کوردستان
جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژانە لە هەرێمی کوردستان هەم ئاڵنگاریی و هەم دەرفەته‌کان دەخه‌نه‌ڕوو. یەکێک لە ئاستەنگە سەرەکییەکان خوێندنی باڵا بریتییه له باڵاده‌ستی حیزبی فه‌رمانڕەوا و پڕکردنه‌وه‌ی ته‌واوی پۆست و پێگه زانستییه‌کان به که‌سانی سه‌ربه‌خۆیان، دیاره که به‌شێکی ئه‌مانیش له بنه‌ڕه‌تدا به (قبول خاص) وه‌رگیراون، واته به لێهاتوویی و مافی خۆیان به‌و ئاست و پێگانه نه‌گه‌یشتوون، بۆیه ئه‌مانه نه لێهاتوویی زانستییان هه‌یه، که بڕیاری دروست بده‌ن، نه سه‌ربه‌خۆیی ته‌واویش تابتوانن کاری گرنگ و چاره‌نووسساز ئه‌نجام بده‌ن. ته‌نانه له‌به‌رئه‌وه‌ی نه‌زانی و ناتەواییه‌کانیان ده‌رنه‌که‌ویت، دژایه‌تی هه‌ر که‌سێک ده‌که‌ن که پرۆژه‌یەک پێسکه‌ش بکات، یان خاوه‌نی سه‌ربه‌خۆیی خۆی و دیدی تایبه‌ت به‌خۆی بێت، بۆیه نامۆ نیه که چه‌ندین تۆمه‌تی بده‌نه پاڵ و گومانی له‌سه‌ر دروستبکه‌ن، بۆیه به‌دڵنییایه‌وه هه‌میشه ئه‌و که‌سانه فه‌رامۆشکرا و په‌راوێزخراون.
هاوکات یه‌کێکی دیکه له ئاسته‌نگه بنه‌ڕه‌تییه‌کان بریتییه له ته‌رخان نه‌کردنی بودجە و سەرچاوەی گونجاو بۆ پشتگیریکردن لە چاکسازیکردنی میتۆدی توێژینه‌وه و گەشەپێدانی مامۆستایان و دەستپێشخەرییەکانی توێژینەوە. سەرەڕای ئەوەش، ڕەنگە بەرەنگاریی و ئاسته‌نگی زۆر بۆ گۆڕانکاریی لهلایهن نواندنه فێرکارییه نه‌ریتییه‌کانه‌وه هەبێت.
بەڵام دەرفەتی بەرچاویش هەیە. هەرێمی کوردستان خاوەنی میراتێکی دەوڵەمەندی کو‌لتووریی و دانیشتووانێکی گەنج و پڕ وزه‌یە، کە بە تامەزرۆییەوە (خۆبه‌خۆ) لەگەڵ جیهاندا سه‌رقاڵی پەیوەندیکردنن. هەرێم بە بەکارهێنانی ئەم خاڵە بەهێزانە دەتوانێت سیستەمێکی خوێندنی باڵای ئه‌وتۆ دروستبکات، کە نەک تەنها پێداویستییەکانی خەڵکەکەی دابین بکات، بەڵکو شوێنی خۆیشی وەک پێشەنگێک لە کۆمەڵگەی ئەکادیمی جیهانیدا جێگیر بکات.
دووه‌م: چاکسازی خوێندنی باڵا له هه‌رێمی کوردستان
سه‌ربه‌نێکی مێژوویی
گفتوگۆکردن لەسەر (چاکسازی خوێندنی باڵا له هه‌رێمی کوردستان) به‌یه‌کێک له گرنگترین پرسه چاره‌نووسسازه‌کانی ئه‌مڕۆ داده‌نریت، بابەتێکه که ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به‌و پرسیاره جه‌وهه‌رییه‌وه هه‌یه، کە ئێمە وەک کۆمەڵگه کێین و ده‌مانه‌وێت کێ بین، بەڵام ڕوونتر ده‌توانین بڵیین ئەمە تەنها خەمێکی ئەکادیمی نییە. به‌ڵکو چاکسازیی لە خوێندنی باڵا، هیچی کەمتر نییە لە چاکسازیی خودی کۆمەڵگه، چونکه پەیوەستە بە پێکهێنانی (عەقڵ) و (دڵ)ی نەوەی داهاتوو و لە ڕێگەی ئەوانەوە، داڕشتنی چارەنووسی گەلەکەمان.
بە درێژایی مێژوو ئەو کۆمەڵگایانەی کە کاریگەرییەکی به‌رده‌وامیان لەسەر جیهان بەجێهێشتووە، ئەو کۆمەڵگه‌یانە بوون، کە درکیان به (هێزی فێرکردن) وەک ئامرازێک بۆ گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتی کردووه. بۆ نموونه (سەردەمی ڕێنێسانس) قۆناغێکی بوژانه‌وه و گه‌شه‌سه‌ندنی بێهاوتای هزریی و هونەریی ئەوروپا بوو، کە ڕەگ و ڕیشەی بۆ زیندووکردنه‌وه‌ی فێربوونی کلاسیکی ده‌گه‌ڕایه‌وه. زانکۆکانی ئەو سەردەمە، وەک (زانکۆی پۆلۆنیا) و (زانکۆی پاریس)، بوونە ناوەندی هزری نوێ، کە ئاڵنگاریی بیروباوه‌ڕه کۆنەکانیان دەکرد و بناغەی زانست و سیاسەت و فەلسەفەی مۆدێرنیان داڕشت. ئەم دامەزراوانە تەنها وانەیان نەده‌گوتەوە، به‌ڵکو خودی پەیکەری کۆمەڵگه‌یان گۆڕی.
بە وتەی نیلسۆن ماندێلا: "پەروەردە و فێرکردن بەهێزترین چەکن، کە دەتوانیت بۆ گۆڕینی جیهان بەکاریان بهێنیت". ئه‌و په‌ی به‌وه بردبوو، کە جه‌نگی ئازادیی و یەکسانیی لە باشووری ئەفریقا، چەندە جه‌نگی خەباتی سیاسی و کۆمەڵایەتییە، ئه‌وه‌نده‌ش جه‌نگی هزر و بیرۆکەکانە. بەهەمان شێوە، لە زه‌مینه‌ی ئێمەدا چاکسازیی لە خوێندنی باڵادا کلیلی کردنەوەی تەواوی تواناکانی گەل و دڵنیابوونە لەوەی کە کوردستان ده‌توانێت جێگەی شایستەی خۆی لەسەر شانۆی جیهان بگرێتەوە.
به‌درێژایی مێژوو فێرکردن ڕۆڵێکی سەرەکی لە گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتیدا گێڕاوه. لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ژاپۆن گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا هات، ئه‌ویش گۆڕانی بوو، له کۆمەڵگەیەکی فیوداڵییەوە بۆ هێزێکی پیشەسازی مۆدێرن. ئەمەش بە زەبری (هێز) یان (زۆرکردن) ڕووینه‌دا، بەڵکو بەهۆی چاکسازییەکی گشتگیر لە سیستەمی فێرکردندا بوو. چاکسازییه‌کانی (مێیجی) مۆدێلێکی نوێی فێرکردنی پێشکه‌شکرد، کە جەختی لەسەر زانست و تەکنەلۆژیا و زانیاری خۆرئاوا دەکردەوە، هاوکات له‌گه‌ڵ ڕێزگرتن لە میراتی دەوڵەمەندی کولتووری ژاپۆن. ئەم تێکەڵە له (نەریت) و (داهێنان)، نەوەیەکی سەرکردە و بیرمەند و داهێنەری دروستکرد، کە ژاپۆنیان بەرەو جیهانی مۆدێرن برد.
بە هەمان شێوە ئەمریکا لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی، بۆ پاراستنی پێگەی خۆی وەک گه‌وره‌یه‌کی جیهان، درکی بە پێویست بوونی دانیشتووانێکی خوێندەوار کرد. ئه‌وه‌بوو دەرفەتی خوێندنی بۆ سەربازە گەڕاوەکان ڕەخساند، ئه‌وه‌ش سیاسەتێکی گۆڕانکاریی بوو، کە مۆرکێکی دیموکراتی به خوێندنی باڵا به‌خشی و ئابووری پێشخست. هه‌روه‌ک (هێزێکی کار)ی لێهاتووی دروستکرد، کە بۆ پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای وڵات و هه‌ژموونی ئابووری لە نیوەی دووه‌می سەدەی بیستەمدا زۆر گرنگ بوو.
لەم دوو نموونەیه‌دا دەبینین، کە چۆن چاکسازیی لە فێرکردندا، تەنها دامەزراوەکانی باشترنه‌کرد، به‌ڵکو هه‌وڵی دروستکردنی که‌سانێکی دا، کە توانای گۆڕانکاریی کۆمەڵگه‌ییان هەبێت، واته بە (داناێتی) و (تێڕوانین)ه‌وه سەرکردایەتی و بەشداریی لە چاکەی گەورەتردا بکەن.
ڕەهەندەکانی چاکسازی خوێندنی باڵا لە هه‌رێمی کوردستان
کاتیک ئێمە بیر له چاکسازیی خوێندنی باڵا لە هەرێمی کوردستان ده‌که‌ینه‌وه، دەبێت وانە لەم نموونە مێژووییانە وەربگرین و لە زه‌مینه جیامه‌نده‌که‌ی خۆماندا جێبەجێیان بکەین. هەربۆیه چاکسازییەکە دەبێت چەندین ڕەهەندی سەرەکی لەخۆبگرێت:
پاکی و جۆرێتی ئەکادیمی
زانکۆکان ده‌بێت ببنە پەناگەیەکی زانستیی و هزریی ورد، کە تێیدا پێوه‌ره ئەکادیمییەکان بەبێ سازشکردن بپارێزرێن. ئەمەش بەواتای به‌هێزکردنی کو‌لتوورێکە کە توێژینەوە بەوپه‌ڕی تامه‌زرۆیی و دەستپاکییەوە ئه‌نجام ده‌درێت، تێیدا فێرخوازان بۆ (پرسیارکردن) و (داهێنان) و (چوونه نێو سنوورەکانی زانین)ه‌وه هاندەدرێن. واته ده‌بێت ڕێگه به دابەزاندنی پێوه‌ره زانستییه‌کان لە پێناو به‌رژه‌وه‌ندی سیاسییدا نه‌درێت. وەک چۆن فەیلەسوفی گەورە (جۆن دیوی) ده‌ڵێت: "فێرکردن ئامادەکاریی نییە بۆ ژیان، به‌ڵکو خودی ژیانە". بۆیه گرنگه دامەزراوەکان له میانه‌ی چاندنی (خۆشەویستیی فێربوونی به‌رده‌وام و به‌درێژایی ژیان) بۆ فێربوون لە ناخی فێرخوازه‌کاندا، ئەم بنەمایە بەرجەستە بکەن.
گرنگی میتۆده‌کانی توێژینه‌وه و داهێنان
ئەو میتۆدانه‌ی له زانکۆکاندا به‌کارده‌هێنرێن، دەبێت (میراتی کولتووری کۆمه‌ڵگه) و (خواسته‌کانی جیهانی مۆدێرن) له‌به‌رچاوبگرن. واته ده‌بێت فێرخوازان بەو ئامرازانە توێشودار بکرێن، کە بتوانن لەگەڵ ئاڵنگارییه جیهانییه‌کاندا مامه‌ڵه بکەن و لەهەمانکاتدا لە مێژوو و نەریتە دەوڵەمەندەکانی کورده‌وارییدا قاڵ ببنه‌وه. ئەمەش فێرکردنێک ده‌خوازێت، کە له‌یه‌ک کاتدا ئاگاداری (جیهان) و (ڕەگ و ڕیشەی ناوخۆیی) بێت، کە (داناێتی نەریتیی) لەگەڵ (تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو) و (په‌روه‌رده‌ی مۆدێرن) تێکەڵ بکات. فەیلەسوفی گەورەی چینی کۆنفۆشیۆس ده‌ڵێت:" مرۆڤەکان به سروشت لەیەک ده‌چن، به‌ڵام له میانه‌ی موماره‌سه‌کردنه‌وه، به‌ته‌واوی لەیەکتر جیاواز ده‌بن". لە ڕێگەی فێرکردنه‌وه‌یه کە ئەم موماره‌ساکردنانه دروست ده‌بن، دڵنیایی ئه‌وه‌ش ده‌ده‌ن، که فێرخوازان نەک تەنها له بواریکدا لێهاتوو ده‌بن، بەڵکو بناغه‌یاکی کو‌لتووریی و ئاکاریشیان بۆ دروست ده‌بێت.
دروستکردنی هاوڵاتی به‌هادار و شارستانی
دەبێت فێرکردن (گواستنەوەی زانیارییه‌کان) تێپەڕێنێت. هاوکات دەبێت ئامانجی دروستکردنی تاکەکان بێت، واته نەک هەر زانیارییان هەبێت، بەڵکو لەڕووی ئاکاریشه‌وه دامه‌زراوبن. پێویستە زانکۆکان ببنە زه‌وییه‌کی به پیت بۆ به‌رهه‌مهێنانی هاوڵاتیانێک کە خه‌ونیان به‌دیهێنانی خۆشگوزەرانی بێت بۆ کۆمەڵگاکەیان، هاوکات په‌ی به گرنگی (دادپەروەریی و یەکسانیی و مافی مرۆڤ) ببه‌ن و ئامادە بن بە دڵ و بەوپه‌ڕی ئاگاییه‌وه خزمه‌تی بکەن. وەک چۆن (مەهاتما گاندی) ده‌ڵێت: "سەختی ڕاستەقینە ئەوەیە، کە خەڵکی به‌ڕاستی هیچ بیرۆکەیەکیان ده‌رباره‌ی فێرکردن نه‌بێت. ئێمە بەهای پەروەردە بە هەمان شێوەی بەهای زەوی یان پشکەکانی بازاڕی بۆرسە هەڵدەسەنگێنین!". قسەکانی گاندی ئەوەمان بیردەخەنەوە، کە فێرکردنی ڕاستەقینە بریتییە لە بونیادنانی که‌سایه‌تی نەک به تەنها پیشە.
سەربەخۆیی دامەزراوەیی و لێپرسینەوە
بۆئەوەی زانکۆکان به‌ته‌واوی گەشە بکەن، پێویستە سەربەخۆیی (داهێنان) و (خۆگونجاندن)یان پێبدرێت، واته لە دەستێوەردانی سیاسی ناڕەوا دووربخرێنه‌وه. لەهەمانکاتدا دەبێت ئەم سه‌ربه‌خۆییه لەگه‌ڵ چوارچێوەیەکی بەهێزی لێپرسینەوەدا هاوته‌ریب بڕوات، واته ئه‌و دڵنیاییه ببه‌خشێت، کە دامەزراوەکان خزمەت بە چاکەی گشتی دەکەن و وەڵامدەرەوەی پێداویستییەکانی کۆمەڵگه‌ن. مێژوونووسی بەریتانی (لۆرد ئەکتۆن) دەڵێت: "دەسەڵات مەیلی گەندەڵی هەیە، دەسەڵاتی ڕەهاش بەشێوەیەکی تهواو گەندەڵ ده‌بێت". ئەم گووته‌یه به‌سه‌ر دامەزراوەکانی خوێندنی باڵاش جێبه‌جێ ده‌بێت. به‌مپێیه زانکۆکان دەبێت لە به‌ڕێوه‌بردنی خۆیاندا ئازاد بن، بەڵام دەبێت ملکه‌چی پێوەرەکانی هەڵسوکەوتی ئاکاریی و لێپرسینه‌وه‌ی گشتی بکرێن.
پێڕاگەیشتن و گشتیبوون
سیستەمی خوێندنی باڵا دەبێت سیستەمێک بێت، کە هەمووان دەستیان پێ بگات، بەبێ گوێدانە هه‌ر پاشخان و په‌یوه‌ندیدارییه‌ک. دەبێت بەربەستەکان بشکێنێت نەک دروستییان بکات. ئەمەش بەواتای چارەسەرکردنی پرسەکانی یەکسانی نێوان دوو ڕه‌گه‌ز و پشتگیریکردنی فێرخوازان له هه‌موو چین و توێژه‌کان و دڵنیابوون لەوەی کە زانکۆکان ڕەنگدانەوەی تەواویی هەمەجۆریی کۆمەڵگه‌یە. واته پێویستە له‌وه دڵنیا بین، کە هەموو فێرخوازان بەبێ گوێدانە بارودۆخیان دەرفەتی گه‌شه‌پێدانی زیرەکی و که‌سا‌یه‌تیی خۆیان هەبێت.
به‌مشێوه‌یه ده‌توانین بڵێین، هه‌رگیز له باسکردنی گرنگی چاکسازیی لە خوێندنی باڵادا زیادەڕەوی ناکرێت. لە ڕێگەی فێرکردنه‌وه ده‌توانین بناغەی کۆمەڵگه‌یەکی دادپەروەر و ئاوەدان و ئارام دابنێین. به‌واتایه‌کی دیکه له میانه‌ی چاکسازیی لە زانکۆکانماندا، تەنها دەرئەنجامە فێرکارییه‌کان باشتر ناکەین، به‌ڵکو ئێمە بناغه بۆ داهاتوویەک دادەنێین، کە گەلەکەمان بتوانێت بینای له‌سه‌ر بکات. سیستەمێکی خوێندنی باڵای چاککراو، (سەرکردە)یەک بەرهەم دەهێنێت، کە توانای (تێگه‌یشتن) و (مامه‌ڵه‌کردن)ی له‌گه‌ڵ ئاڵۆزییەکانی جیهانی مۆدێرندا هەبێت، (هاووڵاتییان)ێکیش په‌روه‌ده ده‌کات، کە پابەندبن بە دادپەروەریی و یەکسانیی و داهێنەربن، دواتر گەشەی ئابووریی و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی پێش ده‌خات.
لەکۆتاییدا ده‌توانین بڵێین، چاکسازی خوێندنی باڵا لە هەرێمی کوردستان تەنها دروستکردنی زانکۆی زیاتر و باشتر ناگه‌یه‌نێت، به‌ڵکو پەیوەندی بە دروستکردنی کۆمەڵگه‌یەکی باشترەوە هەیە. واته پەیوەندی بە پەروەردەکردنی نەوەیەکەوە هەیە، کە بە دانایی و دەستپاکیی و میهره‌بانییه‌وه سەرکردایەتی دەکات، نەوەیەک کە ده‌توانێت کوردستان بۆ داهاتوویەک بگوازێتەوە، کە خۆشگوزەران بێت و ئاشتی و شکۆی مرۆڤه‌کانی تێدا پارێزراو بێت.
سه‌رچاوه‌کان
1) Alasdair MacIntyre: Three Rival Versions of Moral Enquiry: Encyclopaedia, Genealogy, and Tradition, University of Notre Dame Press, Notre Dame, 1990.
2) Felder, Richard M., and Rebecca Brent, Teaching and Learning STEM: A Practical Guide, Jossey-Bass, San Francisco, CA, 2016.
3) Henry A. Giroux: Neoliberalism's War on Higher Education, Haymarket Books, Chicago, 2014.
4) John Dewey: Democracy and Education, Macmillan, New York.
5) Martha Nussbaum: Not for Profit: Why Democracy Needs the Humanities, Princeton University Press, Princeton, 2010.
6) Paulo Freire: Pedagogy of the Oppressed, Herder and Herder, New York, 1970.
7) Peter Scott: The Meaning of Mass Higher Education, Open University Press, Buckingham, 1995.
8) Ronald Barnett: The Idea of Higher Education, Open University Press, Buckingham, 1990.
9) Sahlberg, Pasi, Finnish Lessons 2.0: What Can the World Learn from Educational Change in Finland?, Teachers College Press, Second Edition, New York, 2015.
10) Schuetze, Hans G., and Maria Slowey: Learning for Life: The Role of Adult Education in the European Union, Peter Lang, Frankfurt, 2012.
11) Tan, Charlene: Education in Singapore: Taking Stock, Looking Forward, Springer, Singapore, 2018.
12- منذر الشاوي: كتابات جامعية، دارالحكمة، بغداد ، 1990.