د. سامان مستەفا ڕەشید ئینجاغا

بەرایی

نالی، کە یەکێکە لە دیارترین و گرنگترین پایەکانی شیعری کلاسیکی کوردی و ڕێبەرێکی گەورەی شیعری کوردییە، لەپاڵ ئەوەی پایەی ئەم شاعیرە بە ئەندازەیەک گەورە و گرنگە لە زمان و شیعری کوردیدا بۆ هیچ کەس گەورەیی ئەم ناوە جێگەی مشتومڕ و قسەلەسەرکردن نییە، بەڵام ئەوە حاشا هەڵنەگرە تێگەیشتن لە زۆر شیعر و وێستگە گرنگەکانی لە ژیان و دەستخستنی دەستنووسی خودی ئەم گەورە شاعیرە جێگەی مشتومڕ و گفتوگۆی ناو کایەی ئەدەبی و ڕۆشنبیری کوردییە، هەر ئەمەش وایکردووە دۆزینەوە و دەستخستنی هەر هەواڵێک لەبارەی هەر شتێکی پەیوەندیدار بەم کەڵە قەڵەم و عەقڵە پڕ لە حیکمەت و تژی لە خەیاڵی جوانناسییەی کورد جێگەی بایەخ و گرنگی پێدانی ناوەندی ئەدەبی و ڕۆشنبیری کوردی بێت. لەو چوارچێوەدا و دوای گەڕان و پشکنینێکی زۆر لە ئەرشیف و دەستنووسخانەکانی ئەستەموڵ چەند دۆسیەیەکم لەبارەی ئەم هۆنەرە پایەبەرزەی کوردەوە دەستکەوتووە، لێرەدا هەوڵدەدەم بە کورتی بیانخەمە بەردیدی ئەدەبدۆستان و شارەزایان و خوێنەوارانی کوردزمان.

١. خەڵاتکردنی نالی لەپای نووسینی نامیلکەیەک بە زمانی عەرەبی لە ساڵی ١٨٤٧ز .

١.١. داواکردنی خەڵاتکردنی نالی لە کانوونی یەکەمی ١٨٤٦ز لەلایەن نەقیبوئەشراف ئەسعەد ئەفەندییەوە.

        شایەنی باسە لە یەکێک لە دۆسییەکانی ئەرشیفی عوسمانیدا کە لە بەشی ئیرادە – ناوخۆ بە کۆدی(BOA. İ.DH. 133.6835) هەڵگیراوە لە دوو بەڵگەنامە پێکهاتووە، بەڵگەنامەی یەکەم بریتییە لە نووسراوی کەسێک کە لە خوارەوە ناونیشانی خۆی بە (بەندەی داواکار نقیب) نووسیوە، تێیدا داوای کردووە لە کەسێک بە ئەسڵ و ڕەچەڵەک خەڵکی سلێمانی و ئەهلی زانست و عیرافانەوە ئێستا لە ڕیاز دەژی و بەهۆی ئەوەی هاتووەتە لام و لە دۆخ و پلەی زانستی و مەعریفەی ئاگادارم ناوبراو بە شایستەی چاکەلەگەڵکردنی دەبینم و کەسێکی خاوەن زیرەکی و کەماڵ و خاوەن فەزیلەتە، لەگەڵ ئەوەشدا نامیلکە (رسالە)یەکی بە زمانی عەرەبی نوسیووە هەندێک کەڵک و سوودی عەقڵی و نەقڵی هەیە و پێشکەش بە خەزێنەی پەرتووکەکانی شاهانەی دەکەین، لەبەرئەوەی ناوبراو هەتا دوا ڕادە موبتەلایە(هەژارە) بۆ ڕزگاربوونی لە پێویستییەکان و ناڕەحەتییەکانی ئەو ئەندازەیەک بەخشیشی شاهانەی پێ بدرێت، ئەوەش لەپای قەدرزانی جەنابی ئاسفانە بۆ ئەربابی مەعریفەت ئەم داواکارییە نێردراوە، ئەگەر ناوبراو لای بەلادا بکرێتەوە لە بەرژەوەندی چاکەکاریدا دەبێت.

بەمجۆرە ئەم نەقیبە داوا دەکات کە نالی لەبەرئەوەی هەم ئەهل و ئەربابی مەعریفەت و زانستە و هەمیش لەبەرئەوەی لە دۆخێکی سەختی ئابووریدایە، هاوکاری بکرێت و لای لێ بکرێتەوە تاوەکوو لەو دۆخە قوتاری بێت. ناوبراو ئەم نووسراوەی لە (٣محرم ١٢٦٣ک/ ٢٢ی کانوونی یەکەمی ١٨٤٦ز) بۆ ئەستەموڵ ناردووە. 

دەقی داواکارینامەکەی نەقیبولئەشراف بۆ پێدانی بەخشش بە نالی

٢.١. وەڵامی داواکارییەکەی نەقیبولئەشراف لەبارەی خەڵاتکردنی نالییەوە

     دوای ناردنی ئەو نووسراوە لەلایەن نەقیبوئەشرافەوە لە بەڵگەنامەیەکی تری هەمان دۆسییە، نووسراوێک هەیە کە لە (١٥ی محرم ١٢٦٣ک/ ٣ی کانونی دووەمی ١٨٤٧ز) بۆ سەرۆکایەتی حکومەتی دەوڵەتی عوسمانی نێردراوە و تێیدا هاتووە، بەرمەبنای ئەوەی نالی ئەفەندی کە بە ئەسڵ و ڕەچەڵەک سلێمانییە و ئەربابی فەزڵ و مەعریفەتە و نامیلکەیەکی بە زمانی عەرەبی نووسیوە و پێشکەشیکردووە کە تاڕادەیەک کەڵکی عەقڵی و نەقڵی هەیە و لەبەرئەوەی ناوبراو خاوەن کەماڵ و زیرەکییە شایستەی میهرەبانی و چاکەی پادشاهییە و ناوبراو گیرۆدەیە و لە دۆخێکی پێویستی و تەنگانەدایە، بۆ ڕزگاربوون لەو دۆخە سەختەی تێیکەوتووە بە شایانی عەتفی پادشاهی بینراوە لەلایەن نەقیبولئەشراف خاوەن سەماحەت ئەسعەد ئەفەندی لەوبارەیەوە نوسراوێکی تەواو و نوسخەیەک لە نامیلکەی ناوبراوی بەمەبەستی خستنەبەردیدی مەعالی نیشور جەنابی شەهریاری، پێشکەشیکردووە. بەگوێرەی نووسراوی ناوبراو ئەگەر بە گونجاو بزانرێت ڕەزامەندی لەسەر پێدانی بڕی (٢٠٠٠) دوو هەزار یان (٢٥٠٠) قرووش بەخشش بە نالی ئەفەندی بدرێت، یان بڕێک کە دوای لێوردبوونەوە بە گونجاو بزانرێت.

بەهەر حاڵ، لەوبارەیەوە هەرچۆنێک فەرمانی جەنابی پادشاهی بفەرموون بەوجۆرە جێبەجێ دەکرێت. بەگوێرەی ئەم نووسراوە دوای یازدە ڕۆژ لە داواکارییەکەی ئەسعەد ئەفەندی، نامەكە گەیشتووەتە سەرۆکایەتی حکومەت لە ئەستەموڵ و لە ٣ی کانوونی دووەم ئەم نووسراوە بۆ وەرگرتنی ڕەزامەندی و فەرمانی باڵای پادشایەتی کراوە، وەک لە دەرکەناری ئەم نووسراوەدا هاتووە لە (١٨ی محرم ١٢٦٣ک)، واتا دوای سێ ڕۆژ لەو نووسراوە، هاتووە کە ئەو نووسراوە گەیشتووەتە بەردیدی جەنابی حەزرەتی خیلافەتپەناهی و بەگوێرەی ئەو نووسراوە ناوبراو بە شایستەی میهرەبانی و بەخششی پادشاهی بینراوە و لەلایەن پادشاوە فەرمانی پێبەخشینی (٢٠٠٠) دوو هەزار قرووشی بۆ نووسراوە.

لەم دوو بەڵگەنامەی سەرەوە چەند ڕاستییەک دەردەکەوێت، نالی بەشایەتی زانایان و ئەشرافی سەردەمی خۆی کەسێکی خاوەن عیلم و مەعریفەت و ئەربابی فەزڵ و کەماڵ بووە، ئەمەش لەلایەن حکومەتی دەوڵەتی عوسمانی و سوڵتانەوە پەسن و پەسەنکراوە. بەڵام وەک لە بەڵگەنامەکەدا دەردەکەوێت ناوبراو لە ١٨٤٦-١٨٤٧ لە دۆخێکی تەنگانە و ناڕەحەتیدا ژیاوە. بەگوێرەی ئەم بەڵگە ناوبرا نووسراو و رسالەیەکی بە عەرەبی نوسیووە، بەڵام بەداخەوە هەتا ئێستا سۆراغی ئەو نامیلكە نییە و نازانین دەربارەی چی بووە.

وەڵامی داواکارییەكە و فەرمانی باڵای پادشایەتی بۆ پێدانی(٢٠٠٠) قرووش بەنالی

٢. دوو دەستنووسی شیعرەکانی نالی

١.٢.  ئەو دەستنووسەی دیوانی نالی کە لە ١٩١٥ز تەواوکراوە.

        ئەم دەستنووسەی نالی بەناوی (Divan-İ Nali)  ناوی موئەلیف (Nali, Molla Hızır)ەوە بە کۆدی مایکرۆ ئەرشیفی (A-4725) و ژمارەی تۆماری (٦٨٥/١ ) لە ئازاری ١٩٦٥ لە کتێبخانەی کۆلێژی زمان و مێژوو و جوگرافیای زانکۆی ئەنكەرە لە شاری ئەنكەرە پارێزراوە. بەندە ئەو کاتەی لە زانکۆی ئەستەموڵ کاندیدی دکتۆرابووم بەبیانووی کارلەسەرکردن و بەکارهێنانی و دوای هەوڵێکی زۆر توانیم کۆپییەکی لە کتێبخانەی ناوبراو وەربگرم، لێرەدا بۆ یەکەمجار لەبارەیەوە دەنووسم.

لەسەر بەرگی دەستنووسەکە نووسراوە، ئەم دەستنووسە پێشکەشی والی پێشووی حیجاز بابانزادە مستەفا زیهنی کراوە، کە ئەوکات لە ئەستەموڵ نیشتەجێ بووە. ناونیشانی دیوانەکەش بەم جۆرە بووە :(دیوان جامع المعانی و المعالی ملا خضر ملقب بە نالی علیە رحمە الملک العالی). دەستنووسە بە پەڕەی سکانکراو (٤١) پەڕەی قەبارە گەورەیە، کە هەر پەڕەیەک دوو لاپەڕەی تێدایە، واتە دەبێتە (٨٢ لاپەڕە). دەستنووسەکە ژمارەی بۆ پەڕەکان دانەناوە. دوای(بسم اللە رحمن الرحیم) یەکەمین شیعری ناو دەستنووسەکە بە شیعری(ای ساکن ریاض مدینە منورە- رحمی بکە بفەرموو مدینە منە ورە) دەستیپێکردووە. بە غەزەلی (نوارە نوبهار فتوحات کلشنی- کل زارکردوە لدم غنچە پی کنی) کۆتای پێهێناوە. لە کۆتاییەکەشدا نووسراوە: (تمام شد دیوان صاحب اللطایف و المعالی اعنی ملا خضر المتخلص بە نالی علیە رحمة الملک المهیمن العالی بە سرعت تام و استعجال تمام فی شهر شوال سنە هزار سیصد سی سە ١٣٣٣هجری)، واتە بە خێرایی و پەلەکردنێکی تەواو دیوانی خاوەن لەتافەت و پایەبڵندی مەلا خزر موتەخەلیس  بە نالی ڕەحمەت و بەزەیی خوای پایەبەرز و بەدەسەڵاتی لەسەربێت، لە مانگی شەوالی ١٣٣٣ کۆچی). واتا لە ئاب/ ئەیلولی ١٩١٥ز تەواوکراوە.

ئەم دەستنووسە بەخەتێکی ئێجگار ڕوون و ڕەوان و بێ هەڵە و ڕەشکردنەوە نووسراوەتەوە، دیارە نووسەر کە ناوی خۆی نەنووسیوە، هەم کەسایەتییەکی خوێندەوار و هەمیش خاوەن خەت و قەڵەمێکی زۆر جوان و بەکار بووە. کۆتایی دەستنووسە مۆرێکی لەسەرە، بەداخەوە جوان دەرنەچووە، بەوهۆیەوە ناتوانرێت بخوێنرێتەوە.

لە خوارەوە وێنەی پەڕەی سەرەتا و کۆتایی دەستنووسەکە دادەنێم:

٢.٢. دەستنووسی ئەو دیوانەی نالی کە لە حوزەیرانی ١٩٢٢ ئەمین فەیزی پێشکەشی گەورە ئەرشیفستی تورک عەلی عەمیری کردووە.

ئەم دەستنووسە بریتییە لە دەستنووسێکی دیوانی نالی کە لە کتێبخانەی گشتی میللەت لە ئەستەمووڵ بە کۆدی (A E Farsya) و بە ژمارەی (٦٥٠) پارێزراوە. لەسەر لاپەڕەی یەکەمی دەستنووسەکە نوسراوە: (دیوانی نالی علیە رحمة، دواتر نووسراوە بسم اللە الرحمن الرحیم). ئەم دەستنووسە بە غەزەلی(ای جلوە در حسن و جلوکیش تماشا...) دەستیپێکردووە، لە کەناری لاپەڕەی یەکەم نووسراوە (فاضل عالی جناب علی امیری افندی حضرتلرینە عرض و تقدیم اولنمشدر فی ١٧ حزیران سنە ١٣٣٣ متقاعد میر الای سلیمانیەلی امین فیضی.)، واتە پێشکەشە بە بەڕێز خاوەن پایە عەلی ئەمیری ئەفەندی لە ١٧ی حوزەیرانی ساڵی ١٣٣٣ ڕۆمی خانەنشێن میرئالای ئەمین فەیزی.

شایەنی باسە، ئەم دەستنووسە ئەگەرچی بە قەبارە و ژمارەی شیعر و غەزەلییات بەقەدەر ئەوەی پێشوو نییە، بەڵام ئەم دەستنووسەش ژمارەیەکی بەرچاو لە شیعر و غەزەلەکانی نالی تێدا نووسراوەتەوە و لە ژمارەیەکی بەرچاو لە لاپەڕەکانی ئەم دەستنووسەدا مۆری گەورە ئەرشیفستی تورک عەلی ئەمیری لەسەر دانراوە. ئێستا ئەم دیوانە لە کتێبخانەی میللەت لە ئەستەموڵ پارێزراوە و کۆپییەکیشی لەلای بەندە هەیە. ئەم دەستنووسەش زۆر بە جوانی و بەخەتێکی ڕوون و ڕەوان نووسراوەتەوە، بەڵام بەداخەوە ناوی ناسخ لەسەر ئەم دەستنووسەش بوونی نییە.

لاپەڕەی یەکەمی دەستنووسەکە

لاپەڕەی کۆتایی دەستنووسەکە

ئەنجام

لەکۆتاییدا دەتوانین بڵێین، ئەم دوو دەستنووسەی شاعیری ناودار و خاوەن پایەی کورد نالی بایەخێکی گەورەی مێژووییان بۆ ئێمە هەیە، بەوپێیەی ئەگەر بمانەوێت لە ئایندەدا دیوانێکی تەواو و بێ کەموکوڕی شیعرەکانی نالی ئامادە بكەین، بەدڵنیاییەوە دەتوانین سودێكی گەورە لەم دوو دەستنووسە وەربگرین. 

سەرچاوە

BOA. İ.DH. 133.6835

-          دیوان جامع المعانی و المعالی ملا خضر ملقب بە نالی علیە رحمە الملک العالی، کتێبخانەی کۆلێژی زمان و مێژوو و جوگرافیای زانکۆی ئەنقەرە

-          دیوانی نالی علیە رحمة. کتێبخانەی میللەت لە ئەستەموڵ.