لە بارەى وێنەکەوە: ئەبۆڤیان لە نێو کوردەکاندا، تابلۆی مکرتیچ سێدراکیان، ١٩٥٠. (وێنەکە لە کۆمەڵەی تایبەتی نووسەرەوە وەرگیراوە، بە سوپاسەوە لە ماڵی ئەبۆڤیانی خاچاتور-مۆزەخانە، یەریڤان، ئەرمینیا.)
دراساتى کوردى و پەرەسەندنى مێژونووسی کوردى
دراساتى کوردى لە ڕووسیا و سۆڤییەت و دەرفەتەکانى بەردەم پەرەسەندنى مێژوونووسینى کوردى
هەردى حەمەسەعید عوسمان
پێشەکی
دراساتى کوردى وەک بوارێکى تایبەت بە توێژینەوەى گشتگیر دەربارەى کورد، مێژوویەکى لە پەرەسەندن و شێوەگیربوون لەنێو هەناوى دامەزراوە ئەکادیمییەکاندا هەیە. جیاواز لە تۆمارى گەڕیدە، پیاوانى ئایینى و سیاسى، ئەفسەرانى سەربازى، سەرچاوەگەلێکى بێشومارى هێڵێکى پەرەسەندووى توێژەر و ئەکادیمیایانى بیانى لە بایەخدانى زانستى و توێژینەوەى ئەکادیمى (کە ئێمە بە دراساتى کوردى دەیناسێنین) دەبارەى کورد ئەرشیفکراون و بەردەستن.
توێژینەوەى ئەو سەرچاوانە و لێکۆڵێنەوە و ڕاستاندنیان گۆڕانکارى هەمەگیر و فرەبوار لەنێو نەریتى توێژینەوەى ئەکادیمى و ژیانى ڕۆشنبیرى ئێمە دروستدەكات. بەسەرچاوەگرتنى بەرهەمەکانى نێو دراساتى کوردى، کۆمەڵێک دەرفەت و بوار لەبەردەم توێژەر و ئەکادیمییەکان دەکاتەوە، چونکە نەریتى نووسین و تۆمارکردنى مێژوو لە دنیاى ئێمەدا، نەریتێکى درەنگ وەخت لە ڕووى مێژوویی، کەموکورت ( بە بەراود بەوەى بەردەستە) لەڕووى چەندێتى و یەک ئاڕاستە لەڕووى چۆنییەتى ئەزموونکراوە.
لەنێو مێژووى دراساتى کوردیدا، دراساتى کوردى (لە ڕووسیا – یەکێتى سۆڤییەت) ئەزموونێکى گرنگ و بە بایەخ و پێویستە بۆ ئێمەى کورد، چونکە بایەخدان و توێژینەوەى کورد لەنێو ڕووسیا جیاواز لە باکگراوندە کۆڵۆنیالیستى و ئایینى و ئیمپریالیستییەکان وەک ڕەوتێکى ئەکادیمیى و لە چوارچێوەى دامەزراوە ئەکادیمییەکان چەکەرەى کرد و سەربەخۆ لەنێو هەناوى ڕۆژهەڵاتناسى و ئێرانناسیدا کورد وەک یەکەیەکى نەتەوەیی و ئیتنۆگرافى سەربەخۆ لێى کۆڵراوەتەوە. ناوەندى لێکۆڵێنەوەى تایبەت و گرووپى توێژەرى بە توانا و ڕاهێنراو و ستراتیژ و پلانى گشتیر بۆ توێژینەوە لە کورد، پاڵپشتى و پشتیوانى بۆ کۆکردنەوەى کەرەستەى لێکۆڵینەوە و دەستنووسى کورد فەراهەمکران. سەرئەنجام ئەم هەوڵ و ئەزموونانە دراساتى کوردى (لە ڕووسیا – یەکێتى سۆڤییەت) دەکەنە ئەزموونێکى جیاواز و دەوڵەمەند بە بەراود بە وانى دیکە.
ئەم توێژینەوەیە شیکارییەکى مێژوویی بۆ ڕۆڵی دراساتى کوردى (ڕووسی – سۆڤیەتی) لە داڕشتن و پەرەپێدانی مێژوونووسی کوردیدا دەکات. لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن بەرهەمەکانى کوردناسانى ڕووسیا و سۆڤیەت وێنەیەکى گشگیر دەربارەى مێژووى کۆمەڵایەتى و پێکهاتەى کۆمەڵگە و کولتوور و ناسنامەی کورد دەخەنەڕوو، هاوکات چۆن کارە ئەکادیمییەکانیان بەشدارییان لە پاراستن و تۆمارکردنى مێژووى کورد و لێکۆڵینەوە دەبارەى کولتوور و کۆمەڵگەى کوردى کردووە. توێژینەوەکە شیکاری بۆ ئەو دەرفەتانە (بەنموونە هێنانەوەى کارى توێژەران بۆ هەر دەرفەتێک) کردووە، کە دەبنە فاکتەرى بنەڕەتى بۆ پەرەسەندنى مێژوونووسى کوردى.
١. بایەخى دراساتى کوردى بۆ توێژینەوەى مێژوویی :
سەربارى جیاکارى لە پۆلێنکردنى چەمک و زاراوەى (دراساتى کوردیى - توێژینەوەى کورد، کوردناسى)، بەڵام وەک پڕۆسەیەکى مەعریفیى و زانستى لە قۆناغى سەرهەڵدانى هەتا ئێستا، بە چەندین قۆناغى گرنگ و پڕ بایەخدا تێپەڕ بووە. مێژوویەکی چەند سەدەیی لە بایەخدان و لێکۆڵینەوەی کورد (لە سەدەی سیازدە بۆ سەدەی بیست)ى بیانییەکان، سەرئەنجام دراساتى کوردیی کرد بە بابەتێکى سەربەخۆ و لە گۆشەنیگاى جیاوازەوە پەرە بەم کایە دراوە، تا دواجار لە هەناوى ڕۆژهەڵاتناسیدا بەشێکى تایبەت بە دراساتى کوردیی سەرى دەرهێنا و سەربەخۆ دەربارەى کورد (مێژوو، زمان، ئەدەبیات، ئایین، کولتوور، ئیتنۆگرافیا ... هتد) توێژینەوە ئەنجامدرا و کەرەستە کۆکرایەوە.( 1 )
پاش پەرەسەندنى ئەم بوارە ئەکادیمیى و زانستییە و کرانەوەى دەرفەتى ناسینى کورد لە لایەک، لە لایەکى تر بوونى کەرەستە و زانیارى کۆکراوە دەربارەى کورد و لێکۆڵینەوە لە کورد لەنێو وێنە گشتییەکەى ڕۆژهەڵاتناسیدا، سەرئەنجام پێویستى بایەخدان بە کورد بووە فاکتێک کە دراساتى کوردى وەک بوارى پسپۆڕى مامەڵەى لەگەڵ بکرێت و زەمینەیەکى دروستكرد کە ناوەندە زانستییە بیانییەکان کادرى پسپۆڕ و پیشەیی و تەیار بە میتۆدە زانستییەکانى سەردەم پەروەردە بکەن و پشتیوانى و پاڵپشتى لە پڕۆسەى ناسین و لێکۆڵینەوە لە کورد بکەن (باشترین نموونەش ئەزموونى کارکردنى توێژەر و کوردناسانى ڕووسیایە بە پاڵپشتى و پشتیوانى ئەکادیمیاى زانستەکان). ( 2 )
هاوتەریب بەم پەرەسەندنە جۆرییە، دامەزراوە ئەکادیمییەکان نەخشەڕێگاى چۆنییەتى کۆکردنەوەى زانیارى و ماتریاڵ و کەرەستەى لێکۆڵینەوەیان دەربارەى کورد داڕشت، بەشێوەیەک ئەم هەوڵانە بوونە هۆى کۆکردنەوەى سەدان بەرهەمى نوسراوى ئاوڕلێنەدراوە و دەستنووس و زانیارى گرنگى فرەڕەهەند دەربارەى کورد. لە لایەکى دیکەشەوە مەعریفەیەکى بەرهەمهێنا کە وێناى کوردى لە تێڕوانین و کولتوورى بیانییەکاندا گۆڕى. ( 3 )
نمونەى دیارى ئەم ئەزموونە هەوڵەکانى ئەکادیمییاى زانستەکانى ڕووسیایە بۆ بایەخدان بە کۆکردنەوەى کەرەستە و ماتریاڵ دەبارەى مێژوو و ئەدەبیاتى کوردى و کۆکردنەوەى دەستنووسى کوردى.( 4 )
گەشەسەندنى دراساتى کوردى و بایەخدان بە کورد و ڕەخساندنى دەرفەتى خوێندنى باڵا بۆ توێژینەوە دەربارەى کورد وەک پسپۆڕیى، بەرهەم و نووسراو و سەرچاوەگەلێکى فرە بوار و جیاواز و بە بایەخى دەربارەى کورد بەرهەمهێناوە، کە سەرئەنجام دەبنە پاڵپشت بۆ بەرهەمهێنانى مەعریفەیەکى گشتگیر دەربارەى کورد و بوارە پەیوەندیدارەکانى توێژینەوە لە کورد. بایەخى پێشینەى ئەم سەرچاوانە ڕوونکردنەوەى قۆناغە جیاوازەکانى مێژووى کورد، ئەدەبیات و زمانى کوردى، کولتوورى کوردى بوو.( 5 )
کارەکانى توێژەرانى بوارى دراساتى کوردى (کوردناسان) لە مێژوو و قۆناغەکانى پەرەسەندن و شێوەگیربوونى ئەم کایە زانستى و ئەکادیمییە سەنگ و پێگەى خۆیان هەیە، ئەزموونى کارکردن و بەرهەمى چەندین ساڵى توێژینەوەیان کۆمەڵێک کەلێن لە کایە جیاوازەکانى پەیوەندیدار لە مێژوو و زمان و ئەدەبیات و ئاینناسى کوردى پڕدەکەنەوە. لەگەڵ ئەوەشدا بوونی کەرەستە و ماتریاڵێکی زۆر دەربارەی کورد (وەک دەستنووسە کۆکراوەکان، یاداشت و گەشتنامە و ڕاپۆرتى سەردانیکردنەکان) کە وەک پێویست لێى نەکۆڵراوەتەوە دەبنە سەرەتاى هەنگاوێکى گرنگ بە ئاڕاستەى پێداچوونەوە و پەرەسەندنى مێژوونووسى کوردى، کاتێک ئێمە ئەو ڕاستییە بزانین کە (كە بەشێکى گرنگى ئەو بیانیانەی هاتوونەتە كوردستان مێژوونووس نەبوون و بەرهەمەکانیشیان بە بەرهەمى مێژوویی دانانرێت! بەڵام بە كەرەستەیەكی خاو دادەنرێت بۆ بونیادنانی مێژوویەكی تەواو! گەر ئەم كوردناسانە مێژوونووس بوونایە بە واتا پیشەییەكەی، ئەوا لەبەر گرنگیدان بە ژیانی (كۆشك) و (میر) و (میرنشین وەك یەكەیەكی سیاسی) و ... تاد كە بابەتی مێژوونووسیی باو بووە، نەیاندەپەرژایە سەر ژیانی ڕۆژانەی خەڵكی سادە و تێڕامان لە شێوازی گوزەران و جلوبەرگ و بابەتەكانی خۆڕازاندنەوە و خواردن و خواردنەوە و کولتوور و ئایین و بیرکردنەوەى کۆیی کۆمەڵگەى کوردى ... تاد. واتە ئەم كوردناسانە وەك مرۆڤێكی ئاسایی لە كولتووری كوردی ڕاماون و بەوردی وێنەیەكی جیاوازیان لەو وێنەیە پێشكەش كردوین، كە لە تەواوی سەرچاوە مێژووییەكانی ئێمەدا بەدی ناكەین! ئەمە لەكاتێكدا ئێستا بابەتێكی بنەڕەتی و ڕاستەقینەی مێژووە.
كاتێك گرنگی دراساتى کوردى و کەرەستەکانیمان بۆ دەردەكەوێت، كە پەی بە هەژاریی توێژینەوە مێژوویی و ئەنترۆپۆلۆجی و سۆسیۆلۆجی و سایكۆلۆجییەكانی بوارە جیاوازەکانى نێو ئەم كۆمەڵگەیە دەبەین. بەتایبەت كاتێك گرنگی ئەو بەرهەمە كوردناسییانەمان زیاتر بۆ دەردەكەوێت، كە دەبینین یەكەمین لێكۆڵینەوەن، بە میتۆدە زانستییەكان ئەنجامدرابن، گهڵاڵهکردنی ئەو بهرههمانه دهچنه چوارچێوهی ئهو میتۆده نوێیانەی که ئهمڕۆ له جیهانی پێشکهوتوودا مێژووی پێ دهنووسرێتهوه. واته خستنهڕووی واقعی كۆمەڵگەی كوردی له گۆشهنیگایهکی جیا لهو گۆشهنیگا فهرمییهی که هەتا ئێستا مێژووی پێی نووسراوهتهوه) .( 6 )
٢. دراستى کوردى و کردنەوەى بوار و پانتایی نوێی مێژوونووسینى کوردى :
لەبەر بوونى بوارى جیاواز لەنێو دراساتى کوردیدا، کەرەستە و ماتریاڵەکانى دراساتى کوردى سودێکى بێپایان بە مێژوونووسینى کوردى دەگەیەنن، دەرفەتى کردنەوەى چەندین بوارى پەراوێزخراو و پانتایی ئاوڕلێنەدراوە بۆ مێژوونووسینى کوردى دەڕەخسێنن. بەهۆى بوونى دیدگاى جیاواز و باوەڕبوون بە کارایی و پەیوەندى زانستەمرۆڤایەتییەکان، تێڕامانى بیانییەکان بازنەى سیاسەت و مێژووى سیاسی کوردى تێپەڕاندووە، ئەوان سەرنجى مێژووى ژیانى ڕۆژانەى خەڵکى ئاسایی و پێکهاتەى ژیانى کۆمەڵایەتى، کولتوورى ماددیى و ڕۆحییان داوە، بەرهەم و نووسراوگەلێکى بێشومارى ئەم لایانانەى کوردیان ئەرشیفکردووە. لەکاتێکدا لەنێو نەریتى مێژوونووسی کوردیدا، سیاسەت و بزووتنەوە کوردییەکان تانوپۆى مێژوونووسینیان تەنیوە. بەسەرچاوەگرتنى دراساتى کوردى بابەتەکانى وەک مێژووى ژیانى ڕۆژانە، شێوازی ژیانکردن و گوزەران، تایبەتمەندى و جۆرێتى جلوبەرگ، بابەتەكانی خۆڕازاندنەوە و خواردن و خواردنەوە، کولتوورى ماددى، ژیانى کۆمەڵایەتى و فەرهەنگى، پەیوەندیی کولتوورى کوردى و کولتوورى نەتەوەکانى دیکە، داستانە کوردییەکان، کولتوور و ئایین و بیرکردنەوەى کۆیی کۆمەڵگەى کوردى و کۆمەڵێک بوارى دیکە دێنە نێو مێژوونووسینى کوردى و وێنەیەکى تەواوترى مێژووى گشتگیرى کوردیمان بۆ دەخەنە ڕوو.
کارەکانى (تاتینا فیۆدۆرۆڤنا ئەرستۆڤا ١٩٢٦ – ٢٠٠٣) دەبنە نموونەیەکى گرنگى ئەم کرانەوە گشتگیرە، ئەرستۆڤا کارى چڕ و بە بایەخى دەربارەى ئێتنۆگرافیای گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باشورى قەوقاز و ئێتنۆگرافیای کوردى ئەنجامداوە. بایەخى کارەکانى ئەرستۆڤا بۆ پەرەسەندنى مێژوونووسى کوردى کردنەوەى بوار و پانتایی نوێ و ئاوڕلێنەدراوەیە لە نەریتى مێژوونووسى کوردیدا. بەرچاوترین ئەنجامی توێژینەوەکانى لە مۆنۆگرافییەکانی کوردانی باشوورى قەوقاز (١٩٦٦) و کولتووری ماددی کورد لە سەدەی نۆزدەهەم - نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم (١٩٩٠)دا ڕەنگدەداتەوە.
بۆ یەکەمین جار لە دراساتى کوردى لە ڕووسیادا، لێکۆڵینەوەیەکی ئێتنۆگرافی لەسەر کولتووری کورد، نەتەوەیەک کە لە ژمارەیەک دەوڵەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نیشتەجێ بوو، ئەنجامدرا. نووسەر بەراوردی فەرهەنگی ماددی کورد لە ناوچە جیاجیاکان دەکات، تایبەتمەندییەکانی دوو ناوچەی قەوقاز- ئەنادۆڵ و ڕۆژهەڵاتی نزیک دەستنیشان دەکات. سەرچاوەکانی توێژینەوەکە بریتین لە بەڵگەنامە و ئەرشیف، کەرەستەکانى نێو مۆزەخانەکان، کەرەستەی مەیدانی و تێبینیی بەدەستهاتوو لە کاتی گەشتەکانی بۆ باشوورى قەوقاز (١٩٥٠-١٩٨٠) و کوردستانی عێراق (١٩٧٨). پێکهاتەی نەتەوەیی و زمانەوانی و ئایینی دانیشتوانی کوردستان شی دەکرێتەوە. وێنەیەکی فراوانی نیشتەجێبوونی کورد لە تورکیا و ئێران لە باشوورى قەوقاز نیشان دەدات. لێکۆڵینەوەى دەربارەى کولتوور و ژیانی ماددی، نیشتەجێبوون و شارنشینى، جلوبەرگی نەتەوەیی، خواردن و کەلوپەل و هتد ... ئەنجامداوە. ( 7 )
٣. دراساتى کوردى و پڕکردنەوەى کەلێنەکانى مێژوونووسینى کوردى :
کورد لە گەلێک بواری زانستیدا قەرزارباری کار و بەرهەمى کوردناسانە، کوردناسان سەدان بەرهەمیان لە بوارە جیاوازەکانی کورناسیدا پێشکەشکردووە. ئەگەر کتێب و نووسین و هەوڵەکانی ئەو کوردناسانە نەبوونایە ڕەنگبێ ئێستاش زۆربەی کورد ئاگاییەکى ئەوتۆى دەربارەى زۆرێک لە شاعیرانى کورد و بەرهەمەکانیان، دەستنووسەکانى شەرەفنامە، دەستنووسى مەم و زین و شێخى سەنعان و زەمبیل فرۆش و داستانە کوردییەکانى دیکە، یان ئاگاییەکى ئەوتۆ و زانیارى پێویستمان دەربارەى زۆر ڕووداوى مێژوویی و بزووتنەوە کوردییەکان نەبوایە.
لەکاتێکدا ئەزموونى مێژوونووسى کوردى ئەزموونێکى درەنگ وەختە و لەڕووى چەندێتییەوە کەم و لەڕووى جۆرێتییەوە کەموکورتى و کەلێنى تیایە، بەڵام بە سەرچاوەگرتنى دراساتى کوردى مێژوونووسینى کوردى پەرە بەخۆى دەدات و زۆر کەلێن و کەموکورتى لەڕووى چەندێتى و چۆنییەتییەوە چارەسەر دەکات.
بە گەڕانەوە بۆ لێکۆڵینەوەکانى (مارگرێتا ڕۆدینكۆ ١٩٢٦ – ١٩٧٦ز) دەربارەی ئەدەبی كوردی، لە مێژووى ئەدەبیاتى کوردیدا هەندێک کەلێن و کەموکورتى چارەسەر دەبن، چونکە ئەو یەكەمینی كوردناسانی لینینگراد بووە كە توێژینەوە و ڕاستاندنی (تحقیق) سەبارەت بە گرنگترین تێكستە ئەدەبییەكانی مێژووی ئەدەبیاتی كوردی بڵاوكردەوە. کۆمەڵێک زانیارى نوێ و گرنگى دەربارەى داستانە کوردییەکان، دەستنووسە کوردییەکان، شاعیرانى کورد کە هەتا ئەوکات نەناسراوبوون بڵاوکردەوە. ڕۆدینكۆ ساڵی ١٩٥١ لە خوێندنی دكتۆرا وەرگیرا، مەم و زینی ئەحمەدی خانی سەرنجی ڕاكێشا، بەسەرپەرشتی (قەناتی كوردۆ) تێزی دكتۆراكەی لەسەر ئەو داستانە بوو و لە كۆتایی ١٩٥٤ بەرگری لە تێزەكەی كرد، بۆ یەكەمین جار (مەم و زینی ئەحمەدی خانی) بۆ سەر زمانی ڕووسی وەرگێڕدرا، سەرەڕای بوونی شارەزاییەكی فراوان، ڕۆدینكۆ لەم ڕووەوە ڕچەشكێن بوو. پاش ئەوەی ڕۆدینكۆ لە دوو كاریدا وەسف و كەتەلۆگی دەستنووسە كوردییەكانی بڵاوكردەوە، بەشێوەیەكی سیستەماتیك دەستی بە لێكۆڵینەوەی ئەو دەستنووسانە كرد. لەو كۆمەڵە دەستنووسەی كاری لەسەر كردبوو، (٩) دەستنووسیان تایبەت بە ( مەم و زین) بوون. لێكۆڵینەوەیەكی چڕی دەربارەی دەقی مەم و زین كرد و لە ساڵی ١٩٦٢ وەك كتێبێك بڵاویكردەوە، كە بە بەراورد بە نامەی دكتۆراكەی، كارێكی جیاوازتر بوو. ( 8 )
بڵاوكردنەوەی تێكستە ئەدەبییە كوردییەكان و وەرگێڕانیان بۆ سەر زمانی ڕووسی و لێكۆڵینەوە دەربارەیان، ببووە خولیای زانستی ڕۆدینكۆ، هەربۆیە كۆمەڵێك تێكستی ئەدەبی و بەرهەمی شاعیرانی كوردی بڵاوكردەوە. لە ساڵی ١٩٦٥ داستانی شێخی سەنعانی (فەقێ تەیران)( 9 ) و داستانی لەیل و مەجنونی (حارسی بەدلیسی) بڵاوكردەوە. ( 10 ) دەربارەى داستانی (یوسف و زوڵەیخا) ڕۆدینكۆ لێكۆڵینەوەی هەمەلایەنی ئەنجامداوە، عەوداڵى ساغكردنەوەی تێكستەكە و دەستنووسە جیاوازەكان و نووسەری دەستنووسەكان بووە. لە ساڵی ١٩٦٧ بەناونیشانی (دەقی ئەدەبی شیعری كوردی (یوسف و زوڵەیخا)، ناساندنی بۆ تێكستەکە كردووە.( 11 ) بوونی چەند دەستنووسێكی (تێكستە شیعرییەكە) و لێكۆڵینەوە دەربارەی تایبەتمەندی و نووسەر و كاتی نووسینی هەریەك لە دەستنووسەكان و لێكۆڵینەوەی بەردەوامی ڕۆدینكۆ لەم ڕووەوە، بەڵگەی نوێی لە مێژووی لێكۆڵینەوە لە ئەدەبی كوردی هێنایە ئاراوە. لە بابەتێكیدا بەناونیشانی (دەستنووسێكی نوێی هۆنراوەی (یوسف و زوڵەیخا)ی شاعیری كورد سەلیم سلێمان) لە ئەنجامی سەرنجی وردی زانستی و لێكۆڵینەوە لە تێكستی (یوسف و زوڵەیخا) بەو ڕاستییە گەیشت كە (سەلیم سلێمان) نووسەری یەكێك لە دەستنووسەكانی داستانە شیعرییەكەیە. (12 )
پانتایی کارەکانى ڕۆدینكۆ تەنها لێكۆڵینەوە دەربارەى سەرچاوەكانی ئەدەبی نووسراوی كوردی نەبووە، هەمەچەشنى ژانرەکانى فۆلکۆرى کوردى و دەوڵەمەندییەکەى سەرنجى ڕاکێشا، بە ئامانجى کۆکردنەوەى كەرەستەى لێکۆڵینەوە دەبارەى فۆكلۆر و ئەدەبى میللی نەتەوەی كورد، چەندینجار سەردانى ناوچە كوردییەكانی (ئەرمینیا، گورجستان، ئازەربایجان، توركمانستان) کردووە. ئەنجامى لێکۆڵێنەوە و سەردانەکانى هێنانە ئاراى نەریتێکى نوێى لێکۆڵینەوە بوو لە دنیاى دراساتى کوردیدا، ئەویش تۆمارکردن و لێکۆڵینەوە دەربارەى شین و لاواندنەوەی مردوو ناشتن بوو، بایەخدانی ڕۆدینكۆ بە شین و لاواندنەوەی مردوو ناشتن، لەكاتی لێكۆڵینەوەی لە دەستنووسە كوردییەكانەوە دەستیپێكردووە. لە ساڵی ١٩٦٨ وتارێكی دەربارەی گۆرانى پرسە لاى کوردە ئێزدییەکان بڵاوكردەوە. ( 13 ) لە ساڵی ١٩٧٠ چل و چوار لاواندنەوەی تایبەت بە مەراسیمی پرسە و ناشتنی مردوو لە لای ئێزدییەكانی پشت قەفقاز بە وەرگێڕانی ڕووسییەوە بڵاوكردەوە. ( 14 ) لە پاش خۆی كارێكی دیكەی دەربارەی شین و لاواندنەوەی كورد بڵاوكرایەوە، كە تایبەت بوو بە (شین و لاواندنەوە لە كۆمەڵە دەستنووسەكەی ئا. ژابا). ( 15 )
كاری دیار و فراوانی ڕۆدینكۆ دەربارەی شین و لاواندنەوەی كوردی، کتێبی (شیعری شین و لاواندنەوە (ڕیتۆڵ - خوێندنى سەر قەبران)ی كوردییە، كە لە پاش مردنی لە ساڵی ١٩٨٢ لە دووتوێی (١٥٢) لاپەڕە بڵاوكرایەوە، تێكستەكان بە ئەلفوبێی لاتین و ڕۆدینكۆ بۆ زمانی ڕووسی وەریگێڕاون، لەم بەرهەمەیدا هەندێك شین و لاواندنەوەی ئێزدییەكانیشی لە پاشكۆی ئەم كارەكەيدا داناوە. (16) سەربارەى نەبوونى نەریتێکى پێشینەى لەم شێوەیە و نەبوونى زانیارى دەبارەى تێکستى شین و لاواندنەوە، کارەکانى ڕۆدینكۆ دەبنە کەرەستەیەکى گونجاو و ماتریاڵێکى بە پێز بۆ توێژینەوە دەبارەى مێژوویەکى ئاوڕلێنەدراوە و کەلێنێک لە دنیاى مێژوونووسى ئێمەدا پڕ دەکەنەوە.
٤. دراساتى کوردى و ڕاستاندن و ڕاستکردنەوە لەنێو مێژوونووسینى کوردیدا:
گومان لەوەدا نیە کە ئەوەی کوردناسان لەبارەی کوردەوە نووسیویانە هەموو ڕاستییەکان نیە، لە هەڵە و کەموکورتى و بوغز و ڕق لە کوردبوون، پیاهەڵدانى کورد بەدەر نین. زۆرجار لە دیدێکی درێژکراوەى سێنترالیزمی ڕۆژئاوایی و سەنتەربوونى ئەورووپى سەیری گەلانی دونیایان کردووە و بە پێوەر و پێدراوە ڕۆژئاواییەکان دیاردەکانیان هەڵسەنگاندووە و لەو گەلانەیان کۆڵیونەتەوە.
کوردیش بەدەر نەبووە لەو هەڵسەنگاندن و کۆڵینەوانە، بەسەرچاوەگرتنى دراساتى کوردى دەرفەتى دووبارە پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندنى نوێ بۆ ئەو کارانە دەکات، لەکاتێکدا لەنێو کورددا ڕوانگەیەک سەرىهەڵداوە بەو هەڵسەنگاندن و حوکمدان و تێگەیشتنانەى دنیاى مۆدێرن ڕازى نییە و دەیەوێت خۆى مێژووى خۆى بگێڕێتەوە. بۆ ئەمەش پێویستە دووبارە بەو مێژووە نووسراوەدا بچینەوە بەوریاییەوە مامەڵەش بکەین ئەگەر خەتێکی ڕاست و چەپ بەسەر بەرهەمی کوردناسان بهێنرێت، ئەوا زیانێکی گەورە بە میراتی کولتووریی و مێژوویی کورد دەگەیەنرێت.
بەسەرچاوەگرتنى کارەکانى (ێڤگێنیا ئیليچنا ڤاسیلێڤا ١٩٣٥ - ٢٠٢٣) دەربارەى خێڵى کورد، زۆر ڕاستى مێژوویی دەبارەى ڕۆڵ و کارایی دامەزاروەى خێڵ لە مێژووى کورددا جێپیى خۆى دەگرێت، مێژوونووسی دیاری نێو كوردناسانی لینینگراد بوو، گرنگییەكی زۆری بە ڕاستاندن و لێکۆڵێنەوە لە مێژووی كورد و وەرگێران و توێژینەوە لە چەند دەقێكی مێژوویی سەدەكانی ناوەڕاست و سەردەمی نوێى کورد داوە.
بە باوەڕى ڤاسیلێڤا زۆربەى هەڵسەنگاندنەکانى پێش سەدەى نۆزدەیەم دەربارەى خێڵى کوردى، بەتەواوى نەرێنى بوون، چونکە پرۆسەى یەکگرتوویی نەتەوەیی لە کوردستاندا، هەمیشە لە بەرانبەر یەکگرتوویی خێڵایەتیدا داڕماوە. (ڤاسیلێڤا) لەو باوەڕەدایە کلیلى ئاشکراکردنى دیاردەى خێڵى کورد لە سرووشتى دیالێکتیکى ئەو ڕێکخراوە کۆمەڵایەتییە (خودى خێڵ)دایە. دوو تەوژمى زۆر بەهێز لەو ڕێکخراوەدا لێکگرێدراون، ئەوانیش (لێکهەڵبڕان و لەوەش بەهێزتر تەوژمى یەکگرتن)ن، لێرەدا تەوژمى یەکگرتن کە لە هاوپشتى و گشتگیرى خێڵایەتیدا خۆی دەبینێتەوە بایەخێکى سەرەکى پەیدا دەکات.( 17 ) بەپێى ئەنجامى بەدەستهاتووى (ڤاسیلێڤا) خێڵى کورد ئەو واتا و مانا مێژوویی و پاشکەوتوو و کۆنەپەرستانە لەخۆناگرێت، کە لە ڕوانگەى باودا بەو پێکهاتە کۆمەڵایەتییەى پێش کۆمەڵگەى چینایەتى دەگوترێت. خێڵى کوردى، ستراکتۆرێکى کۆمەڵایەتى – سیاسى- ئابوورى زیندووە، پڕ چالاکی و ژیانمەندە کە لەسەر بنەماى هەستى خزمایەتى و هاوسۆزى گشتگیر بۆ خێڵ پێکهاتووە. پەیوەستبوون بە خێڵەوە لە ڕێگاى لەخۆبردوویی ئەندامان و بە پشتیوانى یەکگرتووى خێڵ پێکدێت.( 18 )
لە ئاستێکى دیکەدا خوێندنەوەی ستراكتۆری كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردی لە لای (ڤاسیلێڤا)، پێویستی بە تێگەیشتن لە چەمكی (خێڵ) و لێكۆڵینەوە لە فاكتەرەكانی باڵادەستی خێڵ و نەریتی خێڵەكییانە لە كۆمەڵگەی كوردیدا هەیە. لەم ڕووانگەوە سەرنجی لەسەر ئەوە بووە كوردەكان خۆیان دەربارەی ئەم بابەتە چۆن دەدوێن، بۆ شیكردنەوە و تێگەیشتن لە زاراوەكانی (تایفە، عەشیرەت، قەبیلە)، ڤاسیلێڤا پشت بە شەرەفنامە دەبەستێت و هەوڵی ڕوونكردنەوەی هەریەك لەو زاراوانە بە پێی تێگەیشتنی (شەرەفخانی بەدلیسی) دەدات. ( 19 ) دەربارەی ڕۆڵ و کاریگەرى خێڵە كوردییەكانیش چەند وتار و لێكۆڵینەوەی سەربەخۆی بڵاوكردووەتەوە، ململانێی شا عەباسی یەكەم (1588 – ١٦٢٩ز) لەگەڵ خێڵی كوردی موكری) لە وتارێكدا خستووەتەڕوو. ( 20 ) سیستەمی پەیكەربەندی خێڵەكان لە لای (ڤاسیلێڤا) بابەتێكی گرنگە بۆ تێگەیشتن لە ڕۆڵی ڕێبەرایەتی لەناو خێڵەكان و پەیوەندییەكانیان، (ڤاسیلێڤا) توێژینەوەى لە ستراكتۆری خێڵی جاف وەك نموونەیەكی كلاسیكی خێڵی كوردی كردووە. ( 21 ) بایەخى کارەکانى ( ڤاسیلێڤا) ڕەخساندنى دەرفەتى ڕاستاندن و ڕاستکردنەوەى زۆر زانیارى تۆمارکراو و تۆمارى مێژووییە، چونکە بە سەرنج و وردبینى و بە پشتبەستن بە زۆرترین سەرچاوەى ڕەسەن و هاوچەرخ هەوڵى شیکردنەوەى ڕووداوە مێژووییەکان و خوێندنەوەى ستکراتۆرى خێڵ لە کۆمەڵگەى کوردیدا دەدات.
٥. دراساتى کوردى و دەرفەتى فرە میتۆدى لە مێژوونووسینى کوردیدا:
پەرەسەندنى پڕۆسەى ناسینى ڕۆژهەڵات - کورد ئامادەکردنى ڕۆژهەڵاتناسان و کوردناسانى بەشێوەیەکی زانستییانە لێکەوتەوە، ئەوان دەربارەى زمان، مێژوو و کولتووری گەلانی ڕۆژهەڵات کۆرسى خوێندنیان وەرگرت، فێری ڕێبازی لێکۆڵینەوە و میتۆدی زانستی دەکران، واتا هەموو کەرەستەکانی پێگەیشتنیان بەدەستدەهێنا.
کارى کوردناسان میتۆدى جیاواز و خوێندنەوەى جیاوازى دەربارەى کورد لەخۆگرتووە، ئەزموونى کارى هەندێک ناوەندى دراساتى کوردى سەلمێنەرى کارکردنێکى پشودرێژانە و میتۆدیی جیاواز دەربارەى کورد دەسەلمێنێت، بەسەرچاوەگرتنى ئەو کارانە دەرفەتى پەیڕەویکردنى فرەمیتۆدى لە کایەى مێژوونووسینى کوردیدا دەڕەخسێنرێت.
لەنێو مێژووى دراساتى کوردى (لە ڕووسیا – یەکێتى سۆڤییەت) دەکرێت بڵاوکراوە زانسییەکان و گۆڤارە جیاوازەکان و بەرهەمى توێژەرانى (مۆزەخانەی ئاسیا — پەیمانگای لێکۆڵینەوەی ڕۆژهەڵاتی، ئەکادیمیای زانستەکانی یەکێتی سۆڤیەت — پەیمانگای دەستنووسە ڕۆژهەڵاتییەکان - ئەکادیمیای زانستی ڕووسی) وەک نموونەیەکى دیارى نێو دراساتى کوردى کە بە میتۆدى جیاواز دەربارەى مێژوو، زمان و ئەدەبیات، کولتوور، پێکهاتەى کۆمەڵایەتى کورد لێکۆڵینەوەیان کردووە، بە سەرچاوە بگرین.
سەرچاوەکان
1. د. کامەران محەمەد قادر: دراساتى کوردى و مێژووى ژیانى ڕۆژانە، سلێمانی، چاپخانەى کارۆ، ٢٠٢١.
2. Sacha Alsancakli : The Early History of Kurdish Studies (1787–1901), Die Welt des Islams, Issue: 1 , Volume: 56, 2016, pp 55-88. ؛ Martin van Bruinessen : Kurdish studies in Western and Central Europe, Wiener Jahrbuch für Kurdische Studien, 2. Jahrgang 2014 (2015).
3. Peter Lerch: Bericht über eine im Aufträge der historisch-philologischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften unternommene Reise zu den kriegsgefangenen Kurden in Roslawl im Gouvernement Smolensk, Mélanges asiatiques, Tome II, 6e livraison, St.-Pétersbourg, Imprimerie de l Academie Impériale des Sciences, 1856.
4. Abdurrahim ÖZMEN: Jaba, Bazidî, and the Ethnography of Kurds in the 18-19th Century, International Journal of Kurdish Studies, Vol.4/1 , January 2018.
5. Mustafa, S. K., & Othman, H. H. : SThe role of Kurdish manuscripts in the emergence of Kurdish studies in Russia of the nineteenth century. Halabja University Journal, 6 (2), . (2021).
6. Мусаэлян. Ж.С. : А.Д.ЖАБА. И КУРДОВВДЕНИЕ, п и с ь м е н н ы е: п а м ш н и к и И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА, ХХ1У ГОДртНАЯ НАУЧ1АЯ СЕССИЯ ЛО ИВ АН СССР (доклады и сообщения по проблемам курдоведения) 1989 Часть Ш, Издательство "Наука", Москва. (1991).
7. Мусаэлян. Ж.С: ИСТОРИЯ КОЛЛЕШЩ КУРДСКИХ РУКОПИСЕЙ ГПБ, ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА, АКАДЕМИЯ НАУК СССРИНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ Ленинградское отделение, XXIII ГОДИЧНАЯ НАУЧНАЯ СЕССИЯ (доклады и сообщения) 1988Часть I, Москва. .(1990).
8. Байазиди.Мела Махмуд : Таварих-и кадим-и Курдистан(Древняя история Курдистана) , Настоящая книга издание факсимиле уникальной рукописи перевода на курдский язык (диалект курманджи) труда курдского историка Шараф-хана Битлси (Шараф-наме), Том I, ИЗДАНИЕ ТЕКСТА, ПРЕДИСЛОВИЕ, УКАЗАТЕЛИ и ОГЛАВЛЕНИЕ К.К.КУРДОЕВА ИЖ.С. МУСАЭЛян, Москва. (1986).
9. Васильева .Е.И. : НЕИЗВЕСТНОЕ СОЧИНЕНИЕ ПО ИСТОРИИ КУРДИСТАНА, АКАД ЕМИЯ НАУК СССР, ИНСТИТУТ НАРОДОВ АЗИИ, ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА, (1967).
10. Васильева. Е.И. : книга по истогаи Курдистана которая остается ненайденной, И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА(доклады и сообщения по проблемам курдоведения), АКАДЕМИЯ НАУК СССР, ИНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ Ленинградское отделение, Часть Ш. (1989).
11. Библиография по курдоведению. Составитель Ж.С.Мусаэлян, ответственный редактор К.К.Курдоев. М.: Издательство восточной литературы, 1963.
12. Аристова, Татьяна Фёдоровна : Курды Закавказья (Историко-этнографический очерк). М.: Наука, 1966. 210 с. ؛ Аристова, Татьяна Фёдоровна : Материальная культура курдов XIX — первой половины XX в. Проблемы традиционно-культурной общности. М.: Наука, 1990..
13. Ахмед Хани: Мам и Зин, Критич.текст, пер., предсли указ. М.Б.Руденко, М., 1962.
14. Факи Тейран: Шейх Санан, Критич. техт, пер., примеч. и предсл. М.Б. Руденко, М, 1965.
15. Харис Битлиси: Лейли и Меджну, Пер., предисли примеч. М.БРуденко. М., 1965
16. М. Б. Руденко.: Курдская литературная версия поэмы (Юсуф и Зулейха), Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Тезисы докладов III годичной научной сессии ЛО ИНА, Май 1967 года. Ленинград, 1967.
17. М. Б.Руденко.: Новая рукопись поэмы курдского поэта Седина Слемана (Юсуф и Зелиха) ,Письм енные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Краткое содержание докладов V годичной научной сессии ЛО ИВ АН, Май 1969 года. Л., 1969.
18. М.Б. Руденко: Похоронные песни курдов-езидов Закавказья, Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Тезисы докладов IV годичной научной сессии ЛО ИНА. Май 1968 года. Ленинград, 1968.
19. М.Б.Руденко.: Похоронные песни курдов-езидов Закавказья, [Православный] Палестинский сборник. Выпуск 21 (84): Ближний Восток и Иран. Л.: Наука, Ленинградское отделение, 1970.
20. М.Б. Руденко: Несколько курдских похоронных песен из собрания рукописей А, Д. Жаба , Письменные памятники Востока,Историко-филологические исследования. Ежегодник 1973,М.: Наука, ГРВЛ, 1979.
21. М.Б. Руденко.: Курдская обрядовая поэзия. Похоронные причитания, М.: Наука,1982.
22. Васильева Е.И. Курдские историографы о курдских племенах (от Шараф-хана Бидлиси — XVI в. до Мирзы Али-Акбара Курдистани — XIX в.) // Письменные памятники Востока. 2(13), 2010.
23. Васильева Е. И.: Термины таифе, 'ашират и кабиле в сочинении Шараф-хана Бидлиси (Шараф-наме), Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Краткое содержание докладов V годичной научной сессии ЛО ИВ АН. Май 1969 года. Л., 1969.
24. Васильева Е. И.: Эпизод борьбы шаха 'Аббаса I с курдским племенем мукри, Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, VI годичная научная сессия ЛО ИВ АН, посвященная 100-летию со дня рождения В.И.Ленина. Апрель 1970 года. М.: ГРВЛ, 1970.
25. Васильева Е.И.: Джафы, названные типичным курдским племенем классического типа, Письменные памятники Востока, 1(12), 2010.
( 1 ) Sacha Alsancakli : The Early History of Kurdish Studies (1787–1901), Die Welt des Islams, Issue: 1 , Volume: 56, 2016, pp 55-88. ؛ Martin van Bruinessen : Kurdish studies in Western and Central Europe, Wiener Jahrbuch für Kurdische Studien, 2. Jahrgang 2014 (2015), pp. 18-96.
( 2 ) بڕوانە :
Peter Lerch: Bericht über eine im Aufträge der historisch-philologischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften unternommene Reise zu den kriegsgefangenen Kurden in Roslawl im Gouvernement Smolensk, Mélanges asiatiques, Tome II, 6e livraison, St.-Pétersbourg, Imprimerie de l Academie Impériale des Sciences, 1856, PP. 621—649. ؛ Abdurrahim ÖZMEN: Jaba, Bazidî, and the Ethnography of Kurds in the 18-19th Century, International Journal of Kurdish Studies, Vol.4/1 , January 2018, p76.
( 3 ) Mustafa, S. K., & Othman, H. H. S. (2021). The role of Kurdish manuscripts in the emergence of Kurdish studies in Russia of the nineteenth century. Halabja University Journal, 6 (2), 46-68.
( 4 ) بڕوانە :
Мусаэлян. Ж.С. (1991).А.Д.ЖАБА. И КУРДОВВДЕНИЕ, п и с ь м е н н ы е: п а м ш н и к и И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА, ХХ1У ГОДртНАЯ НАУЧ1АЯ СЕССИЯ ЛО ИВ АН СССР (доклады и сообщения по проблемам курдоведения) 1989 Часть Ш, Издательство "Наука", Москва. ؛ Мусаэлян. Ж.С.(1990) ИСТОРИЯ КОЛЛЕШЩ КУРДСКИХ РУКОПИСЕЙ ГПБ, ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА, АКАДЕМИЯ НАУК СССРИНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ Ленинградское отделение, XXIII ГОДИЧНАЯ НАУЧНАЯ СЕССИЯ (доклады и сообщения) 1988Часть I, Москва. ؛ Байазиди.Мела Махмуд.(1986).Таварих-и кадим-и Курдистан(Древняя история Курдистана) , Настоящая книга издание факсимиле уникальной рукописи перевода на курдский язык (диалект курманджи) труда курдского историка Шараф-хана Битлси (Шараф-наме), Том I, ИЗДАНИЕ ТЕКСТА, ПРЕДИСЛОВИЕ, УКАЗАТЕЛИ и ОГЛАВЛЕНИЕ К.К.КУРДОЕВА ИЖ.С. МУСАЭЛян, Москва. ؛ Васильева .Е.И.(1967).НЕИЗВЕСТНОЕ СОЧИНЕНИЕ ПО ИСТОРИИ КУРДИСТАНА, АКАД ЕМИЯ НАУК СССР, ИНСТИТУТ НАРОДОВ АЗИИ, ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА. ؛Васильева. Е.И.(1989). книга по истогаи Курдистана которая остается ненайденной, И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА(доклады и сообщения по проблемам курдоведения), АКАДЕМИЯ НАУК СССР, ИНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ Ленинградское отделение, Часть Ш. ؛ Мусаэлян. Ж.С.(1990)ИСТОРИЯ КОЛЛЕШЩ КУРДСКИХ РУКОПИСЕЙ ГПБ, ПИСЬМЕННЫЕ ПАМЯТНИКИ И ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИИ КУЛЬТУРЫ НАРОДОВ ВОСТОКА, АКАДЕМИЯ НАУК СССРИНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ Ленинградское отделение, XXIII ГОДИЧНАЯ НАУЧНАЯ СЕССИЯ (доклады и сообщения) 1988Часть I, Москва.
( 5 ) Библиография по курдоведению. Составитель Ж.С.Мусаэлян, ответственный редактор К.К.Курдоев. М.: Издательство восточной литературы, 1963
( 6 ) د. کامەران محەمەد قادر: دراساتى کوردى و مێژووى ژیانى ڕۆژانە، سلێمانی، چاپخانەى کارۆ، ٢٠٢١.
( 7 ) Аристова, Татьяна Фёдоровна : Курды Закавказья (Историко-этнографический очерк). М.: Наука, 1966. 210 с. ؛ Аристова, Татьяна Фёдоровна : Материальная культура курдов XIX — первой половины XX в. Проблемы традиционно-культурной общности. М.: Наука, 1990. 228 с.
( 8 ) Ахмед Хани: Мам и Зин, Критич.текст, пер., предсли указ. М.Б.Руденко, М., 1962.
( 9 ) Факи Тейран: Шейх Санан, Критич. техт, пер., примеч. и предсл. М.Б. Руденко, М, 1965.
( 10 ) Харис Битлиси: Лейли и Меджну, Пер., предисли примеч. М.БРуденко. М., 1965
( 11 ) М. Б. Руденко.: Курдская литературная версия поэмы (Юсуф и Зулейха), Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Тезисы докладов III годичной научной сессии ЛО ИНА, Май 1967 года. Ленинград, 1967,CC. 78—79.
(12 ) М. Б.Руденко.: Новая рукопись поэмы курдского поэта Седина Слемана (Юсуф и Зелиха) ,Письм енные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Краткое содержание докладов V годичной научной сессии ЛО ИВ АН, Май 1969 года. Л., 1969, CC. 29—31.
( 13 ) М.Б. Руденко: Похоронные песни курдов-езидов Закавказья, Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Тезисы докладов IV годичной научной сессии ЛО ИНА. Май 1968 года. Ленинград, 1968, CC. 87—88.
( 14 ) М.Б.Руденко.: Похоронные песни курдов-езидов Закавказья, [Православный] Палестинский сборник. Выпуск 21 (84): Ближний Восток и Иран. Л.: Наука, Ленинградское отделение, 1970. СC. 70—86.
( 15 ) М.Б. Руденко: Несколько курдских похоронных песен из собрания рукописей А, Д. Жаба , Письменные памятники Востока,Историко-филологические исследования. Ежегодник 1973,М.: Наука, ГРВЛ, 1979,СC. 168—173.
(16) М.Б. Руденко.: Курдская обрядовая поэзия. Похоронные причитания, М.: Наука,1982.
( 17 ) Васильева Е.И. Курдские историографы о курдских племенах (от Шараф-хана Бидлиси — XVI в. до Мирзы Али-Акбара Курдистани — XIX в.) // Письменные памятники Востока. 2(13), 2010. С. 207.
( 18 ) Там же,С 207.
( 19 ) Васильева Е. И.: Термины таифе, 'ашират и кабиле в сочинении Шараф-хана Бидлиси (Шараф-наме), Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, Краткое содержание докладов V годичной научной сессии ЛО ИВ АН. Май 1969 года. Л., 1969. CC. 6—9
( 20 ) Васильева Е. И.: Эпизод борьбы шаха 'Аббаса I с курдским племенем мукри, Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока, VI годичная научная сессия ЛО ИВ АН, посвященная 100-летию со дня рождения В.И.Ленина. Апрель 1970 года. М.: ГРВЛ, 1970. CC. 76—78.
( 21 ) Васильева Е.И.: Джафы, названные типичным курдским племенем классического типа, Письменные памятники Востока, 1(12), 2010, СC. 93—102.