بوشرا كەسنەزانی 

دەستپێك:

     ساڵانێكە مێژوو و زمان و كولتوور و ئایین و تەسەوفی كوردی لە لایەن توێژەرە ڕۆژئاواییەكانەوە بەمەرامی تایبەت كاریان لەسەر دەكرێت، كاتێكیش ئەو كتێبانە وەردەگێڕێن بۆ زمانی كوردی، توێژەرە كوردەكان وەك دەقی پیرۆز لێیان دەڕوانن و بوێریی و دڵنیایی و متمانە بەخۆبوونی ئەوەیان نییە، هیچ سەرنجێكیان هەبێت لەسەریان و قسەكانیان دەقاودەق وەردەگرن و پشتی پێدەبەستن. یەكێك لەوانە كتێبی "ئاغا و شێخ و دەوڵەت"ی پڕۆفیسۆر برونسنە. حاشاهەڵنەگرە ئەم بەرهەمە یەكێكە لە كتێبە گرنگەكانی بواری كوردناسی، بەڵام بەسەرنجدان و لێوردبوونەوە و توێژینەوە پەی بەوە دەبەین كارەكە لەڕووی خەسارناسییەوە جێی ڕەخنەیە و بۆچوونەكانی پێویستی بە ڕاستكردنەوەن و دەشێت ڕەخنەكانیش لە بەشی چوارەمی ئەم كتێبە بەم جۆرە پۆلێن بكەین:

_  نازانستی بوون و ڕاپۆرتنووسین:

برونسن لەبارەی كارەكەیەوە دەڵێت: مێژووی كورد باشترین تاقیگەیە بۆ بەكارهێنانی تیۆرە كۆمەڵناسییەكان، بەڵام لەو شوێنەوەی باسەكەی بە زانست دەزانێت، وەك ڕاپۆرتنووسین دەمێنێتەوە، چونكە هەر خۆی لە خەوشی كارەكەیدا باسی ئەوە دەكات، زانیارییەكانی زارەكین و بەهۆی پچڕ پچڕی مانەوەی لە شوێنەكاندا، زانیارییەكانی كاڵ و ڕێكنەخراون. بۆیە وەك دەبینین بۆ پڕكردنەوەی ئەو كەلێنە، هەڵهێنجانی خودیی دوور لە بابەتی بوون، كارەكەی گەیاندۆتە ئەنجام. ئەمەش ئەو شوێنەیە كە خۆی ناچار دەبێت دانی پێدابنێت توێژینەوەكەی سەر بە هیچ میتۆد و تیۆرییەك نییە و زیاتر كۆكردنەوەی زانیاری زارەكی و دەمەتەقێیە، كارەكەی دەشێت یارمەتیدەر بێت بۆ دۆزینەوەی ڕاستییەكان: "كەواتە ئەم لێكۆڵینەوەیەم زێتر پەیجوور و توێژینەوەیەكە كە ناتوانرێت هیچ تیۆرییەكی پێ تاقیبكرێتەوە. تەنها بەشێكی كەمی ئەو زانیارییانەی كۆمكردوونەوە دەشێت یاسایەكی گشتی وایان لێ پوختە بكرێت، كە وەرام بن بۆ چكێك لەو پرسیارانەی لە سەرەتادا كردمانن. لەگەڵ ئەوەشدا بابەتەكانی زۆر چڕوپڕن، دیارە وەرامی گشت پرسیارێكیشی پێنادرێتەوە، بەڵام لایەنیكەم دەتوانێت پارمەتیدەر بێت بۆ دۆزینەوەی گەلەك ڕاستی".(برونەسن،1999 : 19)

وێڕای گرنگی باسی شێخان و پەیوەستێتی بە كارەكەیەوە كە لەسەر بنەمای خێڵ و عەشرەت و هۆز و گرووپ و تاقمە. نووسەر پێیوایە لەسەر ئەو تەریقەتانە كەم نووسراوە، لەبەرئەوەی زانیارییەكانی سنووردارن، هەربۆیە خۆی دەهاوێتە سنووری باسێكەوە، كە هیچ زانیارییەكی پێشینەی لەسەری نییە و دەیەوێت خۆی وەك بنەوانی ناساندنی ئەوان بناسێنێت. سەرسامی خۆیشی ناشارێتەوە بۆ ئەو ڕێبازانە بەتایبەتی ڕێبازی نەقشبەندی، كە پێیوایە خێرا بڵاوبوونەوەی جێگای سەرسامی و تێڕامانە (برونسن،1999: 21).

لەنێو سەرسامی و زانیاری زارەكی كۆكردنەوە و مەبەستدارێتی پێشوەختەیدا، توێژینەوەیەك ئەنجام دەدات و ناوی لێدەنێت:  ئاغا و شێخ و دەوڵەت، كە كۆمەڵناسیی خەڵكی كوردە. بەشێكیش سەبارەت بە تەریقەت و عیرفانی نەتەوەیەك تەرخانكردن دەكات، تەنها لەو ڕووەوەی لەسەری هیچ باس نەكراوە، ئەمەش كارێكە جێگەی ڕەخنە و تانەگرتنە، چونكە تەسەوفی كوردی بەشێكە لە تەسەوفی ئیسلامی بە هەموو گۆڕانكاریی و كوردیبوونەكەیەوە، تەسەوفیش بە هەردوو لقە دیارەكەیەوە، سەرچاوەكەی لەناو تەسەوفی ئیسلامیدایە و ڕژاوەتە ناو كولتووری كوردی "زۆرینەی هەرە زۆری كوردە مسوڵمان و نامسوڵمانەكان سەر بە یەكێك لە ڕێبازە سۆفییەكان، یان تەریقەتەكانن. پەیوەندی مسوڵمانە كوردەكان، بۆ نموونە لەگەڵ ڕێبازە سۆفیگەرییە جۆراوجۆرەكاندا هەمیشە توندتر بووە لە پەیوەندییان لەگەڵ ڕێبازە توندە ئیسلامییەكاندا".(ئیزەدی، 2007: 362)

كەواتە تەسەوف و باسی تەریقەتی كوردەكان، بەشێكە لە تەسەوف بەگشتی، لەمبارەشەوە كتێبگەلێك لە لایەن ڕۆژهەڵاناس و ئەنسرۆپۆلیجست و ئیسلامناسەكانی ڕۆژئاواوە سەبارەت بە چییەتی تەسەوف لە ڕوانگەی عیرفان و ڕۆحانییەت و فەلسەفەی ئیشراقەوە نووسراون، كە دەبوو پڕۆفیسۆر برونسن كەڵكی لێوەرگرتبان.

4-2 ناشارەزایی لە ئایین و فەلسەفە و عیرفان:

پێمانوایە ئەو كەسەی كە كار لە سەر تەسەوف دەكات، جا با كاركردنەكە - وەك لەم چەند دەیەی دواییدا باوە لە ڕوانگەی كۆمەڵناسییەوە بێت، پێوستی بەوەیە پێشینەیەكی تەواوی لەسەر چەند بابەتێكی مرۆڤناسی هەبێت، كە پەیوەندی تەنگاتەنگیان پێكەوە هەیە، هەندێكجار ڕەگ و ڕێشەكانیان لە مێژووی مرۆییدا بەیەكداچوون و لە یەكدی خۆراك وەردەگرن. هەریەك لەوانەش بریتین لە: ئستۆرە، فەلسەفە، ئایین، ئەفسانە و خورافیات، ڕۆحانییەت و بابەتە دەروونی و گیانییەكان. كاتێك توێژەری بواری تەسەوف شارەزایی لەمانەدا هەبوو، تێڕوانینی گشتی سەبارەت بە مرۆڤ دەبێت، وەك بوونەوەرێك كە هەمیشە لەنێو ئەم دۆخە و زانستدا تیاماوە، لە هەر سەردەمێكیشدا بە لایەكدا شكاندوویەتییەوە. بە پشتبەستن بە كتێبەكەی جیمز فریزەر (چڵی زێڕین) و باسەكانی مالینۆفسكی سەبارەت بە پەیوەندی ئایین و ئەفسانە، ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە هەر توێژەرێك بە قوڵی لە ئایینەكان تێگەیشت و بابەتیانە مامەڵەی لەگەڵ كردن نەك ئایدۆلۆژییانە، ئەوا دەتوانێت مامەڵەشی لەگەڵ ئەفسانەدا دروست و گونجاو بێت، تەنها بە شتی پڕوپوچ و قسەی بێبایەخ تەماشایان نەكات، بەڵكو ژێرخانێكی ڕەگداری مرۆیین و ڕیشەكانی هێندەی تەمەنی مرۆڤایەتی درێژن {بەڕای ئێمە ئەمە بۆ تەسەوف و عیرفانیش ڕاستە، ئەگەرچی لە بەدبەختی كورد، فرێزەریش هەندێ بابەتی ڕۆحانی و پەیوەست بە تیغبازیی سۆفییەكانەوە بە بابەتی پڕوپوچ و فرتوفێڵ دادەنێت، چونكە خۆی نەیدیون}.(فریزەر، 2020: 103). لەمبارەیەوە مالینۆفسكی دەڵێت: ئەفسانە بۆ مرۆڤی بەرایی هەمان ئەوە دەنوێنیت كە سەرگوزەشتەی كتێبی پیرۆز لەبارەی دورستبوونەوە، لەبارەی لافاوەكەوە، لەبارەی ڕزگاربوونەوە بەهۆی لە خاچدانی مەسیحەوە بۆ مەسیحییەكی تەواو ئیماندار دەگەیەنێت. هەروەك چیرۆكە پیرۆزەكان لە سرووت و ئاكارماندا دەژین و حوكمی باوەڕمان دەكەن و بەسەر ڕەفتارماندا زاڵن، ئەفسانەش بۆ مرۆڤی بەرایی، تەواو وایە و هەمان ئەو ڕۆڵە دەبینێت. (حاجی، 2015: 20) جۆزێف كامبڵیش ئەم پەیوەندییە قوڵتر وێنا دەكات، نەك هەر ئایین و ئەفسانە، بەڵكو یەكێك لە ئەركەكانی ئەفسانە لە پاڵ ئەركەكانی تریدا كە(گەردوونناسی، كۆمەڵایەتییە) ئەركی سۆفیگەریی و ڕۆحانییەتی ئەفسانە باس دەكات، كە درككردنە بە سەرسوڕهینی جیهان و مرۆڤ، كەشفكردنی نهێنییە نەدۆزراوەكان(كەمبڵ، 2008: 75)، بێگومان تەسەوفیش هەر ئەو ئەركەی هەیە و بنەمای هەموو عیرفانییەتیش لەسەر ئەو فەرموودە قودسییە وەستاوە كە خودا دەفەرموێت: من بۆیە مرۆم دروستكرد، خەزێنەیەكی شاراوە بووم، ویستم كەشفم كەن و بمدۆزنەوە.(همدانی، 1398: 53) تێگەیشتن لە تەسەوف لەم ڕووەوە، تێگەیشتن لە ئەفسانە، كە تا ئێستاش لەوپەڕی سەردەمی زانستدا و مرۆڤ دەستی پێوەگرتووە، یارمەتیدەدەر دەبێت بۆ توێژەر تا ڕاستەقینەی ئەوەی هەیە نیشان بدات، نەك ئەوەی ئەم دەیەوێت وەها بكەوێتەوە.

 كارەكەی برونسن، دەبوو پەیوەست بێت بە بنەماڵەی شێخ وەك سەرۆكار و شۆڕشگێڕ، بەڵام وەك خۆی ئاماژەی پێدەدات {بەهۆی ئەوەی كەم لەسەری نووسراوە} ئەو دەست دەكات بە باسەكەی و ڕووكەشی ئەوەی لەناو چینەكانی خوارەوەی كۆمەڵدا هەن، دەگشتێنێت، بۆ كۆی  كوردستان.  ئەم ڕوانینەی پەڕگیرانەیە و كۆی كارەكەی دەگرێتەوە و باسە ڕواڵەتگەراكەی بونیاد دەنێت، چونكە وەك لە بەرهەمەكەدا دەردەكەوێت، بێئاگایی ئەو بەرانبەر بە تەیارە ڕۆحانی و عیرفانییە نەك هەر ڕۆژهەڵاتییەكان، بەڵكو گەردوونییەكان، یاخود بڕوانەبوونی بە هێزی میتافیزیكی وەهای كردووە، كۆی پڕۆسەكە لە چوارچێوەی داشۆرین و داماڵین و پساندندا باس بكات.  بۆ نموونە: لە بەشی چوارەمدا، بێ ئەوەی ئاگاداری ڕێبازەكان و چۆنییەتی بونیاد و بنەمای بیركردنەوە و نەخشەی ناوەكی ئەو دنیا عیرفانییە بێت، كۆی زانیارییە پەیداكراوەكانی لەپێناو مەبەستەكەی خۆیدا {كە دەسەڵاتگەرایی شێخەكانە} خستۆتە ڕوو.

دیارە لە باسەكەدا هەریەك لەمانەش: نەچوونەوە سەر مێژوو، تەماشانەكردنی چۆنییەتی دروستبوون و گۆڕانی ڕەوتەكان، ناكارزانی ئەو دەردەخەن سەبارەت بە بابەتەكە. بەڵگەش بۆ ئەم ڕێنەزانییە، تێكەڵكردنی بابەتی فەنابوونی ناو عیرفان، دۆناودۆن و بەرگگۆڕكێ ناو هەندێك لە ئاینزا و گرووپە ئاینییەكانە لەگەڵ باسی دووركەوتنەوە لە عیرفانی شێخە دەسەڵاتدارەكان. ئەو لە پارچەیەك بەناوی "خوداوەندێكی زیندوو"دا پێیوایە عارفان و شێخان ویستی دەسەڵایەتی خوایەتییان هەیە، هەربۆیە بانگەشەی خودایەتی دەكەن، بابەتی ئەنەلحەقی حەلاجی تێكەڵ بە باسەكە كردووە. ئەمەش تەسەوفنەناسی و سادەیی زانیارییەكانی و تێنەگەشتن لە عیرفان و بێئاگایی ئەو لە مێژووی ڕۆحانییەت نیشاندەەن: "دیارە كورتترین ڕێگە بۆ خواستنی دەسەڵاتی خودایی بۆ كەسێك ئەوەیە، كە خۆی بانگەشەی خودایی بكات، بەڵام ئاشكرایە ئەوە كارێكی دژوار و پڕ مەترسییە، هەتا بۆ سۆفییەكیش كە پەیوەندی بە خوداوەندەوە هەبێت، ژیرانەتر ئەوەیە كە شتی وەها نەڵێت و چارەنووسی حەلاجی لە پێشچاوان بێت، بۆ گشت مسوڵمانێكی ئاساییش، ئەو پەیوەندییە ڕاستەوخۆیە شەریك پەیداكردنە بۆ خوداوەند و گوناهێكی گەورەیە". (برونسن،1999: 96)

كاتێك نموونەی شێخ ئەحمەدی بارزان دەهێنێتەوە، توانای جیاكردنەوەی خاڵە عیرفانییەكانی ناو شەتەحات و دەسەڵاتدارێتی ناو كۆمەڵگای نییە{چونكە لە بنەڕەتدا زۆرێك لە وتەكانی حەلاج و بایەزیدی بەستامی لە چوارچێوەی شەتەحات دان، تایبەتن بە باری ڕۆحییەوە نەك بانگەشەی دەسەڵات}، هەربۆیە هەردووكی بەیەكجار دەخاتە ملی ڕێبازە سۆفییەكان بەگشتی و نەقشبەندی بەتایبەتی. لە پەراوێزیشدا ئەوە نیشاندەدات، كە شێخ ئەحمەدی بارزان لە ڕێگای مەلایەكەوە بانگەشەی خودایی كردووە و لەبری كەعبە داوای كردووە ڕوو لەو بكرێت!

ئەم زانیارییانە، چەندێك ڕاستەقینەش بن، نیشاندەری ڕەوتە سەرەكی و سیما گشتییەكەی سۆفیزمی ڕۆژهەڵات و كوردستان نییە، هەرگیز لە تەسەوفی كوردستاندا بەر نموونەیەكی دیكەی وەها ناكەوین، بەڵكو ئەوەی دەبینرێت خاكەڕایی ڕابەرەكان و نەتەوەخوازیی و بڵندی گیانیانە، كە ئەو خۆی لێبواردووە و باسی نەكردوون.

بەڵگەیەكی تری كاڵوكرچی زانیارییەكان لەبارەی ڕەوتە ڕۆحانییەكانەوە ئەوەیە لە پارچەی دووەمدا لەژێر ناونیشانی پەیامبەراندا، باس لە خواستی ڕێباز و ڕێچكە جیابووەكان دەكات، كە ڕێبەرانیان بە شایستەی پێغەمبەری دەزانن، بەڵام بوێری ئەوەیان نییە ئەو ڕازە بدركێنن و لەبری ئەوە فەرهەنگی زاراوەی تریان داناوە: "گەلەك لە ڕێچكە ئاینییە جودابووەكان، دامەزرێنەران و ڕێبەران و پێشەوایانیان بە شایستەی ئەو پلەوپایەیە دەزانن، وەلێ پڕكێشی ئەوە ناكەن، باسی سرووش و ئیلهامی خودایی بكەن و نێوی پەیامبەر لەخۆ نێن، هەربۆیە بە فەرهەنگی دووروودرێژی ئیسلامیدا گەڕاون و نێو و  لەقەبی دیكەیان دۆزیوەتەوە، وەك: ئیمام، قوتب، بابا، مەهدی و گەلێكی دی." (برونسن، 1999: 98) ئەگەرچی دواتر دانی پێدادەنێت لە كوردستان ئەو شێوازەی نەدیوە، بەڵام بە جۆرێك ئەمە بێئاگاییە سەبارەت بە پلەندێتی ناو ئایین و تەیارە ڕۆحانییەكان و وەهای كردووە قسەكانی  نازانستییانە و دوور لە ڕاستەقینەی تەسەوفەوە بن، بەو چەشنەی بابەتەكە وەك ئەوەیە كەسێك بڵێت: خواستێكی زۆری خەڵكی بۆ سەرۆك كۆماری، بەڵام نەبوونی بوێری بۆ بانگەشەی ئەوە، بووەتە هۆی دروستبوونی چەندان ناوی وەك: وەزیر، سەرۆكوەزیران، سەرۆك پەڕلەمان، پەڕلەمانتار، چونكە ئەگەر ئاگاداری فەلسەفەی ئیسلامی بووایە، لە پاڵیدا ئاگای لە ڕەچەڵەك و قوتابخانە جیاكانی ناو تەسەوف و تەنانەت ئاینزاكان بوایە، وەك دامەزراوە تەماشای دەكرد، كە ئامانجی بڵندبوونەوەی ڕۆحی مرۆڤە لە پەستی و نزماییەوە بۆ بڵندی ڕۆح و میعراج، هەریەك لەو پلانەش نیشاندەری ئەوەیە ئەو كەسە تا چ ئاستێك ڕۆیشتووە و ناوەكانیش نهێنی و شاراوەن، چونكە ئەو دامەزراوەیە، ماددی نییە و پلەكان سیاسیی و ئابووری نین، ڕۆحانین و تایبەتن بە جیهانی میتافیزیكا و بەڕێوەبردنی كاروباری ڕۆحین، كەسێكش تێگەیشتنی بۆ هەریەك لەو لقانەی تر نەبێت كە باسكران، ناتوانێت جگە لە ڕواڵەت هیچی تر لەو باسە هەڵهێنجێت.

ئەم دابەشكارییە لە هەریەك لە ئایینەكانی دیكەی وەك میترایی كە حەوت مەقامیان هەیە بە تاقیكرنەوەی قورس و پلەی تایبەتی ڕۆحییەوە بەناوەكانی: قەلەڕەش، هاوسەر، سەرباز، شێر، پارسا، خۆر، پدەر یان بابا. (بڕوانە بەشی میترایی لە كتێبی: رضائی، 1372)، تەنانەت تیرە و تاقمەكانی تری وەك ئێزدییەكان و یارسانەكانیشدا هەیە. لە تەسەوفدا ئەمانە بە ئەمینەكان ناسراون "مەبەستیش لێی پیاوانی خودان، كە شاراوە و نادیارن، لە ڕووكەشدا وەك مرۆڤی ئاسایی كۆمەڵگە دەنوێنن و لە دەروون و ناخدا لە نزیكانی خودان. لە فەرهەنگی سۆفیزمدا ئەمانە بریتین لە لۆمەخوازان و مەلامەتییەكان، ئەوە نیشان نادەن كە لە دەروونیاندایە، ناهێڵن لە ڕووكەشدا پێوەیان دیار بێت، شاگرد و قوتابییەكانیان لە مەقامی ئەهلی جوامێری و فتووەتدان".(كاشانی، 1999: 56).

مەلا ئەحمەدی قازی پینجوێنی لە كتێبی "خەزنەی جەواهێر"دا بە پشتبەستن بە كتێبەكانی هوجویری و تووسی و سۆفییەكانی دیكە، بەشێوەی هۆنراوە ئەو پەیوەندییە هەرەمییەی نیشانداوە، كە چلۆن لە تەسەوفدا مرۆڤ پێویستی بە هۆكارە بۆ گەیشتن بە پێغەمبەر كە ئەویش هۆكارە بۆ گەیشتن بە خودا، دیارە پڕۆفیسۆر كە باسەكانیان بۆ وەرگێڕاوە هەڵەحاڵیبوون ڕوویداوە و بەوە تێگەیشتووە (كە داواكردنی پلەی پێغەمبەرایەتی و خوداییە) لەكاتێكدا پەیوەندیگرتنە بەوانەوە، بۆ ڕزگاربوون لە داوی جەستە، كە سوهرەوەدی شێخی كوژراو گەلێك بەوردی باسی لێوەكردووە لە ڕوانگە ئیشراقییەكەی خۆیەوە. هۆنراوەكەی پێنجوێنی بەوردی و یەكبەیەكی ڕێگەبڕینەكەی هۆنیوەتەوە، چۆن بەهۆی دەستگیری مورشیدێكەوە، ساڵێك سیفاتە بەدەكان لە خۆی ڕادەماڵێت، تاكو ژەنگی دڵی پاك بكاتەوە، ڕێگەی خۆشبكات بۆ تەجەلای خودا، لە میانەی پاكردنەوەی سیفاتە بەدەكانەوە سیفاتی جوانی بۆ دێت و خۆی دەڕازێنێتەوە بە سیفاتی خودایی، ئەم دەستگیرە یەكبەیەكی پلەكانی پێدەبڕێت هەتا دەگاتە پێگەیەك كە بتوانێت كاروباری ئەوانی دیكە بەڕێوە ببات، ئەمەش هیچ پێگەیەكی كۆمەڵایەتی دیار نییە، بەڵكوو شاراوە و نهێنین، ژمارە و پلە و مەقامیان نیشان دەدات و بەوە وەسفیان دەكات(پێنجوێنی، 1391:151):

بەڵام ئەغڵەبیان مەخفی و مەستوورن    

 دایــم موستەغریق تــەجەللای نــوورن

لە شوێنیكی تردا لەبارەی شێخایەتییەوە باس لە قۆرخكردن و دەستگرتن بەسەر پڕۆسەكەدا دەكات، هێندە بێ ئاگایانەیە لە كۆی عیرفانییەت، ئەگەر شتێكی وەهای لەبارەی ڕۆحانییەكانی ناو بودیزم و هیندۆسە نووسیبا، دەبووە تانەلێدان، بەڵام توێژەری كورد وەك خۆی وەریگرتووە: ".. ئیدی ئەو عیرفانە ناسراوەی كە هەبوو، شێخان بۆ خۆیانیان قۆرخ كرد، ئەوەی سەر بە هیچ تایەفەیەك نەبوو، ئەوەی سەر بە هیچ تەریقەتێك نەبوو، ئەستەم بوو وەك مورشیدێكی ڕۆحانی تێیبڕوانرێت و كەس بە گوێی بكات،  هەركەس خواستبای ببێتە شێخی تەریقەتێك، تەنها ڕێگەیەكی لەبەردەمدا بوو، ئەویش ئەوە بوو، كە شێخی ئەو تەریقەتە، ڕێگەی دابا، ببێتە موردید و مورشیدی تەریقەتەكە.." (برونسن،1999: 118).

لەم پەرەگرافەوە دەردەكەوێت ئەو وەك دامەزراوەیەكی ڕۆحانی لە بابەتەكە ناڕوانێت، تەنانەت وەك ئەندامێنی حیزبێكیش لێكدانەوەی بۆ بابەتەكە نییە، چ جای نووسینی وەها بیركردنەوەیەكی سانا و دوور لە تێڕامان. نموونەكەی لە نائەكادیمی بوون و تێنەگەشتندا لەوە دەچێت، بڵێین: كەس بۆی نییە ببێتە مامۆستای زانكۆ، مەگەر ئەوەی ببێتە قوتابی و خۆی خوێندەوار بكات و پلەكان ببڕێت لەژێر دەستی مامۆستاكانیدا، ئەوسا دەتوانێت وەك مامۆستا بناسرێت. بۆئەوەی كەسێك وەك ڕۆحانی لێیبڕوانرێت دەبێت پلەی ڕۆحانی ببڕێت و ئەمە شتێكی بەدیهییە. ڕۆحانیبوونی ناو سۆفیزمیش پەیوەندی بە پلە كۆمەڵایەتییەكەوە نییە وەك برونسن باسی دەكات، بەڵكوو ئەزموونێكی خودییە و پەیوەندی بە چركەساتی خەبەربوونەوە و بەهۆشهاتنەوەوە هەیە، واتە تێگەیشتن لەم دنیایە كە فانییە و مرۆڤ مەرگاوەرە، هەربۆیە دەبێت بگاتەوە بە جاویدانی و دۆخی سەرەتای خۆی پێش دروستبوونی باوە ئادەم.

بۆ وردی ئەم بابەتە، دەبێت خوێنەر بچێتەوە سەر دە نامە عیرفانییەكەی سوهرەوەردی، كە لە هەر نامەیەكدا دۆخێكی ڕوونكردووەتەوە، چۆن كەسێك هۆشیار دەبێتەوە و تێدەگات جەستەی زیندانە، ڕۆحی سەر بە جیهانی مەلەكووتە، چۆن كەسێك بیەوێت پەی بە ڕاستەقینەی بوون ببات دەبێت مامۆستایەكی هەبێت، ئەو مامۆستایە لە یەك كاتدا دوو جۆر وانە دەڵێتەوە، یەكێكیان بۆ كاڵفامان و ئەهلی قالوقیلە، كە مەبەست لە تیۆرزانەكانە، ئەوی دیكەیان ئەهلی حاڵ و تێگەیشتن و درككردنە.

4-3 بەدواداچوون و خەوشی گشتاندن

یەكێكی دیكە لە خەسارناسی كارەكەی برونسن ئەوەیە، بەوەرگرتنی نموونەی شاز، بڕیار لەسەر كۆی پڕۆسەكە دەدات، ئەمەش بەهۆی ئەو ڕێگەی كە گرتوویەتییەبەر بۆ باسەكەی كە بەدواداچوونە، چەند نموونەیەكی كەمی وەرگرتووە و گشتاندوویەتی و وەك ئەنجامی گشتی لەبارەی ڕێبازە سۆفیزمەكانەوە خستونییەتە ڕوو. یەكێك لەو گشتاندانە خۆبەخودازانینە و لەبارەیەوە دواین. یاخود لە باسی سەیدەكاندا، بەوەرگرتنی نمونەیەك لە مەهاباد كۆی زانیارییەكانی دەگشتێنێت و ئاوا پێناسەی سەیدەكان دەكات: "كەسانێكی زۆر لە ناو كورددا هەن، كە بنەچەی خۆیان دەبەنەوە سەر محەمەد و خۆیان بە سەیید، یاخود سادات لەقەڵەم دەدەن و بەگشتی كەم توانا و بوغزێنراو و لەوتێنراون. بۆیە دەبوغزێنرێن، چونكە تاكە سەرمایەیان بانگەشەی ئەو بنەچەیەیە و لەوە زیاتر هیچ شك نابەن و گومانیش لە ڕاستی دەكرێت و هیچ ڕێزێكیان بۆ مسۆگەر ناكات و دەیانەوێت لە ڕێگەی ئەو پەیوەندییەوە، دەستكەوتی ماددی بچننەوە". (برونسن،1999: 102)

لێرەدا وێڕای لێڵی سەرچاوەكەی و نەدانی زانیاری ورد ل بارەی ئەو كەسەی بۆی باسكردووە، ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە: باسكردنی سادات لەپێناو نیشاندانی چینی خوارەوەی كۆمەڵدایە؟ ئەگەر وایە لەوێدا شوێنی نییە، چونكە باسی سادات دەكەیت وەك سەركردە، ئەگەریش باسەكە هی شێخانێكە كە خۆیان بە سادات دەزانن، ئەوە كۆی زانیارییەكان هەڵە و قسەی پووچی خۆكردن، چونكە شێخێك كە بنەچەی سادات بێت، دەسەڵاتدار و تەكێدارە و ئەم ناساندنەی برونسن نایگرێتەوە.

4-5 لێڵی سەرچاوەكان:

ئەو زانیارییانەی ڕاست و مێژووین، ئاماژە بەناوی كتێب، سەرچاوە، كەسی بینراو بنەماڵەكەی دەكات، ئەوانەشی كە ئاخنیونییەتە ناو باسەكەیەوە و زیاتر هەڵهێنجانی خودیین، وەك مەتەڵۆك و نووسینەوەی ئەدەبی زارەكی دەڵێت: "پیاوێك، یەكێك، شێخێك" بۆی باسكردم. ئەمە هەمان كێشەی "ئەدمۆنس"یشە، كە دواتر نموونەی لێدەهێنینەوە. لەو زانیارییانەی لەبارەی ساداتەوەی دەڵێت: یەكێك لەو سەیدانە دیتم سەر بە تایەفەی مەولەوییە و نەوەی سەید ئەحمەد ناوێكە، دواجار باسی ئەوە دەكات چۆن كچێكی ڕەدووخستووە. بێگومان ئەگەر نموونەیەكی وا هەبێت، كە گومان لە بوونی دەكرێت لەبەر ناڕوونی سەرچاوەكەی، ئەوا مانای گشتاندن نییە، وەك چۆن سەدان نموونەیە باش و گرنگ هەن، ئەو هەر بەلایشیدا ناچێت، چونكە لە بەرژوەندی باسە پێشوەخت بڕیارلەسەر دراوەكەی نییە.

لە باسی ڕەچەڵەكی تەریقەتەكاندا، دیسانەوە قسەیەكی زارەكی بێبنەما و ناڕوون و لێڵی وەرگرتووە، لە دوورە لە ئەكادیمیبوون و ناسینی سۆفیزمەوە: "شێخێكی قادریی دیكە، جوداوازی تەریقەتەكان و چوار خەلییەكەی ئاوها بۆ لێكدامەوە..." (برونسن، 1999: 122) كام شێخ؟ ئاستی زانیاری چەند بوون، بۆ زانیارییەكانی پشتڕاست نەكردووەتەوە؟ ئەمانە پرسیارگەلیكن دەبوایە لە توێژینەوەكەدا وەڵام درابانایەتەوە. وێڕای زانیارییە كاڵ و وەرگیراوەكان، بابەتەكە وەك ڕێپۆتاژنووسین كەوتووەتەوە، نەك بابەتێكی ئەكادیمی پێشكەشكراو بە زانكۆیەك، چونكە لەناو تەسەوفی كوردانەدا گەلێك سەرچاوەی بە پێز و گرنگ هەن، شێخانێكی زۆری خوێندەواریش كە دەكرا ڕوو لە وان بكرێت بۆ ڕاستەقینەی تەسەوف، نەك وتەی شێخێك بكرێت بە سەرچاوە، كە لەڕاستیدا ئێمە نازانین شێخی كوێیە، پلەكەی چۆنە، زانیارییەكانی تا چ ئاستێكن، یان نەخێر ئایا هەر بە ڕاستی شێخی ناو سۆفیزمە؟

لەو ڕوانگەوەی زۆرینەی ڕۆژهەڵاتناسەكان كارلێكەری یەكن و بۆچوونەكانی یەكتری دووبارە دەكەنەوە، سەرەتاكەیان بۆ مستەر ڕیچ دەگەڕێتەوە، پاشان مێجەرسۆن، جۆن ئیدمۆندس دواتریش دەبنە سەرچاوە بۆ توێژەرە كوردەكان، هەرگیز پرسیار ناكەن لە ڕاستی و دروستی نووسراوەكانیان و لە زانكۆكاندا وەك پڕۆگرامی خوێندن دەخوێنرێن و ئەوانەشی كار لەسەر ئەدەبیاتی تەسەوف دەكەن، پشتی پێدەبەستن. بۆ نموونە ڕووداوەكانی ساڵی 1820 كە ڕیچ لە سلێمانی بووە، بەشێكی زۆری بە ناوی كوردەوە باس كردووە، بەڵام سەبارەت بە ڕووداوەكانی هەڵهاتنی مەولانا خالید ئەویش بە قسەوقسەڵۆك باسی دەكات، دواتر ئەم زانیارییانە سۆن سوودیان لێوەردەگرێت، دوایی لای ئەدمۆنس دەگەنە ئەوپەڕی بەتاڵی و بۆ هەڵبەستن بەناوی سۆفییەك وتی، پیاوێك بۆی گێڕامەوە دەڵێت: "یەكێك لە موریدەكانی نەقشبەندی بە ڕاشكاوی پێی گوتم: دەبێت بزانیت ڕووداوەكە تەواو پێچەوانەی ئەوە بووە، شێخ مارف دوژمنی شێخ مەولانا خالید بووە" (ئیدمۆندس،2004: 11)، پێچەوانەكردنەوەی قسەو قسەڵۆكی ڕیچە لێرەدا، چونكە ئیدی سۆن و ئیدمۆندس پێویستیان بە دروستكردنی مێژوویەكی دیكە هەیە.

ئەم نموونەیە بۆ ئەوە بوو، تا ڕەوتی كاركردنی ئەو زنجیرە نووسەرە بزانین كە بەشێكی باسی تەسەوفی كوردییان كردووە و ئاماژەیان بە سەرۆكەكانیان داوە، بە گشتیش هەر لە ڕیچەوە تا سۆن و ئیدمۆندس و برونسنیش وێڕای قسەو باسەكانیان مەیلانی ڕێبازی نەقشبەندین، ئەمەش لەو ڕوانگەوەیە كە پێیانوایە مەولانا خالید لەسەر ڕاسپاردەی ئینگلیز تەریقەتی نەقشبەندی هێنایە ناوچەكە، هەر لە هیندستانیش وانەی تایبەتی وەرگرت، كە ئەو كاتە ئینگلیز بەڕێوەی دەبرد. بۆیە ئاساییە كە ئەو مەیلە بۆ ئەو ڕێبازە هەبێت، بەڵام ئاسایی نییە لەو دەمەدا كە تووشی دژایەتی دەبن و دەگەڕێنەوە سەر نەشارەزایی، بۆ نموونە لەم كتێبەكەدا (ئاغا و شێخ و دەوڵەت) كە تەریقەكە بەوە وەسف دەكات: "كە لە ڕووی شیرازەوە لە مافیا دەچێت" یان شیخ عوسمانی دووڕووە بەوە ناوزەد دەكات كە لەگەڵ شای ئێرانە و سەرچاوەی بژێوی خۆی و خانەقای لە لایەن ئەوەوە دابین دەكرێت.(برونسن ، 1999: 112).

4-6 زانیاری هەڵە:

یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی توێژینەوەی زانستی ئەوەیە، كە زانیارییەكانیان ڕاست و ڕەوان و بابەتییانەبن. دوور لە پێودانگە كەسییەكان و بڕوای پێشوەخت بڕیارلەسەردراوی نووسەر، بەڵام زۆر جاران ڕێكەوتووە هەریەك لەو نووسەرانەی كە باسی تەسەوفی كوردستانیان كردووە، زۆرینەشیان ڕۆژئاوایین، كەوتوونەتە هەڵەی زەقەوە و زانیاری هەڵەیان داوە، ئەمەش پەیوەندی بەو خاڵەی پێشووترەوە هەیە كە باسمان كرد، پشت بە قسەی خەڵكانی ئاسایی نەناسراو دەبەستن، كنە و پشكنی ورد ناكەن، بەیەك چاو تەماشای هەموو بازنە گەورەكە دەكەن، بۆ نموونە شتێك لە شارێكی چكۆلەی باكووری كوردستان یان لە مەهابادی ڕۆژهەڵات دەبینێت، دەیگشتێنێت بۆ هەموو سۆفیگەری، لەكاتێكدا ئەمە هەڵەیەكی كوشندەی ناو توێژینەوەی زانستییە. بۆ نموونە نووسەر لە بارەی تەریقەتی قادرییەوە دەنووسێت: ".. ئەو دوو خانەوادەیە"بەرزنجی و نەهری" ڕێبەرایەتی تاقە تەریقەتی دەروێشیی ئەو دەمی كوردستانیشیان دەكرد. ئەوە بوو لە شارەكاندا هێدی هێدی تەریقەت بەرەو كزیی و كەنەفتی و پووكانەوە دەچوو، دەوروبەری ساڵی 1800 تەریقەتی قادری ئیدی نێوی نەما و دەنگی بڕا"(برونسن، 1999: 134) . ئەم قسەیە لەپێناوی ئەوەدا ئەكات، بۆئەوەی باس لە گەشەسەندنی تەریقەتی نەقشبەندی بكات كە بیگومان سنوورەكەی سلێمانییە، بەڵام ئەگەر بچینەوە سەر مێژوو دەبینین تەریقەتی قادری لەو مێژووەدا لەوپەڕی گەشەی خۆیدایە لە شاری سلێمانی بەهۆی شێخ مارفی نۆدێ و كاك ئەحمەدی شێخەوە، مەولانا خالیدیش (1979-1827) بە نوێكەرەوەی تەریقەتی نەقشبەندی دادەنرێت، لەو مێژووەدا تەمەنی تەنها یانزە ساڵە و لە خوێندندا سوختەیە هەر لە شاری سلێمانی.

ئەو ساڵانەی كە ئەو باسی دەكات، تەریقەتی قادری لەوپەڕی گەرموگوڕی خۆیدایە، تەنانەت هەتا هاتنی ئینگلیزیش ئەو گوڕە هەر مابوو ڕەنگە تاكو ئێستاش، ئەوەتا ئەحمەد خواجە سەبارەت بە دەمی حاكمێتی ئینگلیز لە شاری سلێمانیدا دەڵێت: ((هەر لەو سەردەمەدا لەنێو سلێمانیدا باوی دەروێشی داهاتبوو، ژمارەیەكی زۆر لە دەروێشەكان لەناو كۆڵان و مزگەوتەكانی سلێمانیدا بڵاوببوونەوە و بنكەیەكیان لە گەڕەكی سەرشەقام دامەزراند بوو، ئەم مەسەلەیەش لە لایەكی دیكەوە ئینگلیزەكانی خستبووە ئەندێشەوە)) (خواجە: 1968، 74). نیكیتینش پێیوایە (تا دەمی نووسینی كتێبەكەی) لە حاڵی حازردا لە نێوان خێڵەكانی كورددا تەریقەتی قادری بەها و ڕەواجێكی فرەی هەیە، ئەوەش ڕەنگە بەوهۆیەوە بێت كە خودی شێخ عەبدولقادری گەیلانی لە ڕەچەڵەكی كوردەكان بووە.(نیكیتن، 1378: 420).

ئەمە جگە لەوەی لە ساڵی 1800 دا تەریقەتی قادری لە لایەن هەردوو باوك و كوڕەوە لە شاری سلێمانی سەرپەرشتی دەكرا، ئەو سیمایەی ئەو باسی دەكات دوورە لە ڕاستەقینەوە {شێخەكان خەریكی سامان كۆكردنەوەن}، چونكە هەموو سەرچاوەكان باس لە دانایی شێخ مارف دەكەن وەك زانایەكی خاوەن پایەی زاهیدی دوور لە باقوبرقی دنیا، كە هەر لە شەستەكانی تەمەنیدا گۆشەگیر دەبێت بۆ زانست و نووسین و كاك ئەحمەد تەریقەتەكە دەباتە ئەوپەڕی لوتكە، لەمبارەیەوە مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس سەبارەت بە كاك ئەحمەدی شێخ دەڵێت: "پاش كۆچی دوایی باوكی ئیتر گیانی خۆی وەقفی خزمەتی مسوڵمانان ئەكات و بە هەموو جۆرێك خەریكی دەرسوتنەوە و ئیرشاد دەبێت بە جۆرێ كە وێنەی لە چەرخی خۆیدا نەبووە"(مودەڕیس، 1984: 349).

جگە لەوەی كۆی ئەو بەشەی لەبارەی تەسەوفەوە، ئەو مانایە دەدات بەدەستەوە، كە شێخەكان هەڵپەی دەسەڵاتی خۆیانیانە لەسەر پشتی دەروێشی ڕەشۆكی و نەزان، دەیانەوێت پلە خوداوەندی بۆ خۆیان پەیدا بكەن. لەكاتێكدا بەوپێیەی تەریقەتی قادری لە سلێمانی و دەوروبەری شێخ مارف و كاك ئەحمەدی شیخ ڕابەرین و دواتر دەپەڕێتەوە بۆ تەریقەتی قەرەچێواری و كەسنەزانی و تاڵەبانی و سۆڵەیی و لقەكانی دیكە، شێخەكانیان ڕەمزی نەتەوەخواز، هەژاریی، دانایی و حەكیمی بوون، بۆ نموونە نوسەران لە بارەی شێخ مارفی نۆدییەوە دەڵێن: "دەروێشێكی سۆفی تەبعی كەنارگیر و هۆگری تەنیایی و ئەوینداری كتێب، خوێندن و زانست بووە و سوپاسگوزار بووە بەوەی كە هەیەتی، كەمتر هاتوچۆی قەڵاچوالانی دەكرد هیچ كاتێك ئامادەی ئەوە نەبووە سەردانی دەسڕۆ و دەسەڵاتدارەكان بكات" (بەرزنجی، 2015: 36).

لە باسی حاڵ و جەزبەدا، زانیاری هەڵەدەدات، ڕابەرانی تەریقەتەكە بە نزم و سووك باس دەكات، بۆ وێنە ئەو یەك شێخی دواندووە و چۆتە تەكێیەك، لەوێوە باسی حاڵ و تێغبازی دەكات و شێخەكە بەوە تاوانبار دەكات، كە حەزی لە باسوخواسی تیاترۆخانەكانە، ئەمە هەمان شتە كە ڕیچیش سەبارەت بە لادەری میرەكان و والییەكان باسی كردبوو، كە نوێژ تەنها بە ڕواڵەت دەكەن و خەریكی مەیخواردنەوەن و بۆنی مەی لە ژوورەكەیان هاتووە، هەموو ئەوانەش خەیاڵ و بیركردنەوە و شیمانە و گریمانەن، بەڵام باسەكانیان پێ ڕازاوەتەوە، ئەگەر بە چاوی خۆیان دیبایان باسیان دەكرد، بەڵام بەهۆی دەربڕینی سۆزدارانە و نابابەتییەوە شتەكان ڕوون دەكەنەوە. ئەمە ئەگەرچی نازانستییە، بەڵام نابێتە كەمایەسی بۆ میرەكان و ئەگەر واش بێت ئەوان بەناوی خودا و عیرفانەوە دەوڵەت بەڕێوە نابەن. بۆ نموونە ڕیچ دەنووسێت: "ئەمڕۆ بردیانینە ژوورەكەی والییەوە .... هەر كە دەرگاكانیان بۆ كردینەوە بۆنێكی خەستی مەی لێ بڵاوبووەوە. لەسەر ڕەفەكانیش هەندێ شووشە و پەرداخمان بینین، كە بەڵگەیەكی زۆر ئاشكرا بوون بۆئەوەی بزانین خان لەو مسوڵمانە توندانە نەبوو، كە پابەندی ئایینیان بن. ئەم جێگایەشی بەتایبەتی بۆ ڕابرواردنە نهینییەكانی تەرخانكردووە" (ڕیچ، 2002: 204).

برونسن  لە باسی حاڵ دا دەڵێت: لە شێخێكم پرسی كە هەمان كێشەی بێ ناسنامەیی و زانیاری لە خۆوەیی ئەم شێخە ڕەچەڵەكەكەی كێیە؟ تەمەنی چەندە؟ جێگەداری كێیە؟ ناسنامەی چییە؟ ئاستی خوێندەواری چۆنە؟ هیچیان دیار نین، بەڵام بەشێوەیەكی ڕاماڵینی بەها و گاڵتەجاڕی باسی ئەوە دەكات، ئەو شێخە بریسكەی چاوی ئەهریمەنانە بووە و كۆی پرۆسەی حاڵی هەر بۆ گرنگ نەبووە، بەڵكو شەیدای باسوخواسی تیاترۆخانەكانی شەوانەی فەڕەنسا و هۆڵەندا بووە. ئەگەر دەقەكە وەك خۆی وەربگرین باشتر مەبەستەكە ڕوون دەبێتەوە "لە شێخێكم(قادری) پرسی بۆچ موریدەكانی ئاوها خۆ بە زرك دەسمن؟ وەرامی دامەوە: ئەو كارە خۆی لە خۆیدا گەیشتن بە بارودۆخێك پیشاندەدات كە حاڵی پێدەڵێن و كەم كەس پێیدەگات. لەسەری ڕۆیشت و گوتی گوایە ئەو خۆی قەت نەگەیشتووەتە ئەو حاڵە، كە بەرەكەت و میهرەبانییەكی تایبەتی خوداییە. "ئەوەی دەگووت و لە چاوانیدا تروسكەی هەستێكی ئەهریمەنانە دەبریسایەوە) پێنەدەچوو ئەو (فەیز و بەرەكە خوداییە) بەهەند بگرێت. هەتا حەزی بەوەش نەدەكرد دەمەتەقێی لەبارەوە بكات، زیاتر شەیدا و سەوداسەری باسوخواس و هەواڵی تیاترۆخانەكانی شەوانەی فەرەنسا و هۆڵەندا بوو. واتێگەیشتم مەبەستی ئەوە بێت، كە ئەوە خواستێكی خوداییە و ناچاری پەلاماردانە شمشێر و زرگیان دەكات"(برونسن، 1999: 170).

دیسانەوە سەبارەت بە حاڵ، كە پەیوەستی دەكاتەوە بە تێغبازییەوە، جەزبەی قوڵەوە لە باسی دەروێشەكانی سووریا و ئەمانەی ئێرەدا دەگاتە ئەو دەرەنجامەی: كە گوایە ئەوانەی زرگ لە خۆیان دەدەن، قەرەبووی هەژاریی و چینایەتی خۆیان دەكەنەوە كە لە كۆمەڵگادا بە كەم تەماشا دەكرێن، هەروەها هەڵهێنجانێكی دیكە دەكات ئەویش ئەوەیە، ئەمانە كە ئەو حاڵە دەگرن ڕەنگە لە بنەڕەتدا پەركەم و فێیان لەگەڵ بێت، دۆخی پەركەم و حاڵ لەیەك نزیكن، بۆیە دەروێشەكان بەزەییان دێتەوە بەو كەسانەی كە پەركەمیان لەگەڵە. ئەگەر نووسەر ئاگای لە بنەماكانی تەسەوف بێت، كە نموونەكانی ئەو شاری مەهابادە و لەو دەمەدا شێخی حازری لێ نییە و خەلیفە بەڕێوەی دەبات، سەرچاوەی تەریقەتی قادری لە باشووری كوردستانە، ئەوا دەزانێت یەكێك لە بنەماكانی تەسەوف سۆز و بەزەیی و میهرەبانییە، لەگەڵ مەردایەتی و دۆستایەتیدا، هەربۆیە هیچ شتێكی نامۆ نییە سۆفییەكان بەزەییان بە هەر تاكێكی ناو كۆمەڵدا بێتەوە و ئەوە پەیوەندی بە حاڵەوە نییە، سیفاتی جوامێرانەی كەسی سۆفییە و مەرجە تێیدا بێت.

شێخ ئەبوولحەسەنی خەرەقانی دەفەرمووێت: جەوانمەردی دەریایەكە و سێ سەرچاوەی هەن: یەكەم سەخاوەت و دڵاوایی، دووەم شەفەقەت و دلۆڤانی، سێیەم بێنیازی لە خەڵك و نیازمەندیی خالق. (بقلی شیرازی، 1387: 526) نووسەر بەهۆی ڕواڵتگەراییەوە كەوتووەتە ئەو هەڵەیەوە دەڵێت: "جا هەر بەڕاستی ڕەنگە بڕێك لەو دەروێشانە پەركەم و فێیان لەگەڵ بێت و بێ تواناییان لە كۆنترۆڵكردنی لەشیاندا، لە خەوشێكی بایۆلۆژییەوە بێت. زۆربەیان فێربوون زوو جەزبە دەیانگرێت. ڕەفتاریان لەوكاتەدا لە ڕەفتاری پەركەمگرتوویەك دەچێت. ڕەنگە بەهۆی لێكچوونی ئەو دوو حاڵەتە جوداوازەوە بێت، كە ئیمانداران و دەروێشەكان زۆر میهرەبانانە ڕەفتار لەگەڵ ئەو كەسانەدا دەكەن كە پەركەمیان لەگەڵە." (برونسن، 1999: 174). نووسەر بەدەر لە هەموو ئەو سەرچاوانەی باسی حاڵ و سەما و جەزبە دەكەن، تەنها ئەگەر چاوی بە بەرهەمەكانی سوهرەوەردییدا بگێڕایە دەیزانی حاڵ لە بنەڕەتدا چییە و مەرامی سۆفییەكان چۆنە، ئەو لە نامەی دۆخی منداڵێتیدا دەڵێت: "بە شێخم گوت كە سەماكرد بۆ چییە؟ شێخ گوتی: گیان نیازی باڵاچوون و بەرزبوونەوەی هەیە، هەروەك مەلیك كە بیەوێت خۆی لە قەفەس بێنێتە دەر. قەفەسی جەستە ڕێگر دەبێت و مەلی گیان هێز دەكات و پاڵ بە قەفەسی جەستەوە دەنێت و لە جێی خۆی دەیبزوێنێت. ئەگەر مەل هێزی زۆر مەزنی هەبوایە، قەفەسەكەی دەشكاند و باڵەفڕ دەبوو، كە ئەو هێزەی نییە ئاوا سەر سووڕ دەدات و لەگەڵ خۆیدا قەفەسەكەشی دەخولێنێتەوە. دیسان لەم میانەیەدا ئەو مانایە باڵادەست دەبێت و دێتە پێشەوە، كە مەلی گیان لەگەڵ خۆیدا بەرێت. هەڵیدەبڕێت و تەنیا بستێك دەتوانێت بەرەو باڵای بەرێت، لەگەڵ خۆیدا بیبات و دیسان قەفەسەكە بە زەویدا دەكێشێتەوە"(سوهرەوەدی، ب2: 290).

4-7 زمانی نازانستی و لایەنگرانە:

 نووسەر لە كارەكەیدا تووشی لادانی زانستی بووە، هەندێكجار وەك واعیز و مەلا و چارەساز قسە دەكات، هەندێك جاریش وەك زانایەكی بێخەبەر لە مرۆڤ، وەك بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی خاوەن ئاگایی و نائاگایی و مەیلدار بەلای ئاییندا، هەر بۆیە كاڵوكرچی تێڕوانینەكانی بەرانبەر بە مرۆڤ و كۆمەڵ و ئایین و ئەفسانە دەردەكەون. كاتێك باسی سەردانكردنی شوێنكەوتووانی تەریقەتەكان دەكات: وەك قەشەیەك دەدوێت و حوكم دەكات: "... با پاش مردنیشیان خەڵكی بچنە سەر مەزاریان، مەسەلەكە زیاتر گوزارە لە شێوازێكی خوداپەرستی بێ كاكڵ و بێ ئاكام دەكات))(برونسن: 133). لە باسی كەرامات و بابەتە عەقیدەییەكاندا، چەندینجار وشەی گوایە بەكاردێنێت، وەك گاڵتەپێكردن و لە سەرەتادا بە درۆزانین باسەكە ڕوون دەكاتە: ((ئەو مەرجەی كە گوایە بەرەكەتی خودایی، تەنها لە ڕێگەی شێخەوە دەگات، پێوستی بە بەڵگەیەك هەیە، بیسەلمێنێت، گوایە ئەو شێخە بەڕاستی لە هەڵبژاردە نێزیكەكانی خودایە و ..."(برونسن، 1999: 119).

ئەوەی گرنگە بۆ ئێمە لەو بەشەیدا كە پەیوەستە بە سۆفیزمەوە، كتێبەكە كاڵوكرچ و بێبنەمایە، چەندێك نووسەر ویستویەتی بابەتەكە وەك گاڵتەجاڕی، یان وەك شتێكی ڕەشۆكیخوازی بێئاگا نیشانبدات و بەمەبەست وەك خۆی دەڵێت: ڕووی دووەمی سۆفیزم بگرێت "ئەوەی پەیوەندی بە تەریقەتەكان و دابونەریتیانەوە هەبێت، دوو جۆری جوداوازن، دابونەریتێكی باڵا و نەریتێكی میللییانە، یاخود ڕەشۆكییانە" چونكە بۆ توێژینەوەكەی لەبارە، بێ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بێت، مەولانا خالید چەندێك بۆ ئەو لەبەردڵانە كەچی خستوویەتییەوە ناو ڕەشۆكیخوازەوە و نەشیویستووە بە لای كاك ئەحمەدی شێخدا بچێت.

لە لایەكی ترەوە، بەو هەموو بڕوایەی خۆی بۆ بابەتی كەرامات و بە فڕوفێڵزانینی، كەچی كەوتووەتە ژێر كاریگەری كەراماتێكی شێخ عوسمانی سیراجەدینەوە {كە بێگومان كەراماتی ئەو وەك هی شێخەكانی دیكە جێی بڕوای ئەهلی تەسەوفە} و خەریكە دەیسەلمێنێت ئەوەی ڕوویداوە لەڕووی مێژووییەوە تەواوە و مێژووی ڕووداوی بڕانی كارەبای تاران، پەیوەستە بە كەرامانی شێخ عوسمانەوە. ئەمەش دژی بۆچوونەكانی پێشووی خۆیەتی. ئەمەش پەیوەندی بەوەوە هەیە، لێرەدا خۆی ماوەیەكی زۆر لای شێخ عوسمان ماوەتەوە، بەچاوی خۆی شتەكانی دیوە، بەڵام سەبارەت بە باسەكانی دیكە، یان لە زاری ڕەشۆكییەوە وەریگرتووە، یان شوێنكەوتەی ئیدمۆندز و سۆن و ئەوانی دیكە، بە بڕیاری پێشوەختە قادری ڕەتدەكاتەوە و لاقرتێی پێدەكات، بەڵام هەمان ئەو قسانە كە لە زاری ڕەشۆكی نەقشبەندییەوەن لەبەردڵییەتی و ڕووی نەرێنێ بۆ دەخەنە ڕوو. سەبارەت بە دوو كەراماتی شێخ عوسمان، لە زاری سۆفییەكەوە دانەیەك باس دەكات و زۆر پێی سەرسامە و لەگەڵ ڕاستیدا دەیگونجێنێت:

"بۆی گێڕامەوە بەر لە سێ ساڵ شێخ دەچێتە دیدەنیی شا(ڕاستی دەكر، چونكە پاشان سۆراغم كرد، وادەرچوو) لە ژووری میوانداری شادا، گشت ئەو كورسییانەی بۆ میوان تەرخانكرابوون، كارەبایان پێوە بوو، بۆئەوەی هەر كەس نیازی خراپە و دەستكێشانە گیانی شای هەبێت، شا دەستپێشخەری بكات و خێرا بیكوژێت، ئەویش بە داگیرساندنی دوگمەیەكی كارەبایی، كە بە دەسكی كورسییەكەیەوە بووە. شێخ ویستویەتی توانای خۆی پێشانی شا بدات. هەر لەگەڵ لەسەر كورسییەكەی دادەنیشێت، پەرجوویەك دەنوێنێت، كارەبای هەموو تاران دەكوژنێنیتەوە. تەكنیكییەكان چەندە هەوڵدەدەن تا بزانن هۆی كوژانەوەی چییە، پەی پێنابەن. پاش چەند سەعاتێك شێخ بە شا پێدەكەنێت و هەندەك شتی گونجاو دەربارەی دەسەڵات و توانای ئیزدان و بەندەی دەڵێت و كارەباكەش دادەگیرسێنێتەوە. ئەوجا شا هەست دەكات كە شێخ عوسمان یەكێكە لە پیاوچاكە نورانییە زیندووە مەزنەكان و ئیدی هەموو ساڵ دەچێتە دیداری. پاشتر لە تارانییەكم بیست كە ڕاستە و بەر لە سێ ساڵ بێ هیچ هۆیەكی ئاشكرا كارەبا كوژاوەتەوە و بە ئاكامی ئاژاوە و خراپەكارییەك لەقەڵەم دراوە. چونكە كەم تا زۆر ڕێكەوتی سەردانی شێخی كردووە، هەندەك مویردی هەردووك پێشهاتەكەیان پێكەوە بەستووەتەوە. ئەمە نموونەی ڕووداوێكی كلاسیكییانەیە، ڕووبەڕووبوونەوەی هێزی دونیایی، بەرانبەر هیزایی یەزدانی بەرجەستە دەكات"(برونسن، 1999: 200). ئەم كەرامەتە لەو ڕوانگەوەی خۆی بە دڵییەتی بە ڕاست دەگەڕێنێت، بەڵام ئەوانی دیكە بە درۆ و گاڵتەجاڕی.

5- ئەنجامگیری

زۆرینەی ئەو ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواییانەی كاریان لەسەر تەریقەتەكانی ناو كۆمەڵی كوردەواری كردووە، لەچوارچێوەی بابەتی كۆمەڵناسیی و سەرژمێری ڕەوت و ڕێباز و ئایین و ئاینزاكانەوە بووە و لە ڕواڵەت و بڕیاری پێشوەختەوە بووە، بەڵام لەو ڕوانگەوەی نەتەوە ڕۆژهەڵاتییەكان هەمیشە چاویان لە دەست و دەمی ڕۆژئاواوەیە، هەربۆیە زۆرێك لە توێژەرەكانیان دەقەكانی ئەوان بە حەقیقەتی ڕاستەقینە دەزانن، لەكاتێكدا ئیدی كاتی ئەوەیە بە گومانەوە تەماشایان بكەین و پێداچوونەوەیان بۆ بكەین. كتێبی (ئاغا و شێخ و دەوڵەت) یەكێكە لەو كتێبانەی كە گەلێك كەموكورتی لە بارەی ڕێبازەكانی تەسەوفەوە تێدایە، بەتایبەت تەسەوفی ناو كوردەواری، ئەمەش بەو هۆیەوەیە، كارەكە ئەكادیمی و مەیدانی نییە، تەنها وەرگرتنی زارەكییە لە كەسانی سادە و سانای ناو كۆمەڵ، ئەنجامگیرییە لەسەر نموونەی شاناز و ناباو و گشتاندنی بۆ هەموو تەسەوف، هەر ئەوەشە وەهای كردووە، تەسەوفناسی ئەو لەو بەرهەمەدا، نا زانستی، نا واقیعی، نا ڕۆحی، نا كۆمەڵایەتی بێت، وەك توێژینەوەش هەڵەی مێژوویی، هەڵەی زانستی توێژینەوە و لانەگریی و مەبەستداری پێوەدیار بێت.

سەرچاوەكان

زمانی كوردی:

كتێب:

1.ئیدمۆندس، سیسیل جۆن(2004) كورد تورك عەرەب، حامید گەوهەری، چاپی سێیەم، هەولێر: ناوەندی ئاوێر.

1.       ئیزەدی، میهرداد(2007) چەردەیەك لەبارەی كوردانەوە، ئەمین شوان، ، چاپی یەكەم، سلێمانی: دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم.

2.       برونسن مارتین ڤان(1999) ئاغا و شێخ و دەوڵەت، كوردۆ عەلی، بەرگی یەكەم، چاپی دووەم، سلێمانی: دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم.

3.       بەرزنجی: شێخ یەحیا(2015) تەسەوف و ڕەوتی نیشتمانی، چاپی یەكەم، هەولێر: چاپخانەی ڕۆژهەڵات.

4.       پیرباڵ، فەرهاد(2006) كورد لە دیدی ڕۆژهەڵاتناسەكانەوە، چاپی یەكەم، هەولێر: دەزگای ئاراس.

5.       پێنجوێنی، مەلا ئەحمەدی قازی(1391) خەزنەی جەواهێر، چاپی یەكەم، سنندج: انتشارات شیخی.

6.       حاجی، مەلا ئەمین، جەلال(2015) ئەفسانە و ئایین و زانست، چاپی یەكەم، سلێمانی: ماڵی سوهرەوەردی.

7.       خواجە، ئەحمەد(1968) چیم دی، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم، بەغداد: چاپخانەی شەفەق.

8.       ڕیچ، كلۆدیۆس جەیمس(2002) گەشتنامەی ڕیچ بۆ كوردستان، محەمەد حەمەباقی، چاپی سێیەم، هەولێر: دەزگای ئاراس.

9.       سوهرەوەردی(2022) دە مرواریی دەریای ئەزەل، هاوژین مەلا ئەمین، چاپی یەكەم، سلێمانی: ماڵی سوهرەوەردی بۆ لێكۆڵینەوە لە ئایین و ئەفسانە.

10.    شوان، ئیبراهیم(2010) ئەحمەد فەرهەنگی سۆفیانەی دیوانی جزیری و مەحوی، چاپی یەكەم، هەولێر: بڵاوكراوەی ئەكادیمیای كوردی.

11.    شیمیل، ئانا ماری(2020) مێژوو و ڕەهەندەكانی سۆفیگەری لە ئیسلامدا، زانا ناجی و هیوا مەحموود، چاپی یەكەم، سلێمانی: دەزگای ڕۆشنبیریی جەمال عیرفان،

12.    عەبدولكەریم، سەبوور(2014) ڕەنگدانەوەی كەسێتی و دنیابینی حەللاج لە شیعری كلاسیكی كوردی و فارسیدا بەتایبەت لای مەحوی و حافزی شیرازی، چاپی دووەم، سلێمانی: ناوەندی غەزەلنووس،

13.    فریزەر(2020) گەشتەكەی فریزەر بۆ كوردستان، نەوزاد ساڵح ڕەفعەت، چاپی یەكەم، سلێمانی: چاپخانەی پیرەمێرد.

14.    كۆربین، هێنری(2018) مێژووی فەلسەفەی ئیسلامی، عومەر عەلی غەفوور، چاپی یەكەم، سلێمانی: دەزگای ڕۆشنبیریی جەمالی عیرفان.

15.    كەسنەزانی؛ بوشرا- بەرزنجی؛ سەباح(2023) فەرهەنگی پیران، سلێمانی: دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم،

16.    كامبڵ، جۆزێف(2008) دەسەڵاتی ئەفسانە (گفتوگۆی بیڵ مویرز لەگەڵ جۆزێف كامبڵ)، چاپی یەكەم، هەولێر: دەزگای ئاراس.

17.    مودەڕڕیس، مامۆستا مەلا عەبدولکەریم(2010) بارانی ڕەحمەت (هۆنراوەیەکی ئایینی مێژوویی پەروەردەیییە)، سنە: انتشارات کردستان.

18.    مودەڕیس، مەلا عەبدولكەریم(1984) بنەماڵەی زانیاران، محمەمەد عەلی قەرەداغی ئامادەی كردووە، چاپی یەكەم، بەغداد: چاپخانەی شەفیق.

19.    مەلا، ئەحمەد(2013) مەحوی لە نێوان زاهیرییەت و باتینییەت و سەرچاوەكانی عیشق و وێنەی مەعشوق دا، چاپی دووەم، سلێمانی: ئەندێشە بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە.

20.    هەڵمەت، لەتیف(2009) سۆفی و سۆفیگەرێتی، چاپی دووەم، سلێمانی: لە بڵاوكراوەكانی پاشكۆی ڕەخنەی چاودیر.

گۆڤار:

1.       ئەحمەد، موحسین عومەر(1402) كودۆلۆژی وەك گوتارێكی ڕۆژئاوایی، "پژوهش نامەی ادبیات كردی" سال9، ژمارە 2، پیاپی 16، سنندج: دانشگا كردستان.

زمانی عەرەبی:

1.        بقلی شیرازی، روزبهان(2005) مشرب الأرواح، طبعة اولی، لبنان- بیروت: دارالكتب العلمیة.

2.       كاشانی؛ عبدالرزاق(1999) معجم اصطلاحات صوفیە، تحقیق: عبد العال شاهین، دار منار.

زمانی فارسی:

1.       اسپنسر، سیدنی(1400) عرفان در ادین جهان، محمدرضا عدلی، چاپ دوم، نشر هرمس، تهران.

2.       بدوی، عبدالرحمن(1380) تأریخ تصوف اسلامی از اپتدا تا پایان قرن دوم هجری، محمود رضا افتخارزدە، چاپ اول، تهران: انتشارات افراز.

3.       بقلی شیرازی، روزبهان(1387) شرح شطحات، قاسم میر اخوری، چاپ اول، تهران: انتشارات شفیعی.

4.       رضائی، عبدالعظیم(1372) اصل و نسب و دینهای ایران باستان، چاپ اول، تهران: نشر موج.

5.       ماسینیون و كراوس(1367) اخبار حلاج، سید حمید طبیبیان، چاپ اول، تهران: انتشارات اطلاعات.

6.       نیكیتن، واسیلی(1378) كرد و كردستان، محمد قاضی، چاپ سوم، تهران: كانون فرهنگی انتشارات درایت.

7.       همدانی، عین القضاة(1398) تمهیدات، تحشیە و تعلیق: عفیف عسیران، چاپ دوم، ، تهران: نشر مولی.