كازم جەباری

پێشەكی

   سوریا یەكێكە لە وڵاتانی كیشوەری ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەر لە دێرزەمانەوە بایەخێكی مێژوویی و شارستانی دیاری هەبووە، خاوەن پێگەی شارستانیەتێكی دێرینە و بەهۆی پێگە گرنگەكەیەوە زۆرترین جار ڕووبەرووی جەنگ و داگیركاری بووەتەوە. لە مێژوودا چەندین نەتەوە هەژموونیان بەسەر خاكی سوریای ئێستادا هەبووە و فەرمانڕەواییان كرووە گرنگترینیان: (سۆمەرییەكان، ئاشورییەكان، حیسیەكان(حیتییەكان)، ئامورییەكان، كەنعانییەكان(فینقییەكان)، ئارامییەكان، ڕۆمەكان، فارسەكان، موسڵمانەكان، بیزەنتینییەكان، مەمالیكەكان و ئەیوبییەكان ... هتد). هەروەها لە مێژووی كۆندا سوریا بەشێك بووە لە (بیلادی شام)، مەبەست لە (شام)یش هەریەك لە وڵاتانی (سوریا، لوبنان، ئوردن، فەلەستین)ی ئێستا دەكات. خاوەن شارستانییەتی ئیبلا و یەكێك لە كۆنترین پایتەختەكانی جیهانە كە شاری (دیمەشق)ە. ماوەیەكیش شارەكە ناوەندێكی گرنگی دەسەڵاتی سیاسی و شارستانی و كولتووریی و ڕۆشنبیریی و فەرمانڕەوایی ئەمەوییەكان بووە.      

یەكەم: گەڕان بەدوای ناو و نازناوی سوریا:

   ناوی وڵات كۆماری سوریای عەرەبی، بە عەرەبی (سوریة)  و بە ئینگلیزی (Syria) و بە كوردی (سوریا)، پایتەختەكەی (دیمەشق)ە، سوریا وشەیەكە بۆ ئەو هاوڵاتیانە بەكاردەهێنرێت كە بە دانیشتووی سوریا ناودەبرێن(1) سەبارەت بە بەكارهێنانی ناوی سوریا و وشەكە بیروڕای جیاوازی لەسەرە، هەندێك ناوەكە دەبەنەوە بۆ سەردەمی سەلجوقییەكان، ناوی (سوریا) لە سەردەمی دەسەڵاتی (سەلجوقی)یەكانەوە لە پێش زایین بەكارهاتووە و سەرچاوە مێژوویەكان باس لەوە دەكەن یەكەمجار ئەو وشەیە لە زمانی ئیمپراتۆرییەتی بێزەنتینەكان(هەرقل)ەوە بیستراوە. چەند سەرچاویەكی ئەدەبی كۆنیش باس لەوە دەكەن كە وشەی سوریا لەلایەن مێژوونووسی یۆنانی (هیرۆدۆت) و شاعیری یۆنانی و خاوەنی (ئیلیادە و ئۆدیسە)، (هۆمیرۆس)ەوە ناوبراوە(2).

   لە كۆندا وڵاتی شام، كە مەبەست لێی (سوریا، لوبنان، ئوردن، فەلەستین) و میزۆپۆتامیا(عێراق)، شانۆیەکی بەردەوامی شارستانییەتە کۆنەکان بوون، لەو ناوچانە بوون کە هەر لە دێرزەمانەوە ئاوەدان بووە و مرۆڤی تێدا نیشتەجێ بووە و شارستانیەتی تێدا بوونیادنراوە. ئەگەرچی لەوکاتەدا ناوی هەرێمەکان تۆمار نەكرابوو، چونکە هیچ سنوورێک نەبوو کە لەیەكیان جیابکاتەوە. بەڵکو ئەم شوێنانە و ناوەکانیان بە دۆزینەوەی هەندێک نووسراو و تۆمار کە لەسەر بەردەکان کێشراون دەناسرێنەوە.

سەربارەت بە ناوی سوریا بیروڕای جیاواز لای مێژوونووسان و توێژەران گەڵاڵە بووە، کە ناوی سوریا لە چییەوە هاتووە و بۆ ئەم ناوەی لێنراوە؟ لە یەكێك لە كۆنترین سەرچاوەكاندا ئەوە هاتووە، كە ناوی سوریا ئاماژەیە بۆ ئیمپراتۆریەتی ئاشووری(ئاسور-ئاسیریا) کە لە وڵاتی هیلالی بەپیتدا نیشتەجێ بووە و ئەم ئیمپراتۆریەتە توانی شارستانییەتێکی پێشکەوتوو و ئاوەدان بنیات بنێت، کە کاریگەرییەکانی هەتا ئەمڕۆش دیارە. سەرچاوەكان جەخت لەوە دەكەنەوە پیتی شین بە پیتی (س) گۆڕدرا و ئەمەش لە زمانی سامیدا ڕووداوێکی باو بووە (3).

   هەندێکیان سەرچاوەی دیكە ناوەکە دەگەڕاێننەوە بۆ ئاشوورییەكان (ئاشوور-Assyria)، هەندێکیان بۆ سریانی، هەندێکیشیان پێیانوایە ناوی سوریا سەرچاوەکەی لە وشەی شامەوە هاتووە، كە لە زمانی سانسکریتیدا بەواتای (خۆر) دێت. هەندێك سەرچاوەی تر ناوەكە دەگەڕێننەوە بۆ ناوی شاری (صور) یاخود (سر). سەرچاوەش هەیە پێیوایە ناوەكە لە وشەی (هوری، خوری)، كە ئاماژەیە بۆ خورییەكان، پاشان پیتەکان لە زمانی بەكارهێناندا گۆڕانكاریان بەسەردا هاتووە و وشەی (خوری، هوری) بووە بە سوری. لەناو ڕۆمەکاندا ناوی (surus) بەواتای هەموو ئەو کەسانە دەهات کە بە زمانی سریانی قسەیان دەکرد.

لەسەر بنەمای هەموو ئەمانە، بۆ یەکەمجار ناوی شام لەلایەن یۆنانییەكانەوە هاتووە و بەمانای سروشتی دەوروبەری سوریایان وتووە، یاخود بەواتایەکی ئایینی لێكیانداوەتەوە، وەک ناوی خودایەک، یان سرووشتی و ژینگەیی، یاخود سەربازی.

   پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەو ناوانەی ناوی تایبەتی کەسییان هەڵگرتووە کە بە وڵاتان یان شارەکان دەدرێت، داهێنانێکی یۆنانی(سلوقییەكان)ە، وەک چۆن سلوقییەكان ناوی هەندێك لە شارەكانی سوریایان بەناوی کەسەكانەوە بەستووەتەوە، وەک لاودیقیا/لازقیە، یان أفامیا، سلوقیا و هتد(4). هەندێكی تر لە سەرچاوەكان وشەی شام و سوریا دەبەستنەوە بە دەریای (سوور)، وەك ئەوەی ناوی شام لە شارە دەریاییەكانی دەریای سوورەوە هاتووە، ناوی شام هێما بووە بۆ شارە دەریاییە بەناوبانگەکانی کە دەریای سوور. یۆنانییەکان خەڵکی دەوروبەرەكەیان دەناسی بەهۆی سەردانی و چالاكی بازرگانی وڵاتەکەیان لەگەڵ خەڵكی ئەو ناچانە، كە بە سوریا ناویان بردوون. هەروەها وشەی (صار) لە زمانی فینیقیدا بەواتای بەرد یان دیوار دێت. ئەم ناوە لەسەر ئەو دراوە(پارە) دێرینانە هەڵكۆڵراوە، کە لەم شارەدا دۆزراونەتەوە(5). هەندێكی تر لە مێژوونووسان بەرگێكی ئایینی بەسەردا دەكەن بەوەی ناوی سوریا بۆ (سامی كوڕی حەزرەتی نوح) دەگێڕنەوە، چونكە ناوی (سام) لە زمانی سریانی عیبریدا بە (شام) هاتووە(6).

دووەم: سوریا لە مێژوودا:

   زانایان وای بۆ دەچن کۆنترین پاشماوەی مرۆڤ کە لە سوریا دۆزرابێتەوە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی (٧٠٠) هەزار ساڵ پێش زایین. شوێنەوارناسان ئێسکەپەیکەر و ئێسکی مرۆڤی نیاندەرتاڵیان دۆزیوەتەوە کە لەم ماوەیەدا لەو ناوچەیەدا ژیاون. بۆ نموونە (ئیبلا)، شارێکە لە سوریا کە وا بیردەکرێتەوە کە لە دەوروبەری (٣٠٠٠پ. ز)، ژیان تێیدا بوونی هەبووە و یەکێکە لە کۆنترین شوێنە نیشتەجێبووەکان بووە کە مرۆڤی تێدا ژیاوە..

   هەروەها سوریا یەکێک بوو لە ناوەندە سەرەتاییەکانی کولتووری مرۆیی چاخی بەردینی نوێ (١٢ هەزار)ساڵ لەمەوبەر. پێشکەوتنی گرنگ لە بواری کشتوکاڵدا لەوێ سەریهەڵدا، وەک پەرەپێدان و چاندنی جۆرەکانی دانەوێڵە و ڕامکردنی ئاژەڵ و ... هتد. ئەمە جگەلەوەی هەتا نزیکەی  (٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین)، دەوڵەت شاری (ئیبلا) كە سوریای ئێستا دەكات، پایتەختی ئیمپراتۆریەتێکی گەورەی سامی بوو کە پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ سۆمەر و ئەکاد و تەنانەت میسرییەكانیشدا هەبوو، بەڵام لەشکرکێشییەکانی گەلانی دەریایی ئەم شارستانییەتەیان لە هەزارەی دووەمی پێش زایین لەناوبرد(7).

لەگەڵ ئەوەشدا کەنعانییەکان لە هەزارەی سێیەمی پێش زایینەوە زاڵبوون. بەسەر ناوچە کەناراوییەكان و ناوەڕاست و باشووری سوریا، پاشان لە دواتر لە هەزارەی دووەمی پێش زایین دەسەڵاتیان کەمبوونەوە. كەنعانییەكان لە ناوچە کەناراوەکاندا بە فینقییەکان ناسرابوون، یۆنانییەکان ئەم ناوەیان بۆ دانابوون(8). ماوەیەك سوریا لەژێر دەسەڵاتی ئەسكەندەری مەكدۆنیدا بوو، دوای مردنی ئەسكەندەر سوریا بەر سلۆقسی یەكەم كەوت دواتر كەوتە دەست فارسەكان کاتێک ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕووخا، سوریا بوو بە بەشێک لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆژهەڵات یان بیزەنتینییەكان(9).

   لە ساڵی (٦٣٧ز)ی سوپای موسڵمانان ئیمپراتۆریەتی بیزەنتینیان تێکشکاند و سوریایان کۆنترۆڵکرد. ئایینی ئیسلام بە خێرایی لە سەرانسەری ناوچەکەدا بڵاوبوەوە، موسڵمانەكان دەسەڵاتی خۆیان لە ناوچەكەدا چەسپاند. لە کۆتاییدا شاری (دیمەشق) بوو بە پایتەختی جیهانی ئیسلامی، بەڵام لە دەوروبەری ساڵی (٧٥٠)ی زایینیدا، كاتێك دەسەڵاتی ئەمەوییەكان هەرەسی هێنا لە سەردەمی عەباسییەكاندا پایتەختی جیهانی ئیسلامی گوازرایەوە بۆ بەغدا لە عێراق، ئەم گۆڕانکارییە بووە هۆی دابەزینی ئابووری لە سوریا و بۆ چەند سەدەی داهاتوو ناوچەکە ناسەقامگیر بوو و لەلایەن گرووپە جیاوازەکانەوە حوکمڕانی دەکرا(10).

   هەروەها لە دوای نەمانی دەسەڵاتی خەلافەتی ئیسلامی بیزەنتینییەکان(ڕۆمانی ڕۆژهەڵات) هەوڵیاندا سوریا کۆنترۆڵ بکەن، چەندینجار هێرشیانکردە سەری و هەتا وڵاتەكەیان خستە ژێر فەرمانڕەوایی خۆیانەوە. دواتر شارە گەورەکانی سوریایان لەدەستدا لە نێوان ساڵانی (٩٦٠ز بۆ ١٠٢٠ز)ی زایینی. ئاواتەکانی بیزەنتینییەكان کاڵبووەوە کاتێک تورکە سەلجوقییەکان لە کۆتایی سەدەی (١١)دا هێرشیان کردە سەر بیزەنتین و هەروەها بەشێک لە خودی سوریایان داگیرکرد، بەڵام لەهەمانکاتدا خاچپەرستانی مەسیحی لە ئەوروپاوە دەستیانکرد بە دامەزراندنی دەوڵەتە خاچپەرستە بچووکەکان بەدرێژایی کەناراوەکانی سوریا. ئەوان لەلایەن جەنگاوەرانی دژە خاچپەرستانەوە دژایەتی کران لەوانە لەنێویاندا سەڵاحەدینی ئەیوبی کە سوڵتانی سوریا و میسر بوو.

هەردوو موسڵمانان و خاچپەرستان لە سوریا لە سەدەی (١٣)دا ڕووبەڕووی هەڕەشە و ئامادەسازی بوونەوە، لە شێوەی ئیمپراتۆریەتی مەغۆلەکان کە دەسەڵاتیان بە خێرایی فراوان بوو. مەغۆلەکان هێرشیانکردە سەر سوریا و ڕووبەڕووی بەرخۆدانی تووندی نەیارانیان بوونەوە لەلایەن سوپای مەمالیکەکانی میسر، کە لە شەڕی (عەین جەلوت) لە ساڵی (١٢٦٠ز)دا شکستیان بە مەغۆلەکان هێنا، هەتا ناوەڕاستی سەدەی (١4)، مەمالیکەکان دەسەڵاتیان بەسەر ناوچەکەدا چەسپاند. هەروەها لە ساڵی (١٥١٦ز) زلهێزێکی نوێ دەستی بەسەر سوریادا گرت. ئەویش ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوو، هەتا ساڵی ١٩١٨ حوکمڕانی سوریا و باقی ناوچەكانی (شام)یان کرد.

سوڵتانی عوسمانی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا ئەو هەڵەیەی کرد، کە هاوپەیمانی لەگەڵ بەرەی میحوەر (ئەڵمانییەکان و نەمسا-مەجارستان)دا كرد. کاتێک لە شەڕەکەدا دۆڕان، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کە بە "پیاوە نەخۆشەکەی ئەوروپا" ناسرابوو، شكستی هێنا و هەڵوەشایەوە. خرایە ژێر چاودێری کۆمەڵەی گەلان، بەریتانیا و فەرەنسا، زەوییەکانی پێشووی عوسمانیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان خۆیاندا دابەشکرد. سوریا و لوبنان بەر فەرەنسا كەوتن. پاشان لە ساڵی 1925ز ڕاپەڕینی خەڵكی سوریا دژی کۆلۆنیالیزم بەرپا بوو پاشان لە جەنگی دووەمی جیهانیدا، حکومەتی فەرەنسا ئازادی و سەربەخۆیی بە سوریا بەخشی و دوایین سەربازی فەرەنسا لە مانگی نیسانی ١٩٤٦ خاكی سوریایان بەجێهێشت و وڵاتەکە سەربەخۆیی ڕاستەقینەی بەدەستهێنا(11). دواتر ناوچەكانی سوریا لەلایەن سوررییەكان خۆیانەوە فەرمانڕەوایی دەكرا لەژێر ناوی كۆماری سوریای عەرەبی و ئینجا كۆماری سوریای یەكگرتوو، دیسانەوە كۆماری سوریای عەرەبی.

مێژوو و جوگرافیای ئەو گەلانەی لە سەر خاكی شام و سوریادا فەرمانڕەواییان كردووە لە نێوان ماوەكانی (2000پ. ز- 2025ز)(12)

گەلانی فەرمانڕەوایی سوریا               ساڵ و ماوەی فەرمانڕەواییان                     شوێنی فەرمانڕەوایی

كەنعانییەكان (فینقییەكان) 3000 پ.ز- 2000 پ.ز   کەناراو و ناوەڕاست و باشووری سوریا

حسییەكان/ هەزارەی دووەم و سێیەم/ باكوور و ناوەڕاستی سوریا

 سۆمەرییەكان/ 3000 پ. ز- 5500 پ.ز/ باكووری سوریا        

ئەكەدییەكان/  پ. ز- 1250 پ. ز/ ڕۆژهەڵات و باكووری سوریا

ئامورییەكان/2200 پ. ز- 1880 پ. ز/ باكووری سوریا

بابلییەكان/ 2650 پ. ز- 3500 پ. ز/  لە ڕۆژهەڵاتی سوریا

ئارامییەكان/ 795 پ. ز- 1800 پ. ز/ لە زۆربەی ناوچەكانی سوریا

ئاشوورییەكان/ 600 پ. ز- 1060 پ. ز/ باكوور و ڕۆژهەڵاتی سوریا

فارسەكان/ 550 پ. ز- 332 پ. ز / ناوچەكانی سوریا

یونانییەكان/ 332 پ. ز- 363 پ. ز / ناوچەكانی سوریا

ڕۆمانییەكان/ 363 پ. ز- 636 ز / ناوچەكانی سوریا

فتوحاتی ئیسلامی/ 632ز– 661ز/ ناوچەكانی سوریا

سەردەمی ئەمەوییەكان/ 661ز- 750ز / ناوچەكانی سوریا

بیزەتنییەكان/ 960ز- 1020ز/ ناوچەكانی سوریا

سەردەمی ئەیوبییەكان/ 750ز- 1258ز/ ناوچەكانی سوریا

سەردەمی مەمالیكەكان/ 1260ز– 1517ز / ناوچەكانی سوریا

سەردەمی عوسمانییەكان/ 1517ز- 1918ز / ناوچەكانی سوریا

سەردەمی بەریتانیا و فەڕەنسا / 1918ز- 1920ز/ ناوچەكانی سوریا

دەسەڵاتی عەرەبی سووری(ملك فیسەڵ)/1920ز- 1921ز/ ناوچەكانی سوریا

ئینتیدابی فەڕەنسی/ 1921ز- 1946ز / ناوچەكانی سوریا

سەربەخۆیی سوریا(عید الجلاء)/ 17/نیسانی 1946ز/ ناوچەكانی سوریا

كۆماری سوریای عەرەبی/ 1946ز- 1958ز / تەواوی سوریا

كۆماری سوریای عەرەبی یەكگرتوو/ 1958ز- 1961ز / تەواوی سوریا

كۆماری سوریای عەرەبی / 1961ز- 2025ز / تەواوی سوریا

(1). William Evans Smith, Syria a country study, the Amercan University, Washington D.C, Third Edition, American, 2016, p:xi

(2) . ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی، سوریا، سایتی ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی، ڕیكەوتی: 20/12/2014، بڕوانە بەستەری سایتەكە: https://rb.gy/8l259g

(3) . (براء الدویكات، لماذا سمیت سوریا بهذا الاسم، الموقع موضوع، بتاریخ: 10/ابریل 2016، الموقع الكتروني: https://tinyurl.com/59xkxzhz

(4) . بشار خلیف، سوریا الحضارة والاسم، الموقع New Syrian.net، الموقع الكتروني:

https://shorturl.at/UbabR

(5) . هنری بدروس كیف، تعلیق تاریخی حول ما معنی (سوریة)، الموقع التنظیم الأرامي الدیمقراطي، الموقع الكتروني: https://shorturl.at/T0yEc

(6) . ادیب فرحات، سوریا و لبنان (مطول)، الطبعة الرابعة، بیروت، 1929، ص78.

(7). Kallie Szczepanski, Syria | Facts and History, Thought co., August 05, 2018, Link:

https://shorturl.at/8uR7B

(8)  أبوالفرج العیش، آثارنا في الإقلیم السوري الجمهوریة العربیة المتحدة، الطبعة الاولی، المطبعة الجدیدة، دیمشق-سوریا، 1960، ص18.

(9)  عوسمان عەبدلڕەحمان سمایل، كورد لە سوریا 1920-1946، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای موكریان، چاپخانەی خانی، چ1، دهۆك، 2009، ل20.

(10). Amanda Onion, Missy Sullivan, Matt Mullen and Christian Zapata, Syria, History, August 21, 2018, Link: https://shorturl.at/8uR7B

(11). Kallie Szczepanski, Syria | Facts and History, Thought co., August 05, 2018, Link:

https://shorturl.at/1fVPw

(12). سەرچاوە: سفارة الجمهوریة العربیة السوریة في رومانیا، الجمهوریة العربیة السوریة لمحة تاریخیة، الموقع: سفارة الجمهوریة العربیة السوریة في رومانیا، الموقع الكتروني:

https://shorturl.at/SorGJ