ئازاد جەلال ـ توێژەری كۆمەڵایەتی

چارەسەرێكی تاڵ

تەڵاق، واتە نەگونجانی  نێوان دوو كەس كە پێشتر بڕیاریاندا پێكەوە لە ژێر چەترێكدا بەئارامی بژین. تەڵاق وەك گرێبەستی هاوسەرگیریی، بۆنەیەكی ناچارییە، بڕیاڕدانە بۆ گۆڕینی ژیانی تاكێك لە دۆخێكەوە بۆ دۆخێكی تر.

لە زۆر دۆخدا، وەك چۆن پێمانخۆشە دوو كەس پێكەوە گرێبەستی هاوسەری دەكەن و شیرینی دەخۆنەوە، ئاوا دەبێت پێمان باش بێت كە جیادەبنەوە، بەڵام پێویستیان بە ڕاهێنانەوە‌و ڕێنمایی هەیە.

قورسكردنی تەڵاق لە هەندێك ئاییندا بە واتای لەناوبردنی بیركردنەوەی تاك‌و نائومێدی دێ‌، ئەمەیش هاندان نیdە بۆ ئەوەی كە دووكەس كێشە لەنێوانیان هەبوو  خێرا بڕیاری جیابوونەوە بدەن. لە ڕاستیدا كێشەكە خودی خۆیان نین، ڕەنگە  لەوەوە سەرچاوە بگرێ‌ كە شێوازی بنەمای هەڵبژاردنی ژیانی هاوسەری لەسەر بەندە، ئەگەر بنەمای دروستكردنی ژیانی هاوسەری تەندروست بوو، ئەو دووكەسە كە گرێبەستەكە دەكەن هاوسەنگی ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و ئایینی جیاوازی تەمەن و جوانی‌و ئاستی ڕۆشنبیرییان بە پێوانە كۆمەڵایەتییەكان لێكەوە نزیكبوو، یان لانی كەم چەند هاوسەنگییەك لە نێوانیان هەبوو، لەكاتی بوونی كێشەدا بەئاسانی دەتوانرێ‌ قۆناغەكە تێپەڕێنن.

 لە نێو كۆمەڵی كوردی ئەگەر دووكەس پێكەو نەگونجان، دۆخێكی نەفسی  نەخوازراویان بەسەردا دەسەپێنن، بە ژنەكە دەڵێن ئەگەر چاكبویتایە تەڵاق نەئەدرای  پیاوەكەیش سیمایەكی تر وەردەگرێ‌  كە جیاوازە لەوەی پێشتر هەیبووە لە لایەن دەوروبەرەوە.

 تەڵاق چارەسەرێكی تاڵی دەروونیە بۆ  ژن و پیاو بۆ سەر لەنوی گەڕانەوەی هیوا بۆ ژیان. جیابوونەوە خۆی دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە و لە هەموو كۆمەڵگەكاندا هەیە.

تەڵاق و تەفریق

لە دادگا ئەم دوو زاراوەیە زۆر بەكادێ‌.

تەڵاق وەك لە پێناسە یاساناساندا هاتووە: بریتییە لە جیابوونەوە ‌و ڕزگاربوون لە كۆتێك، یان بڕیارێكی ئاڵۆزە‌و خۆتی لێ‌ ڕزگار دەكەی.

لە یاسا، یان شەرعدا بەكاردێ‌ بۆ ئەو حاڵەتەی كە كە ژن‌و مێرد لێكجیادەبنەوە. دوای ئەوەی بە گرێبەستێك بوونەتە ژن‌و مێرد.

تەفریقیش: بریتیە لەوەی كە ژن و مێرد كێشەی زۆریان هەیە و ڕوو لە دادگا دەكەن‌و بە زۆریش داوای جیابوونەوە دەكەن، دادگایش خۆی بڕیار لەو بارەیەوە دەدات.

 لە زمانی عەرەبیدا  تەڵاق بە واتای لابردنی كۆسپێك لە نێوان دوو شتدا....

ئایە چارەسەرە؟!!!

بێگومان، ڕەنگە ته‌ڵاق هەندێكجار چارەسەر بێت، بەتایبەت لەمجۆرە كۆمەڵگایەنەدا. چ ژن و چ پیاو لە ژیانی زۆرەملێیدا ڕووبەڕووی دۆخێكی دەروونی ئاڵۆز دەبنەوە،

ڕەنگە ئەگەر هاوكاری كەسی جیابوەوە  بكرێ سەرلەنوێ‌  لە ماوەیەكی كەمدا ئەو دۆخە تێپەڕێنن و ژیان لەگەڵ كەسێكی تر دروستبكەنەوە و بەرەو لێواری ئارامی هەنگاو بنێن...

لەنێو خێزانی كوردی ئەگەر ژنێك چەند شوویەك بكات، دەیكەنە نێو چوارچێوەی نوكتەوە و بەنەنگی سەیری دەكەن، لە كاتێكدا لە زۆربەی كۆمەڵگەكان ئاساییە. تەنانەت لە نێو كۆمەڵگەی عەرەبیدا زۆر لە ژنان شەش  تا حەوت شوو دەكەن.

ڕووخان ئاسایی نیە....

بە بڕوای شارەزایانی كۆمەڵناسی،  ئاساییە ئەگەر كوڕێك بۆ جاری دووەمیش سەركەوتوو نەبووە، سێیەمجاریش  ژنی هێناوەتەوە  هەر سەركەوتوو نەبووە لە پڕۆسەكەدا، با جارێكی تر خێزان دروستكاتەوە، بە پێچەوانەیشەوە بۆ ژنیش  هەر ڕاستە ئەوەی ئاسایی نییە ڕووخانە، ڕووخان ئەوەیە كە ژن، یان پیاو دوای جیابوونەوە بیر لە دروستكردنەوەی ژیان لەگەڵ كەسێكی تر نەكاتەوە‌و بە درێژایی ژیانی داهاتووی لەناو بیرەوریدا بژی.

خەتای ئێوە نییە

گلەییەكە ئاڕاستەی كۆمەڵگەیە كە بنەماكانی هاوسەرگیریی تیایدا گونجاو نییە. دوو كەسەكە نەیانتوانیوە لەیەكبگەن قۆناغی دەستگیراندارییان بە باشی تەی بكەن.

ڕێژەكەیش ئەوەندە مەترسیدار نییە...

لە موعمەر قەزافیان پرسی هۆكاری تەڵاق چییە؟  لە وەڵامدا وتی: هۆكاری تەڵاق "زەواجە"، ئەگەر هاوسەرگیریی نەبێت تەڵاقیش نییە، لە كوردستان ئەو ڕێژەیەی بە فەرمی خراوەتە ڕوو بە بەراورد لەگەڵ ڕێژەی زۆری هاوسەرگیریدا هیچ مەترسیەكی نییە.

ئەگەر 50 ساڵ پێش ئێستا لە نێو خێزانی كوردیدا تەڵاق نەبووە، واتای ئەوە نەبووە، كە باوباپیری ئێمە بە ئاسوودەیی ژیاون و كێشەیان نەبووە.

 واتای ئەوە بووە نە ژن و نە پیاو ڕایان نەبووە، زۆرجار پیاویش وەك ژن قوربانی ئەو كولتورە باوە بووە كە لە نێو كۆمەڵگەی كوردیدا هەبووە،  دەیان‌و سەدان منداڵ هەیە  قوربانی هاوسەرگریی ژن بەژنن‌و بە زۆر دایكی لە باوكی جیاكردۆتەوە.

خستنە ڕووی ئاماری جیابوونەوە  بۆ ئەوە نییە كە  میدیاكان بیكەنە هەراو كۆمەڵی كوردی پێ‌ بڕمێنین. هێشتا ژمارەی جیابوەوەكان نەگەیشتۆتە حاڵەتێكی مەترسیدار،  تەنانەت هەندێكجار لە هەندێك شوێنەوە ئامار دەخرێتە ڕوو دوورە لە ڕاستیەوە، لە خستنەڕووی ئامادردا ڕۆژنامەنووس  جیاوازی لە نێوان تەفریق و تەڵاق ناكات، هەموو ژمارەكان بەجیابوونەوە دەخاتە ڕوو لە كاتێكدا دادگا بەشێكی زۆری كێشەكان كە ڕەوانەی توێژەری كۆمەڵایەتی دەكات چارەسەر دەكات.

بۆ نموونە لە ساڵی 2006 بڕیاری یەكلاكەرەوە  تەنیا بۆ 532 سكاڵا دەرچووە، بەڵام ڕۆژنامەنووس تۆماركردنی سكاڵا بە جیابوونەوە دادەنێ، بە پێی پێوەرە كۆمەڵناسییەكان لە هەزار گرێبەستی هاوسەرگیریی ئەگەر سەد دانەیش پێكەوە نەگونجان مەترسیەكی ئەو تۆ بۆ خێزان ‌و كۆمەڵ دروست ناكات.

دەرهاویشتەكانی...

قوربانیی یەكەمی جیابوونەوە لەنێو خێزاندا بریتییە لە منداڵ،  منداڵ گەورەترین   زیانی بڕیاردانی جیابوونەوەكانی نێوان ژن‌و مێردن.

هەروەها تەڵاق كاریگەری لەسەر باری ئابووری وڵاتیش هەیە، چونكە ئەو كەسانەی كە دووچاری جیابوونەوە بوون  ناتوانن ئیشەكانیان بە باشی جێبەجێبكەن‌و بەرهەم وەك پێویست نابێت.

كاریگەری لەسەر گۆڕینی تێڕوانینی ژن بۆ پیاو و پیاویش بۆ ژن هەیە، كاتێك پرسیار لە ژن دەكرێت بۆچی شوو ناكەیتەوە؟ ئەڵێ‌ پیاو هەموویان یەك توخمن، بەهەمان شێوە پیاویش لە دیدگای ژنی یەكەمەوە سەیری ژن دەكات، لەوانەیە وا نەبێت، زۆر نموونە هەیە كە ژن‌و پیاو پێكەوە نەگونجاون و جیابوونەتەوە و ئێستا لەگەل كەسێكی تر دەژین  ئاسوودەن.

زیانی دەروونی بۆ منداڵ زۆرە...

كێشەكە  ئەوەیە لەنێو زۆربەی خێزاندا كە بڕیاری جیابوونەوە دەدەن، بڕیارەكە بە شەڕ كۆتایی دێ‌‌و  هەندێكجار دوو خێزان، یان دوو بنەماڵە بەو هۆیەوە قسەیان لەگەڵ یەك دادەبڕن.

ئەگەر دوو كەسەكە بە قەناعەتەوە بڕیاری جیابوونەوە بدەن، منداڵیش لە نێوانیان هەبێت، بە پێی تەمەنی منداڵەكە دەتوانرێ‌ هۆكاری پێكەوە نەگونجانەكەیان  بۆ ڕوونبكرێتەوە، تا لە مەسەلەكە تێئەگات، بەمشێوەیە جیابوونەوە كەمترین زیان لەسەر باری دەروونی منداڵ دروست دەكات.

شەڕی یەكتری بەمنداڵەكانیان دەكەن

ژن‌و پیاو هەوڵ دەدەن بەرائەتی خۆیان بۆ منداڵەكە دەربڕن‌، هەر یەكەیان  هۆكاری پێكەوە نەگونجانیان بخەنە ئەستۆی ئەوی تریان، لایەنگری ئەم منداڵە بۆ دایك، یان باوك كێشەیەك دروست دەكات زیانی دەروونی بەدواوەیە، هەر ئەوەندە بەسە بە منداڵەكە بوترێ‌ ئێمە نەمانتوانیووە پێكەوە بگونجێن و لێكجیابووینەتەوە، باشترە منداڵەكە سەرپشك بێت لە بینینی دایك، یان باوكی، یان خزمەكانی....

ئاگاداربن بنەمای دروستبوونی كەسێتی لە قۆناغی منداڵیدا بەرجەستە ئەبێت. ئەو منداڵە ئەگەر بە شێوازی زانستی مامەڵەی لەگەڵ بكرێ‌‌و بابەتەكەی لێ‌ نەشاردرێتەوە  و دوای جیابوونەوە لە بینینی هەردووكیان بێبەش نەبێت، باوك و دایكی لەكاتی بینینی یەكتری ڕێزیان لەیەكگرت، لەم كاتەدا كەمترین زیان بەر منداڵ دەكەوێ‌. حاڵەتی لەم چەشنە  لە كوردستان هەیە، كە ژن‌و مێرد بەخۆشی لە یەكجیابووبنەوە، بەڵام زۆر كەمن، هەردوولا لەسەر بنەمای ڕێز لە یەكتر جیابوونەتەوە‌و دواتریش پێكەوە منداڵەكەیان دەبەنە باخێك، یان چێشتخانەیەك. بەڵام كاتێك دایكەكە شوویكردۆتەوە، مێردی دووەم ڕێگری كردووە‌و ئەمیش وەك ئەوانی تری لێهاتۆتەوە.

هۆكارەكانی تەڵاق هێندەی پەیوەندەی بە پەروەردەی خێزانی و كولتوری هەردوو  تاكەكەوە هەیە، نیو هێند پەیوەندی بە خودی كێشەكەوە نییه‌.

هەڵەتێگەیشتن هەیە...

خستنە ڕووی هۆكارەكانی جیابوونەوە ئاسان نییە، پەیوەندی بەناواخنی كەسێتی هەردووكیانەوە هەیە، لە ڕاستیدا هیچیان خراپ نین، ژن‌و مێرد خۆیان ڕەفتارەكانیان هەڵنەبژاردووە‌، بیركردنەوە‌و ئەو چوارچێوە كولتوورییەی بۆیان دروستبووە كە تیایدا ژیاون قاوغی بۆ كێشاون، ئەوان دوو مرۆڤن لە بنەڕەتەوە پاكن، ڕەنگە ژینگە و دەوروبەر  ئۆباڵەكەیان لە ئەستۆدا بێت،  چونكە بڕیارەكە كۆمەڵ بۆیان دروست دەكات، نەك خۆیان مەسەلەی ژن‌و مێردایەتی زیاتر پەیوەندییەكی ڕۆحییە، ئەگەر هەر لە شەوی یەكەمەوە بێ‌ متمانەیی لەنێوان ئەو دووانە دروست ببێت، پیاو لە شەوی یەكەمەوە وەك شەڕ پێشوازی لەو دەروازە خێزانییە دەكاتەوە، هەر لەو كاتەوە پیاو  گومان لە پاكی و ناپاكی ژنەكەی دەكات، ئەمە پەیوەندییە ڕۆحییەكەی نێوان ژن‌و مێرد دەكوژێت، ژن لێرەوە هەست بەو جەنگە دەروونییە دەكات كە پیاوەكە لە هەمبەری دەیكات، نە ژن و نەپیاو لەوە نەگەیشتوون.

 ئەو خەیاڵەی هەردوكیان كێشاویانە مەرج نییە وابێت، ڕانەهێنراون بۆ چارەسەری كێشەی نێوانیان، كاتێك ڕووبەڕییان دەبێتەوە هەردووكیان فیش دەخۆنەوە، تا ئەو كاتەی كێشەكانی نێوانیان  كەڵەكە دەبێت، شەڕێك دێتە ئاراوە و هەمووی بە یەكەوە ‌و بەسەر یەكدا هەڵدەڕێژن.

ئەگەر ژن‌و پیاوەكە ئەو پەیوەندییە سۆزداری‌و ڕۆحییە بپارێزن‌، ئەوا دەستێوەردانی دەرەكی هیچ هۆكار نییە، لەكاتێكا ئەگەر نەیانتوانی ئەو پەیوەندییانە ڕاگرن دەستێوەردانی دەرەكی ژیانیان تاڵ دەكات...

بێ‌ ماناترین پاساو بۆ جیابوونەوە لە نێو خێزاندا ئەوەیەكە بڵێیت مێردەكەم ڕەزیلە، یان دڵیپیسە و پیاویش بە ژن بڵێ‌: دەمەوەرە...

ئەمە هیچ واتایەكی نییە، تەنیا خۆدزینەوەیە لە ڕاستیەكان‌و گوزارشتە لە ناهۆشیاری خێزانییان. تاڵییەكی ناخۆش لە پێناوی خۆشكردنی ژیانێكی  تردا باشترە لەمانەوە لەنێو تاڵاییەكی هەمیشەییدا...

تەمەن‌و تەڵاق

تەڵاق بەپێی دۆخە كۆمەڵایەتییەكە كاریگەرییەكانی دەردەكەوێ،‌  ئەو كاریگەرییەی لەسەر ژنیش هەیەتی  بەهەمان شێوە لەسەر پیاویش هەیەتی، بەڵام پیاو توانای بەهێزترو  باشترە و كاریگەری‌و ڕەنگدانەوەی كەمتر لەسەر دادەنێت.....

تەمەنی جیابوونەوە كاریگەری هەیە، ئەگەر ژن‌و پیاوەكە تەمەنیان لەنێوان 20 بۆ 30 ساڵیدابێت، چانسیان دووبارە بۆ گەڕانەوە بۆ ژیانی هاوسەری ئاسانترە وەك لە تەمەنەكانی سەروو 35 ساڵ، بۆیە زۆربەی جیابوەوەكان لە كوردستان لەو تەمەنەدان. جیابوونەوە لە قۆناغی دەستگیرانداری هیچ كێشەی نییە، بە ڕای شارەزایان  نابێت ئەمجۆرە جیابوونەوەیە بخرێتە نێو ئاماری دادگاكانەوە، چونكە ڕێژەی لە%5 ی ئامارەكان لە دادگاكان كە دەخرێتە ڕوو ئەو جیابونەوانەن.

جیابوونەوە لەتەمەنی (30-40) ساڵی، دەرهاویشتە كۆمەڵایەتی‌و دەروونییەكانی زۆرترە، بەتایبەت ئەگەر سێ‌ بۆ چوار منداڵ لە نێوان ژن‌و مێرد هەبێت‌و تەمەنی منداڵەكان لە خوار هەژدەساڵەوە بن، ئەگەر دووكەس ڕێكەوتن لەسەر گەورەكردنی منداڵێك، بڕیاری جیابوونەوەكە دوابخەن، ئەمە ئاماژەی ڕۆشنبیری ئەو دوو تاكەیه‌.

وەك ماسی وان

لە مەسەلەی جیابوونەوەدا بنەمای كەسێتی تاك گرنگە، زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵی كوردی توانای خۆگونجانیان لەگەڵ ژینگەیەكی تری دەرەوەی چوارچێوە كولتووریەكەی قورسە، زۆربەی ژن دەیەوێ‌ بەلای كەس وكاری دایشكێنێتەوە‌و پەروەردەی ئەوان وەربگرێت، پیاویش بەهەمان شێوە، لە كاتێكدا مەرج نییە پەروەردەكان تەندروست بن، ئەم لایەنگرییە تەنیا جۆرێكە لە سەركێشی‌و نەبوونی توانای خۆگونجان لەگەڵ ژینگەیەكی تر، هەندێك لە خێزانەكان وەك ماسی، یان وەك بۆق دەژین، هەر لە ئاوەكەی خۆت دەرت هێنا ناتوانێت بژی‌و توانای بەرگری نییە.

چێژی هاوسەرگیری لە گۆڕانكارییەكەدایە، هەتا خێزانیش ئەگەر ئەم گۆڕانكارییەی تیا نەبێت، ئەوا خێزانێكی كۆپی‌و تەقلیدی بەرهەم دەهێنی، هەر بۆیە هاوسەرگیریی خزمی نزیك لە ئایینی مەسیحییدا نابێت‌و لە ئایینی ئیسلامیشدا باش نییە. خزم هەموو نهێنەكانی یەكتریان لەبەردەستیدایە، ڕاستە ئێسقانی ناشكێنێت، بەڵام دەیتوێنێتەوە، هاوسەرگیریەكە نوێگەری تیا نییە، هەمان خێزان بە فۆرمێكی تر بەرهەم دێتەوە‌و جیابوونەوەیش تیایدا بڤەیە.

ڕەفتارە دەروونیەكان بەشێكن لەبیركردنەوە، بەڵام ژیانی كۆمەڵایەتی بە پێی بارودۆخەكان دەگۆڕێت، زۆربەی ئەو ژنانەی كە كراوەن و لە خێزانێكی كراوەدان ناتوانن لەگەڵ ژینگەیەكی میللیدا تەبا بن، چونكە كرانەوە بەشێكە لەبیركردنەوەی ژن، بەڵام كولتووری پیاوەكە ڕێگەی نادات...

بەرگرتن لە تەڵاق

مالیزییا لە ماوەی دە ساڵدا ڕێژەی جیابوونەوە  لە %37 ەوە هێنایە خوارەوە بۆ %10  لە ڕێگەی هەندێك ڕێكارەوە كاتێك زانی جیابووونەوە زیان بە ئابووری وڵات دەگەیەنێت.

حكومه‌ت هات بارودۆخی ژیانی هاوڵاتیانی گۆڕی و بژێوی ژیانی بەرزكردەوە‌و بۆ  ئەو كوڕانەی كە ژن دێنن، كردی بە مەرج كە دەبێت 6 مانگ خول ببینن، مۆڵەتی دا بەو گەنجانە بە مووچەی  تەواوی ئەو دامەزراوەیەی تیایەتی، ئەمەیش بە مەبەستی  بەرزكردنەوەی ئاستی ڕۆشنبیری خێزانی ئەو تاكە و چۆنیەتی ماڵەكردن لەگەڵ ژن و منداڵ و خێزان.

كەمكردنەوەی هاوسەرگیریی پێشوەخت‌و دووركەوتنەوە لە مەسەلەی خاتر و خۆتر بۆ هاوسەرگیریی، ئەگەر یاسایەك هەبێت بۆ قەدەغەكردنی جیاوازی تەمەنی نێوان ژن‌و پیاو بە 20 ساڵ كەمتر نەبێت ئەمەیش گونجاوە.

بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری خێزانی لە ڕێگەی میدیاو كۆڕو سیمنارەكانەوە، وەرگرتنی ڕای ژن خۆی بۆ قسەكردن لەسەر كێشەكانی و گێڕانەوەی وەك ئەزموونی تازە هاوسەردارەكان. باشتر وایە بۆ ماوەیەك ئەم دوو هاوسەرە لە نزیك ماڵی باوكیان بن وەك چاودێرییەك..

ژنان هەوڵی دەستڕەنگینی بدەن بۆ دروستكردنی خۆراكی تەندروست و گرنگیدان بە شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ پیاو، كاتێك ژن دەگوێزرێتەوە  وەك وڵاتانی تر. پێویستە دایكان لە شەوی بوكێنیدا  ئامۆژگاری‌و ڕێنماییان هەبێت، نەك بگرین.

سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە

كۆمەڵناسی خێزان/  د.سابیر بۆكانی.

 ـ ڕۆژنامەی هاوڵاتی

ـ پاشكۆی ماڵ/ ڕۆژنامەی كۆمەڵ

ـ پەیجی گەشەپێدانی مرۆیی