سامان مامڵێسی
له دایكبووی ساڵی 1982، ته‌كیه‌ـ چه‌مچه‌ماڵ
ماسته‌ر له هزری په‌روه‌رده‌یی ئیسلامیی له زانكۆی جینانی لوبنانی(2012)
مامۆستا له زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین
خاوه‌نی 10 كتێبی چاپكراو و ژماره‌يه‌كى زۆر وتارى بڵاوكراوه‌يه.
ده‌روازه‌یه‌ك
سۆفیگه‌ریی یان (ته‌سه‌ووف) ڕێبازێكی تایبه‌ت به خوداناسیی و خودشكاندنه و ئاداب و سلوكی تایبه‌ت به خۆی هه‌س.
ڕه‌وتێكی خواویستانه‌یه و ڕێچكه‌ی وه‌لانانی خودپه‌سه‌ندییه، شه‌یدابوونی خودا و من نه‌ویستییه، كاروانی ڕاكردنه به‌ره‌و خودا: (فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ)(الذاريات:50) و پشتكردنه له دنیا: (فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا)(لقمان: 33).
دیرۆكنووسانی وه‌ك (مه‌سعودیی) هۆكاری سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م ڕه‌وته له دینداریی، بۆ بێزاربوون له زانسته‌كانی كه‌لام و ده‌مه‌ده‌مێكانی فه‌لسه‌فیی ده‌گه‌ڕێننه‌وه، چونكه ئه‌و بواره ده‌روونی ئاونه‌دان و تینوێتیی هزریی و ڕووحیی نه‌شكاندن. (الشویخات، 2004، ماده: الصوفیه).
ڕێبازی باسكردن: باسه‌كه ته‌نها پێناسه‌كان ده‌خاته‌ڕوو، چۆن گه‌شه‌یان كرد و كێ یه‌كه‌مین جار به‌كاریهێنان؟ چه‌مكه‌كانی وه‌ك: (ته‌سه‌ووف) و (سۆفی) كه‌ی سه‌ریان له ده‌لاقه‌ی زاراوه‌كانی تایبه‌ت به ئه‌هلی ته‌سه‌ووفه‌وه ده‌رهێنا؟ پۆلێنكردنی پێناسه‌كان له‌سه‌ر چی پێوه‌رێك دانراون؟ زاراوه‌سازیی بێژه‌ی (التصوف) به كوێ گه‌یشتووه و له كوێوه هاتووه؟ ئایا ئه‌م بێژه‌یه له وشه‌ی: (صوف)ی زمانی عاره‌به‌وه داڕێژراوه یان له كوێوه؟ تا چه‌ندێك بێژه‌ی: (سۆفیا)ی یۆنانی ده‌ستی له داڕشتنی ئه‌م زاراوه‌یه‌دا هه‌بووه؟ زاراوه‌ناسانی هزری هاوچه‌رخ چ پێناسه‌یه‌كیان بۆ كردووه؟ پوخته‌ی ڕا و بۆچوونی وه‌رگیراو له پێناسه‌كانه‌وه كامانه‌ن؟
به‌كورتی و پوختی، وه‌ڵامی ئه‌و پرسیارانه ده‌درێته‌وه و به‌س، ئه‌م كورته لێكۆڵینه‌وه‌یه به هیچ كلۆجێك خۆی له قه‌ره‌ی ئه‌وه نادات پاڵنه‌ری پشت ئه‌و پێناسانه چین و، چی وای له پێناسێنه‌ره‌كان كردووه ئه‌و جۆره ده‌ربڕینانه به‌سه‌ر زاراوه‌كه‌دا داببڕن!
یه‌كه‌م: سه‌ره‌تاتكێی به‌كارهێنانی بێژه‌ی سۆفی(الصوفی)
ئه‌م وشه‌یه بۆ یه‌كه‌م جار له كۆتایی سه‌ده‌ی یه‌كه‌می كۆچیی و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی دووه‌مدا به‌كارهێنراوه.
له حه‌سه‌نی به‌سرییه‌وه(21 - 110 كۆچیی) گێڕدراوه‌ته‌وه كه وتوویه‌تی: له‌كاتی ته‌وافی كه‌عبه‌دا سۆفییه‌كم بینی، شتێكم پێیدا و لێیوه‌رنه‌گرتم و، وتی: 4 دانیقم-(جۆرێك پاره بووه) پێیه و زۆریشه بۆم. (السهروردی، 1983، لا 63).
دوای ماوه‌یه‌كی كه‌م وه‌ك لێكۆڵه‌ران باسیانكردووه یه‌كه‌مین كه‌سێك كه نازناوی (سۆفی) بۆ خۆی دیاریكرد، عوسمانی كوڕی شه‌ریك ناسراو به (ئه‌بو هاشیمی كوفی) بوو كه له ساڵی 150 كۆچیدا مردووه. (نموس، 2008، لا 28).
دووه‌مین كه‌س كه نازناوی (سۆفیی) بۆ خۆی دیاریكرد، جابیری كوڕی حه‌ییان كوڕی عه‌بدوڵڵای تووسیی كوفی بوو، كه یه‌كێكه له زانایانی نێوبه‌ده‌ری فه‌لسه‌فه، حیكمه‌ت، پزیشكی، بیركاری، ژیربێژی، ئه‌ستێره‌ناسیی و كیمیازانیی. ( نموس، 2008، ل29).
سێیه‌مین كه‌سێك كه به نازناوی (سۆفی) ناسراو بووبێت، عه‌بده‌كی سۆفی بوو، كه ئه‌بو نوعه‌یمی ئه‌سبه‌هانیی(336-430 ك) وته نێوبه‌ده‌ره‌كه‌ی لێوه گێڕاوه‌ته‌وه (احسبوني ذرة على كناسة). (الأصبهاني، 1985، ل 327).
هه‌رچی بێژه‌ی (الصوفیه)یه وه‌ك ناوێكی كۆ، كه‌مێك پێش سه‌ده‌ی دووه‌می كۆچی له ئیسكه‌نده‌رییه‌ی میسر دوای ئاشووبێك كه سۆفییه‌كان تێوه‌ی گلابوون، ده‌ركه‌وت.
دووه‌م/ پێناسه‌ی ته‌سه‌ووف له ڕووی زمانه‌وانییه‌وه:
لێكۆڵه‌ران ئاماژه‌یان به‌وه‌كردووه بێژه‌ی:( التصوف) له ڕووی داڕێژرانه‌وه، بێجگه له فه‌رهه‌نگی (المصباح المنیر) كه به‌وشه‌یه‌كی (تازه له‌دایكبوو)ی داناوه، هیچ فه‌رهه‌نگێكی دیكه‌ی پشتپێبه‌ستراوی زمانی عاره‌ب، ڕوونیان نه‌كردووه‌ته‌وه.
ئه‌لفه‌ییومی(770 كۆچی مردووه) ده‌ڵێت:( :( تَصَوَّفَ ) الرجل وهو ( صُوفِيٌّ ) من قوم:( صُوفِيَّةٍ ) كلمة مولدة.( الفيومي، 1987 ، لا 352).
ئه‌بولقاسمی قوشه‌یریی(376- 465 ك) ده‌ڵێت:(هذه التسمية غلبت علي هذه الطائفة, فيقال: رجلٌ صوفي، وللجماعة صوفيَّة، ومن يتوصل إلى ذلك يقال له: متصوف، وللجماعة: المتصوفة. وليس يشهد لهذا الاسم من حيث العربية قياس ولا اشتقاق. والأظهر فيه: أنه كاللقب).
واته: ئه‌م ناولێنانه به‌سه‌ر ده‌سته‌ی سۆفییه‌كاندا دابڕا، ده‌وترێت: كابرا سۆفییه، گرۆی سۆفییان، هه‌ركه‌سیش به‌و پایه بگات، پێیده‌وترێت: سۆفیگه‌ر، كۆمه‌ڵه‌كه‌ش پێیان ده‌وترێت: سۆفیگه‌ره‌كان. له زمانی عاره‌بدا نه قیاسێك و نه ئیشتیقاقێك شایه‌تی بۆ ئه‌م ناوه ناده‌ن، وادیارتره وه‌ك نازناوێك وایه. (القشیری، 1987، ل385).
هه‌روه‌ها قوشه‌یریی ده‌ڵێت: هه‌ندێك وتویانه: دراونه‌ته پاڵ سوففه‌ی مزگه‌وته‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر(د.خ). یان وتویانه: سۆفی له (الصفاء)ه‌وه وه‌گیراوه، یانی پاكیی و بێخه‌وشیی. یان وتراوه: له وشه‌ی:(الصف)ه‌وه هاتووه، وه‌ك ئه‌وه‌ی له حاڵی ئاماده‌گیدا له به‌رده‌م خوادا له ڕیزی یه‌كه‌مدان. وه‌لێ ئه‌م واتایانه له ڕووی زمانه‌وانییه‌وه دوورن له وشه‌ی سۆفییه‌وه. (القشیری، 1987، ل385).
شێخ عه‌بدولقادری گه‌یلانی(471- 561 ك) ده‌ڵێت: بنچینه‌ی وشه‌ی سۆفی، له وشه‌ی (المُصافاة)ه‌وه هاتووه، و (وصوفيَ على زنة عُوفيَ، أي عافاه الله فعوفيَ، وكافاه الله فكوفيَ). ئه‌م پێناسه‌یه‌ی كتومت له ئه‌بوبه‌كری كولابازییه‌وه وه‌رگرتووه. (الكلاباذي، 1980، ل25) و (الجیلانی، 1996، ل442).
ئه‌حمه‌د ریفاعی(512- 578 ك) ده‌ڵێت: سۆفی نیسبه‌ت دراوه‌ته لای سووف، نه‌ك به‌و مانایه‌ی هه‌وادارانی ده‌یپۆشن، به‌ڵكو له‌به‌رئه‌وه‌ی خزمه‌تكارانی كه‌عبه له پێش ئیسلامدا له ڕه‌چه‌ڵه‌كی به‌نی سووفه بوون، ئه‌و وشه‌یه‌ش یانی: گه‌وره‌ی هه‌ژاران. هۆكاری ناونانه‌كه‌ش نامۆیه و زۆرێك له كه‌سه هه‌ژاره‌كان نایزانن، ده‌گێڕنه‌وه گرۆیه‌ك له (موزه‌ڕی)يیه‌كان پێیان ده‌وترا: به‌نی سووفه، كه غه‌وسی كوڕی موڕڕی كوڕی ئه‌ددی كوڕی تابیخه‌ی ڕه‌بیت بوو، دایكی ئه‌م پیاوه، منداڵی كوڕی بۆ نه‌ده‌مایه‌وه و ده‌مردن، ئه‌وه‌بوو له‌سه‌ر خۆی نه‌زر كرد ئه‌گه‌ر كوڕێكی ببێت، سووفێك به سه‌رییه‌وه ده‌به‌ستێت و ده‌یكاته خزمه‌تكاری كه‌عبه. (الرفاعی، 1988، ل27).
ئه‌بو تالیبی مه‌ككی(386 كۆچیی مردووه) له كتێبه نێوبه‌ده‌ره‌كه‌یدا (قوت القلوب) ئه‌وه‌ی پشتڕاست كردووه‌ته‌وه كه وشه‌ی ته‌سه‌ووف له سووفه‌وه وه‌رگیراوه و پشتی به فه‌رمووده‌یه‌ك به‌ستووه: وقد روينا عن الحسن عن أبي هريرة، أنّ رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: ألبسوا الصوف وشمَروا وكلوا في إنصاف البطون، تدخلوا في ملكوت السماء. (المكی، 2005، لا 147).
ئیبن خه‌لدوون(732- 808 ك)یش ئه‌و بۆچوونانه‌ی به‌لاوه په‌سه‌ند بووه و پێیوابووه ئه‌گه‌ر له وشه‌ی سووفه‌وه وه‌رگیرابێت، وادیارتره كه زۆربه‌یان جلی وایان پۆشیوه و پێچه‌وانه‌ی خه‌ڵكی دیكه جلی گرانبه‌ها و به‌نرخیان نه‌پۆشیوه. (ابن خلدون، 2006، لا 381).
هه‌رچی لێكۆڵه‌رانی هاوچه‌رخن، زۆرینه‌یان وایان لێكداوه‌ته‌وه كه وشه‌ی ته‌سه‌ووف له وشه‌ی سووفه‌وه هاتووه و له‌سه‌ر واتا ڕووكه‌شه‌كه‌ی لێكیانداوه‌ته‌وه، ئه‌وانیش وه‌ك: عه‌بدولڕه‌حمان به‌ده‌وی، زه‌كی موباره‌ك، ئیدریس مه‌حمود ئیدریس و عه‌لی سه‌یید ئه‌حمه‌د وه‌سیفی.( نموس، 2008، ل37).
سێیه‌م: پێوه‌ندیی نێوان ته‌سه‌ووف و سۆفیا (Sophia)ی یۆنانی
هه‌ندێك له لێكۆڵه‌ران به‌ره‌و ئه‌و ئاڕاسته‌یه ڕۆیشتوون كه وشه‌ی ته‌سه‌ووف له وشه‌یه‌كی ناعه‌ره‌بییه‌وه وه‌رگیراوه، ئه‌ویش وشه‌ی سۆفیای یۆنانییه. كاتی خۆی ئه‌بو ڕه‌یحانی به‌یروونی(388- 440 ك)یش ئه‌م بۆچوونه‌ی هه‌بووه. ئه‌وه‌تا ده‌ڵێت: وشه‌ی Sophosی یۆنانی یانی دانایی، ئه‌وه‌بوو كاتێك گرۆیه‌ك له مسوڵمانان ئاڵانه ڕاو بۆچوونێكه‌وه نزیك له یۆنانییه‌كان، به‌ناوی ئه‌وانه‌وه ناونران. (البیرونی، 1983، ل24).
چه‌ند ڕۆژهه‌ڵاتناسێكیش ئه‌و پێوه‌ندییه‌یان به ڕاست زانیوه و جه‌ختیان لێكردووه‌ته‌وه، وه‌ك: جۆزێف فۆن هه‌مه‌ر و ئه‌لبێرت مه‌رقه‌س. ( نموس، 2008، ل45).
دیسان لێكۆڵه‌رانی هاوچه‌رخ، وه‌ك: عه‌بدولڕه‌حمان دیمه‌شقییه و مه‌حمود عه‌بدولڕه‌ئووف ئه‌لقاسم لایه‌نگری ئه‌و پێوه‌ندییه‌ی نێوان وشه‌ی ته‌سه‌ووف و سۆفیای یۆنانین.
چواره‌م: پێناسه‌ی ته‌سه‌ووف له زاراوه‌ی زانایاندا
پێناسه زاراوه‌ییه‌كه‌ی وشه‌ی ته‌سه‌ووف له ڕووی ناڕوونی و لاستیكیبوونییه‌وه، له پێناسه زمانه‌وانییه‌كه‌ی كه‌متر نییه.
گرۆی سۆفییان وا ڕاهاتوون زاراوه‌یه‌لی وا ده‌كاربخه‌ن كه هه‌ر خۆیان نه‌بێت، كه‌سى دیكه سه‌ر و سه‌ودای له‌گه‌ڵدا نه‌بن و له تێفامینیاندا گرێی ڕازه‌كانی به ئاسانی بۆ نه‌كرێنه‌وه.
وا لێره‌دا كورته و پوخته‌ی ئه‌و پێناسه جودا جودایانه ده‌خرێنه ڕوو:
أ- پێناسه‌ی ته‌سه‌ووف به‌پێی فه‌نابوونی خودایی یان بینینی له دنیادا:
- بذل المجهود لمشاهدة المعبود، خستنه‌گه‌ڕی هه‌وڵه‌كان بۆ بینینی خودای په‌رستراو.
- مشاهدة المشهود ومراعاة العهود، بینینی خودای بینراو به چاوی دڵ و ڕه‌چاوكردنی به‌ڵێنه‌كان.
- أن تكون مع الله بلا علاقة، له‌گه‌ڵ خوادابوون به‌بێ پێوه‌ندیی.
- أن يميتك الحق عنك ويحييك به، هه‌ق له خۆت بتمرێنێت و به‌خۆی زیندووت بكاته‌وه.
- البروز من الحجاب إلى رفع الحجاب. خۆده‌رخستن له په‌رده‌ی سه‌ر هه‌قیقه‌ته‌وه تا په‌رده له‌سه‌ر دڵت لاده‌چێت.
- مكابدة الشوق إلى من جذب إلى فوق. به‌رگه‌گرتنی حه‌زی سوتان بۆ لای كه‌سێك به‌ره‌و سه‌ره‌وه كێشت ده‌كات.
- انتصاب الارتقاء وارتقاء الالتقاء. ڕاست و ڕێكبوونی به‌رزبوونه‌وه بۆ لای خودا و، به‌رزبوونه‌وه‌ی حه‌زی دیده‌نیكردن.
- الفناء فيه, فإذا فني فيه, بقي بقاء الأبد. فه‌نابوون له خوادا، ئه‌گه‌ر ئه‌وه ڕوویدا، ئه‌وه تا هه‌تا هه‌تایه ده‌مێنێته‌وه.
- تفرد العبد بالصمد الفرد. به‌نده به تاقی ته‌نیا خودای بێنیاز و تاقانه بناسێت. ( (الاصبهانی، 1985، ل 29، 72، 87، 208، 364).
ب- پێناسه‌ی ته‌سه‌ووف به‌پێی چه‌مكه ته‌مومژاوییه‌كان:
- سه‌هلی كوڕی عه‌بدوڵڵای توستوری(284 ك مردووه) ده‌ڵێت: الصوفي من يرى دمه هدراً وملكه مباحاً. سۆفی كه‌سێكه پێی وابێت خوێنی حه‌ڵاڵه و، موڵك و ماڵی بۆ خه‌ڵكی ڕێپێدراون.
- قوشه‌یری ده‌ڵێت: إسقاط الجاه وسواد الوجه في الدنيا والآخرة. وه‌لانانی نێو و نێوبانگ و ڕووڕه‌شی له هه‌ردوو دنیادا.
- جونه‌یدی به‌غدادیی ده‌ڵێت: لا يبلغ الرجل عندنا مبلغ الرجال حتى يشهد فيه ألف صديق من علماء الرسوم(علماء الشريعة) بأنه زنديق. پیاو لای ئێمه به پیاو حیساب ناكرێت تاكو 1000 پیاوچاك له زانایانی شه‌ریعه‌ت شایه‌تی زندیقبوونی بۆ نه‌ده‌ن.
- ئه‌بو عه‌لی ده‌ققاق ده‌ڵێت: هذا طريق لا يصلح إلا لأقوام كنس الله بأرواحهم المزابل. ئه‌م ڕێگه‌یه بۆ كه‌سانێك نه‌بێت كه خودا به ڕووحه‌كانیان سه‌ره‌نگوێلكه‌كانی گسكداوه، بۆ هی دیكه نابێت.
ج- پێناسه‌ی ته‌سه‌ووف به‌پێی ئه‌وه‌ی بزاوتێكی نهێنییه و نابێت كه‌سی ناسۆفی پێی بزانێت:
- جونه‌یدی به‌غدادیی ده‌ڵێت: التصوف أهل بیت واحد لا یدخل فیه غیرهم. ته‌سه‌ووف یه‌ك خێزانه و جێگه‌ی بێگانه‌ی تێدا نابێته‌وه.
- له‌باره‌ی عاریفه‌وه پرسیار له زوننون كرا، كێیه؟ وتی: كان ها هنا, فذهب. پێشتر لێره‌بوو، دواتر ڕۆیشت.
- ئه‌بوبه‌كری ته‌مستانی ده‌ڵێت: التصوف اضطراب، فإذا وقع سكون, فلا تصوف. ته‌سه‌ووف شڵه‌ژانه و ئه‌گه‌ر خامۆشبوون هاته‌گۆڕێ، ئه‌وه ته‌سه‌ووف نامێنێت.
- محێدینی عه‌ره‌بی ناسراو به ئیبن عه‌ره‌بیی(656 ك مردووه) له پێشه‌كی كتێبه‌كه‌یدا: ئه‌لیف (كتێبی ئه‌حه‌دییه‌ت) ده‌ڵێت: إخوتي الأمناء الأتقياء الأبرياء الأخفياء سلام عليكم ورحمة الله وبركاته. براكانم، ئه‌ی ده‌سپاك و له‌خواترس و بێبه‌ریی و شاراوه‌كان، سڵاوی خوداتان لێبێت.
- پرسیار له خه‌وواس كرا ته‌سه‌ووف چییه؟ وتی: التصوف اسم يغطى به على الناس إلا أهل الدراية وقليل ما هم. ته‌سه‌ووف ناوێكه و په‌رده‌ی پێ به چاوی خه‌ڵكیدا ده‌درێت و ته‌نها كه‌سانی به‌ئاگا و شاره‌زا ده‌زانن چییه، ئه‌وانیش كه‌من.
- شیبلی ده‌ڵێت: كنت أنا والحلّاج شيئاً واحداً, إلا أنه أظهر وكتمت. من و حه‌للاج یه‌ك بیروباوه‌ڕمان هه‌بوو، وه‌لێ ئه‌و ڕایگه‌یاند و منیش شاردمه‌وه.
د- پێناسه‌ی ته‌سه‌ووف به‌پێی دیدگه‌ی سه‌له‌فیگه‌رایی:
- ته‌سه‌ووف زانستێكه وه‌ك چرایه‌ك له دڵی ئه‌ولیاكاندایه و، به ڕووناكی كاركردن به قورئان و سوننه‌ت هه‌ڵگیرسێنراوه.
- جونه‌یدی به‌غدادیی زياتر له جارێك وتوویه‌تی: زانسته‌كه‌مان به قورئان و سوننه‌ت ڕێكخراوه، جا هه‌ركه‌سێك قورئان ئه‌زبه‌ر نه‌كات و فه‌رمووده نه‌نووسێته‌وه و له فیقهـ حاڵی نه‌بێت، ناكرێته پێشه‌نگ.
- پیاوێك هاته لای زوننونی میسریی و لێی پرسی: ڕێی ڕاستیم به‌ره‌و ناسینی خودا پێ بڵێ، ئه‌ویش وتی: ئه‌و باره‌ی كه ئێسته تێیدایت، وا بۆ خودای به‌جێبهێنه كه هاوڕێكی قورئان و سوننه‌ت بێت. (البیهقی، 1990، 354).
- سه‌هلی توستوری ده‌ڵێت: هه‌رشتێك قورئان و سوننه‌ت شایه‌تی بۆ نه‌ده‌ن، ئه‌وه پووچه.
- ئه‌بو سوله‌یمانی دارانی(215 ك مردووه) ده‌ڵێت: له‌وانه‌یه قسه‌یه‌ك له قسه‌كانی گرۆی سۆفییان له دڵمدا ببێته گرێ، هه‌تا دوو شایه‌تی دادگه‌رم كه قورئان و سوننه‌ن ده‌ستنه‌كه‌وێت، وه‌ریناگرم.
- ئه‌بولقاسمی نه‌سرابازی ده‌ڵێت: بنچینه‌ی ته‌سه‌ووف پابه‌ندبوونه به قورئان و سوننه‌ته‌وه و وازهێنانه له هه‌واوهه‌وه‌س و بیدعه.
- ئه‌بو جه‌عفه‌ری كه‌تتانی ده‌ڵێت: ته‌سه‌ووف ڕه‌وشته، جا هه‌ركه‌سێك له ڕه‌و‌شتدا له تۆ زياتری نواند، ئه‌وه له ته‌سه‌ووفیشدا هه‌روایه.
هـ - پێناسه‌ی ته‌سه‌ووف له زاراوه‌كانی هاوچه‌رخدا:
- په‌روه‌رده‌یه‌كردنی زانستی كرده‌یی ده‌روونه‌كانه، ده‌وای ده‌ردی دڵانه، چاندنی تۆوی ڕه‌وشته به‌رزه‌كانه، له ڕه‌گده‌ركێشانی خووه ناپه‌سه‌نده‌كانه، جڵه‌وكردنی ئاره‌زووه‌كانه، له‌سه‌ر ئارامگریی و ڕه‌زابوون خۆڕاهێنانه، ململانێی و لووت شكاندنی حه‌زه سه‌ركێشه‌كانه، لێپرسینه‌وه‌ی وردی سه‌ر كرده‌وه‌كانه. (مخلوف، 1979، ل8).
- ڕێگه‌ی دنیابه‌كه‌مگرتنه و پشت به چه‌ندان بیروباوه‌ڕی غه‌یبی وا ده‌به‌ستێت كه نه هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی شه‌رعیی و ئه‌قڵی نایانسه‌لمێنێت. (شقفه، 1993، ل7).
- مه‌زه‌بێكی تێكه‌ڵكاریی ئیسلامیی به‌ندایه‌تیی و مه‌عریفییه، شتگه‌لێكه له ئیسلامدا نین، به‌زۆری مه‌عریفه‌یه‌كی ئیشراقییه نه‌ك ئیسلامی تاكو بۆ قورئان و سوننه‌ت بگه‌ڕێته‌وه. (هلال، 1981، ل3،2).
- ته‌سه‌ووف فه‌لسه‌فه‌ی ژیانه و ئامانجی ئه‌و سه‌ره‌وژووربردنی ده‌روونی مرۆیه له ڕووی ڕه‌وشتییه‌وه، به هۆی چه‌ندان وه‌رزشی كرده‌ییه‌وه دێته‌دی و، وا ده‌كات هه‌ست به فه‌نابوون له‌نێو هه‌قیقه‌تی باڵادا بكرێت و له ڕووی چێژ و ئه‌قڵه‌وه بناسرێت. (التفتازانی، 1959، ل8).
- ته‌سه‌ووف بزاوتێكی ئاینییه و وه‌ك هه‌وادارییه‌كی به‌هێز كه بانگه‌واز بۆ لای دنیابه‌كه‌مگرتن و خۆتێكدان له به‌ندایه‌تیدا ده‌كات، له سه‌ده‌ی سێیه‌می كۆچییه‌وه بڵاوبووه‌وه و، په‌رچه‌كردارێك بوو له به‌رانبه‌ر نغرۆبوون له خۆشییه‌كانی ژیاریدا، پاشان ئه‌و هه‌وادارییانه په‌ره‌یانگرت و بوونه ڕێچكه‌ی تایبه‌ت و به ڕێچكه‌كانی سۆفیگه‌ریی ناسران، سۆفیگه‌ره‌كان به ته‌مان ده‌روون په‌روه‌رده بكه‌ن و به‌ره‌وژووری ببه‌ن، سابه‌ڵكو به‌خودا بگه‌ن و بیدۆزنه‌وه و به چاوی دڵ بیبینن، نه‌ك له ڕێگه‌ی ئامرازه‌كانی شه‌رعییه‌وه، بۆیه كاروانه‌كه‌یان ڕاسته‌ڕێی ونكرد و له‌گه‌ڵ فه‌لسه‌فه‌كانی بتپه‌رستیی و هیندیی و فارسیی و یۆنانیدا تێكه‌ڵ بوو. (المیدانی، 2003، ل253).
- ته‌سه‌ووف له بنه‌ڕه‌تدا له‌سه‌ر دوو بناغه ڕاده‌وه‌ستێت:
1- ئه‌زموونی ناوه‌كی ڕاسته‌وخۆ بۆ پێوه‌ندیی نێوان به‌نده و خودا. یانی به‌هره‌یه‌كی تایبه‌ت بێجگه له ژیری لۆژیكی كه ئه‌و به‌یه‌كگه‌یشتنه ده‌هێنێته كایه‌وه و، خاوه‌نه‌كه‌ی هه‌ست ده‌كات هێزگه‌لێكی سه‌یر له‌ناوه‌وه‌یدا گڕیده‌ده‌ن و، وه‌ك ڕێژنه‌ی نوورین دایده‌پۆشن و، له‌نێو شه‌پۆله قووڵه‌كانیدا نغرۆی ده‌كه‌ن.
2- ڕێتێچوونی یه‌كگرتنی سۆفی و خودا. یانی بوونی ڕه‌ها (بوونی هه‌ق) و له‌باردابوونی پێوه‌ندیی پێوه‌كردنی جۆراوجۆر، تا به ئه‌ندازه‌یه‌ك بگات كه پێی ده‌وترێت: یه‌كگرتنی ته‌واو، به مانای هیچ شتێك نامێنێته‌وه ته‌نها ئه‌وه نه‌بێت. (البدوی، 1996، ل69 ).
پێنجه‌م: پوخته‌ی پێناسه‌كان
- به تێهزرین له سه‌ره‌تاكانی به‌كارهێنانی وشه‌كه، هه‌ر له ئه‌بو هاشمی سۆفییه‌وه بیگره، تا به جابیری كوڕی حه‌ییانی سۆفی ده‌گات و دێته سه‌ر زوننونی میسریی كه كیمیازانی له جابیره‌وه وه‌رگرتووه، نه به مانای له‌به‌ركردنی جلی په‌موویی هاتووه، نه به مانای ڕیزی سوففه‌ی مزگه‌وته‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر، هه‌روه‌ك به مانای سووفه‌تولغه‌وسی كوڕی موڕڕیش نه‌هاتووه، به‌ڵكو تایبه‌ت بووه به ژماره‌یه‌ك فه‌یله‌سووف و كیمیازانه‌وه و ناوه یۆنانییه‌كه‌یش:( Sophist) هه‌ر ئه‌و مه‌به‌سته‌ی گه‌یاندووه و له‌نێو عه‌ره‌بدا ئه‌وان هه‌ڵگری ئه‌و ناوه بوون.
- هه‌رچی داڕێژرانه زمانه‌وانییه‌كه‌یه، هه‌روه‌ك قوشه‌یری باسیكردووه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی وشه‌كه هێنراوه‌ته نێو زمانی عاره‌به‌وه و ڕه‌گی نییه و قیاسیش نابێته شایه‌تی، بۆیه ڕاستتر وایه ڕه‌گه‌كه‌ی یۆنانییه، ئه‌ویش به‌و به‌ڵگه‌یه‌ی كه‌سانی سه‌ره‌تا كه به‌و ناوه ناوده‌بران، فه‌یله‌سووفه‌كان بوون.
- به گه‌ڕانه‌وه بۆ ماناكانی پێناسه‌كان له زاراوه‌ی زانایاندا، پێیانوابوو ته‌سه‌ووف: بذل المجهود لمشاهدة المعبود. خستنه‌گه‌ڕی هه‌وڵه‌كان بۆ بینینی خودای په‌رستراوه، واته خستنه‌گه‌ڕی هه‌وڵه‌كان بۆ بینینی خودا، ئه‌وه‌یش قسه‌ی ئه‌فلاتوونه، چونكه وتویه‌تی: هه‌ركه‌سێك به‌دووی حیكمه‌تدا وێڵه، ده‌بێت خودا بدۆزێته‌وه، پاشان پێوه‌ندیی پێوه بكات. (محمود، 1993، ل241، 242).
سه‌رچاوه‌كان
1- السهروردي، عبدالقادر عبدالله، عوارف المعارف، ط2، دار الكتاب العربي، بيروت، 1983.
2- نموس، عبدالرحمن محمود، الصوفية بين الدين والفلسفة، ط1، دار الإيمان، الإسكندرية، 2008.
3- الأصبهاني، أبو نعيم أحمد عبدالله، حلية الأولياء، ط2، دار الكتاب العربي، بيروت، 1985.
4- الفيومي، أحمد محمد علي المقري، المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعي، ط2، المكتبة العلمية، بيروت، 1987.
5- القشيري، أبو القاسم عبدالكريم هوازن، الرسالة القشيرية، ط2، دار المعارف، القاهرة، 1987.
6- الكلاباذي، محمد أبو بكر، التعرف لمذهب أهل التصوف، ط1، دار الكتب العلمية، بيروت ، 1980.
7- الجيلاني، عبدالقادر موسى عبدالله، الغنية لطالبي طريق الحق، ط1، دار إحياء التراث العربي، القاهرة، 1996.
8- الرفاعي، أحمد علي يحيى، البرهان المؤيد، ط1، دار الكتاب النفيس، بيروت، 1988.
9- المكي، أبي طالب محمد علي عطية الحارثي، قوت القلوب، ط2، دار الكتب العلمية، بيروت، 2005.
10- ابن خلدون، عبد الرحمن محمد ، المقدمة، ط9، دار الكتب العلمية، بيروت، 2006.
11- البيروني، أبو الريحان محمد أحمد، تحقيق ما بالهند من مقالة مقبولة أو مرذولة، ط2، عالم الكتب، بيروت، 1983.
12- البيهقي، علي محمد حسين، شعب الإيمان، ط1، دار الكتب العلمية، بيروت، 1990.
13- محمد حسنين مخلوف، رسالة تقريظية مع رسالة المسترشدين للحارس المحاسبي، ط2، دار الكتب العلمية، بيروت، 1979.
14- شقفة، محمد، التصوف بين الحق والخلق، دار السلفية للنشر، ط1، بدون تاريخ النشر.
15- هلال، إبراهيم، التصوف الإسلامي بين الدين والفلسفة، دار النهضة العربية، القاهرة، 1981.
16- التفتازاني، أبو الوفاء، مدخل إلى التصوف الإسلامي، دار الثقافة، القاهرة، بدون تاريخ النشر.
17- الموسوعة الميسرة في الأديان والمذاهب والأحزاب المعاصرة، ط5، دار الندوة العالمية للطباعة والنشرو التوزيع، 2003.
18- بدوي، عبدالرحمن، موسوعة الفلسفة، ط2، المؤسسة العربية للدراسات والنشر، القاهرة، 1966.
19- محمود، عبدالحليم، التفكير الفلسفي في الإسلام، دار الكتاب المصري، القاهرة، بدون تاريخ النشر.