پۆلێن‌و شیكارییەكی راڤەگەرای چەمكی تەسەوف لەلاى

(گایدنەر، كولابازی، هوجەویری، جونەیدی بەغدادی، سەهلی توستەری، میر دەرد)

نووسینی: ماری شیمیل، خانمە فەیلەسوفی ئەلمانی

و: زانا ناجی عبدالله

        زۆرێك لەدەقەكان لە نێوەرۆكدا چەندەها واتای بیروباوەری‌و فەلسەفی قووڵی لەخۆگرتووە، كە جگە لەیاریكردن بە ووشەكان هیچی دیكە نین، هەندێ‌ لەو تێبینیانەش كە لە دەقە كۆنەكاندا هاتوون، شێخە سۆفییەكان وەك شەتەحات لێیان ڕوانیوە، ئەوەش لە پێناوی سەرسامكردنی گوێگر، یان كردنەوەی دەرگای گفتوگۆ ‌و، شڵەژاندنی بیری لۆژیكیان، بەرادەیەك لە مێشكی بیسەراندا ئەو بیركردنەوە نا لۆژیكییە روونبوەتەوە، كە بەرامبەر واتای حەقیقەتی دێڕێك یان دۆخێكی سۆفیانەی دیاریكراو هەیانە، هاوكات دەكرێ‌ وەڵامدانەی ئەو جیاوازیانەی كە خودی واتاكان لەڕێگەی بیرۆكەیەكەوە گرتویەتییەخۆ، چەشنی رۆشنكردنەوەیەكی لەناكاوی بەسیرەت‌و چاوی دڵا تەماشا بكرێت، ئەمەش ئەوەمان بۆ دەردەخات كە شێخانی تەریقەت بۆ وەڵامی تاكە پرسیارێك چەندەها وەڵامی جیاوازیان داوەتەوە، لەوانەشە ئەم دژیەكە مەبەستدارو ئەو گفتوگۆ ئیمانییەیان، ئامانج لێی هێنانە كایەی داچڵەكینێكی(قشعریرە) كت‌وپڕ بێت تا بیسەران سوودی لێ دەینن، وەك (گایدنەر) دەپرسێت‌و دەربارەی زمانی سۆفییان دەڵێت: "ئایا ناكرێ‌ وەها دابنێین كە زوبانەكەشیان لەنێوەرۆكدا ئامانجدارە؟ وەك ئاشكرایە زمانێكی تایبەتە‌و لەراستیشدا دارای وێژەیی‌و رەوانبێژییە".

بنەمای زمانی عەرەبی بەسەرچاوە سیانییەكانیەوە گریمانەی بوونی چەندین دیمەنی بێشومارمان پێشكەش دەكات، كە بەئەندازەی چەسپینی زانستی بیركاری چەسپاون‌و، دەشكرێ‌ بەپارچە نەقش‌و نیگارێك/الارابیسك) بیانچوێنین كە لەنموونەیەكی ئەندازەیی سادەوە دەگۆڕێت بۆ وێنەی ئەستێرەیەكی فرەگۆشەی روخسارئاڵۆز، یان لە وێنەی گوڵێكدایە كە لەرووی لێكئاڵانەكەیەوە (التشابك) چەشنی پارچەیەكی قەشەنگی رازاوە لێدێت، هاوكات گەر شێوازی شاعیرانی عەرەب‌و نووسەرانیان بەوە كارگەر بن كە چێژ لەچەندەها توانستی زمانی وەربگرن، ئەوا لەگوفتاری سۆفیانیشدا هەمان ئارەزوو چێژ لەرووی یاریكردن بە ووشەكان بەدی دەكەین، تەنانەت ئەو كەسانەی كەبەرهەمەكانی سۆفی بەزمانی عەرەبی دەنووسن، تەنها بەوەوە ناوەستن كەچەندین واتای جیاواز لەیەك سەرچاوەوە وەربگرن، بەڵكو ئارەزوویانە رەچاوی كێش‌و سەرواش بكەن، هەر هەمان ئارەزوو خولیاش گوازراوەتەوە بۆ ئەو شاعیرە سۆفیانەی كە بەزوبانی فارسی‌و توركی‌و زوبانەكای هیندو-پاكستانی دەنووسن، ئا لێرەدا سەختی وەرگێڕانی دەقە سۆفییەكان خۆی مڵاسداوە، چونكم بوونی ئەو پەیوەندییە سیحراوییەی لەنێوان ووشەو واتادا هەیەو، كە تایبەتمەندی دەربڕینەكانیشە ئەوا لەساتی وەرگێڕاندا وون دەبێت، بەمەش چەندین وێنەو دیمەنی رەمزی دەشارێتەوە، كەلەسەرجەمی ووشە عەرەبییەكاندا خۆی حەشارداوە، هاوكات ئەو ووشانەش ئاماژەیەكی روون بە قاڵبوونەوەی خاوەنەكەیان دەكەن لەبابەتە مێژویی‌و ئایینی‌و وێژەییەكاندا، كە شاعیر مەبەستی بووە لە بەیتێكی شیعری یان دێڕێكی ڕێك‌و پێكدا بیگەیەنێت.

گرفتێكی دیكە ئەوەیە كە زۆرینەی نووسەرانی بەرهەمە سۆفییەكان، ئارەزوودەكەن چەندین پۆلێن بۆ وەسفكردنی بارودۆخی سۆفییان دابهێنن، ئیدی زۆرجاران واتای ووشەكە لەبری ئەوەی روونتر بێتەوە ئاڵۆزتر دەبێت، ئەم تایبەتمەندییەش لە چەرخەكانی پێشوودا دەربارەی ئەو بەرهەمانەی كە سۆفییەكان نووسیبویان دەركەوتن، بۆیە دەبینین یاری بە بارودۆخ‌و دەربڕینەكایان دەكات، كە زۆر جار بەگشتی دەربارەی تەوژمێكی دەدوێ‌، هاوكات چەندەها نووسەری دیكەش هەیە، بەگوێرەی ژمارەی ئەو ووشانەی كەلە نێونیشانەكاندایە كار لەسەر نووسینەوەی مێژوی بەرهەمەكانیان دەكەن.

 كەوابوو خودی سۆفییەكان چی دەرباەری ووشەی ((تصوف)) دەڵێن، كە ئێمە بە Sufismus یان Sufik وەریدەگێڕین یان لەكۆندا پێمان گووتووە Sufismus ؟؟

پێناسەكانیان بۆ سەرەتای چەرخەكانی سۆفیزم دەگەڕێتەوە، لەمەشدا ئەو قسەیە راست نییە كە هەندێ‌ لە نووسەرە نوێیەكان ووشەی ((تصوف)) بە پێشكەوتنی فەلسەفەی سۆفی لە چەرخەكانی دوایدا دەبەستنەوە، دەگێڕنەوە كە یەكێك لە پیاوباشان دەرباەری واتای ((تصوف)) لەخەودا لە پێغەمبەری (د.خ) پرسیوە، كە (هوجویری) قسەكەی لە نیوەی سەدەی 11ـدا كوورتی كردۆتەوە‌و دەڵێت: "كۆمەڵێك پێیان وایە بۆیە پێیان دەگوترێ‌ سۆفی لەبەر ئەوەی پۆشاكی لۆكەیان پۆشیوە، هەندێكی دی دەڵێن لەبەر ئەوەیە كەلە ڕیزی پێشەوەن، هەرچی بەشێكی تریشە دەڵێن لەبەر ئەوەی سەرپەرشتی هاوەڵانی پاكیان (أصحاب الصفة) كردووە، هەشە دەڵێت ناوەكەیان لەووشەی پاك (الصفا‌ء)ه‌وه وەرگیراوە".

        بەڵام وەرگرتنی ووشەكە وەك ئەوەی بنەماكەی دەگەڕێتەوە بۆ ووشەیەكی وێنانی  Sophos ‌و خۆرئاواش هەر بەو ناوەوە وەریانگرتووە، ئەوەش لەرووی زمانەوانیەوە نادروست‌و ناراستە، بەڵام ئەوەی كە دروستە ئەوەیە كە بنەمای ووشەكە لە ووشەی (صوف) وەرگیراوە، چونكم پۆشاكی نەرم یان لۆكە تایبەتمەندی سۆفییەكانی پێشینە بووە، (كولابازی) –كەبە یەكێك لە تیۆرسازە سەرەتاییەكانی سۆفیزم هەژمار دەكرێ‌- دەڵێت: "هەركەس سیفەتی (صوففە یان صوف) بداتە پاڵیان، ئەوە باسی رووكەشیانی كردووە، چونكم ئەوان كۆمەڵێك بوون نیشتمان‌و خۆشەویستانیان جێهێشت‌و دونیایان فەرامۆش كرد، هاوكات دەستیان كرد بە گەشت‌و گەران بەشارانداو، برسیكردنی خۆیان‌و، لاوازكردنی جەستەیان، هیچیان بۆ دونیا جێنەهێشت جگە لەوەی كە دروستە فەرامۆشی بكەیت لە داپۆشینی شەرمگا‌و برسینەبوون".

        كەوابوو سۆفی زۆر لەوە مەزنترە كە جونەیدی بەغدادی (كـ910) –بێڕكابەر پێشەوای قوتابخانەی عێراقە لە سۆفیگەریدا- نووسیویەتی‌و دەڵێت: "سۆفێتی بەرۆژو نوێژی زۆرو زەبەند نییە، بەڵكو بەخاترجەمی دڵ و خۆبەدەستەوەدانی رۆحە"، گوتوشیەتی ئەو پەیامبەرانەی لەقورئاندا باس كراون سەرمەشقی سۆفیەكانن. بەهەمان چەشن ئەو قسەیەش دەدرێتە پاڵ جونەید كە دەڵێت: "بنەمای سۆفێتی لەسەر هەشت پایە وەستاوە، ئەویش بەشوێنكەوتنی هەشت كەس لە پەیامبەران (د.خ) دێتە ئەنجام: دەبێت سۆفی لەسەخاوەتمەندیدا شوێنی ئیبراهیم (د.خ) بكەوێت، لەبەر ئەوەی گەیشتە ئاستی قوربانیدان بە كورەكەی. لەرەزامەندیشدا بە ئیسماعیل (د.خ)  چونكە خۆی دایە دەستی خودا‌و رۆحی خستە سەر دەستی. لەئارامگریشدا بە ئەیوب (د.خ) لەبەر ئەوەی ئارامگر بوو لەسەر نەخۆشی و نەهامەتییەكانی. هەروەها چەشنی زەكەریا (د.خ) بەئاماژە قسان لەگەڵ خەڵكیدا بكات ئەو دەمەی خودا فەرمانی پێدا كە ((سێ‌ رۆژ بەئاماژە نەبێ قسان لەگەڵ خەڵكیدا نەكات)) هاوكات دەربارەشی خودا دەفەرموێت: ((إِذ نَادَی رَبَّهُ نِدَا‌ء خَفِیّاً)). لەنامۆیی‌و دوورە وڵاتیشدا چەشنی یەحیا (د.خ) بێت، كاتێك لە نێو نیشتمان‌و خێزانی خۆیدا شاربەدەركرا. لەگەشت‌و گەڕانیشدا وەك عیسا (د.خ) بێت، كە هەردەم بەدەست بەتاڵی دەگەرایەوەو تەنها توورەكەو شانەیەك نەبێ هیچی دی هەڵنەگرتبوو، تەنانەت ئەوانەشی فڕەدا، ئەو دەمەی بینی پیاوێك بەدەستەكانی ئاو دەخواتەوەو كەسێكی دیكەش بە پەنجەكانی قژی دادێنێ. هەروەها لەبەر كردنی پۆشاكی لۆكەشدا چەشنی موسا (د.خ) بێت. لەنەداری‌و هەژاریشدا چەشنی موحەممەد (د.خ) بێت، ئەو پێغەمبەرەی خودا كلیلی گەنجینەی بەهەشتی پێدابوو پێشی فەرموو: ((خۆت ناڕەحەت مەكە‌، لەم گەنجینانەش كەل‌و پەل‌و پێداویستی خۆت فەراهەمبكە))، ئەویش (د.خ) فەرمووی: ((نامەوێت. خودایا رۆژێك با تێربم‌و رۆژێكیش برسی)).

        هەندێ‌ لەهاوچەرخەكانی جونەید بەو شێوە پێناسەی سۆفیگەریان كردووە كە: ((خاوەنی هیچ شتێك نەبی‌و، هیچ شتێكیش خاوەندارێتیت لێنەكات))، ئەمەش ئاماژەیەكی زاهیدانەی سۆفیگەرییە، بەو واتایەی بەهەموو شێوەیەك لەدونیا‌و لەخۆشەویستی خود داببڕێیت. ئەو ئامۆژگارییەی روەیمی كوری ئەحمەد بۆ ئیبن خەفیف بەوەی كە: ((سۆفیگەریی واتە قوربانیدان بەرۆحت نەوەك چەشنی سۆفیەكان بدوێیت‌و بئاخفێت)). دەرخەری ئەو راستیەیە كە هەر لەمێژەوە خۆسەرقاڵكردن بە قسەگەلێك بەشێوازی ئاماژەو زمانی رەمزی‌و ئاڵۆز، باو بووە. بۆیە پێویستە سۆفی هەردەم ((دڵسۆزانە‌و بەرەبەرە لەیەزدانی مەزن نزیكتر بێتەوە)). هاوكات دەبێت روتببێتەوە لەهەموو شتێك بە ئەندازەیەك ((نە پارانەوەی زۆر ماندووی بكا نە رووتبونەوەو یەغما بوونیش بێزاری بكات)). سۆفییەكان ((نەتەوەیەكن فەزڵی خودایان داوە بەسەر هەموو شتێكداو، خوداش فەزڵی ئەوانی بەسەر سەرجەمی شتەكاندا داوە)) ئەم پێناسەی دوایی دەدرێتە پاڵا زی ننونی میسری. دواتر بەچەند سەدەیەك (سەهلی توستەری) دێت‌و دەربارەی سۆفی دەڵێت: "سۆفی خوێنی حەڵاڵەو جگە لەخوداش هیچی دیكە نابینێ‌، چاك ئەوەش دەزانێ‌ كە بەزەی خودا هەموو شوێنێكی تەنیوە)).

        دەكرێ‌ بەشێوەیەكی دیكە لەلایەنی كۆمەڵایەتی‌و كردەیی سۆفیگەری بگەین كە شێخ جونەیدی بەغدادی پێناسی دەكات‌و دەڵێت: "سۆفێتی نە نیگارو روسومەو نە زانستیشە بەڵكو ئەخلاقە". (ئەلنوری)ش دەڵێ: "هەركەس ئەخلاقی لەتۆ بەرزتر بوو ئەوا سۆفێتیشی لەتۆ بڵندترە"، سۆفێتی واتە گوێڕایەڵی فرمان‌و شەریعەتی خودا، ئەو شەریعەت‌و رێساو یاسایانەی كە بە واتا باتینی‌و رۆحیەكەی لێی تێدەگەیت بەبێ ئەوەی نكوڵی لەزاهیرەكەی بكەیت، ئەم شێوەش لە ژیندا تەنها بەخۆدەستەوەدانێكی تێكەڵ بە ئەویندا نەبێ ناگونجێ‌و ناكرێ‌، ((سۆفیتی واتە بێگەردبوونی پەنهانییەكانت لە لێڵی سەرپێچیكردندا))* هوجەویری ئەم قسەیەی راڤە كردووەو دەڵێت: "خۆشەویستی واتە قایلبوون‌و رازیبوون، ئەویندار لەتێكڕای جیهاندا جگە لە شوێنكەوتنی فەرمانی دڵدارەكەی هیچی دیكەی نییە، ئیدی ئەو دەمە مەبەستەكە یەك بێ‌و ئەم لاولای تێدا نەبێ ئیتر سەرپێچی لەكێدایە.

        سۆفیەكان لەبارەی سۆفیگەریەوە دواون‌و گوتویانە: سۆفیگەری واتە بەرابەری (المطابقة) شەریعەت‌و تەریقەت‌و حەقیقەت، چونكم مەبەستەكە پاكبوونەوەیە لە تێكرای ئاستە جیاوازەكاندا، یەكەمینی ئەو ئاستانەش، پاكبوونەوەیە لە تایبەتمەندییە خراپەكان‌و پیسی رۆح، دوهەمینیش سرینەوەی شوێنەواری مرۆڤایەتییە، هەرچی سێهەمە پاكبونەوەو هەڵبژاردنی خاسیەتەكانە.

        ئەوەی جێگەی سەرسورمانە پیاوباشانێك دەبینین كە لە سۆفێتی كەناری گرتووە، بۆیە شێخی شیبلی (945ك) –وەك هەمیشە- ویستویەتی گوێگرانی سەرسام بكاو بانگەشە بكات‌و بڵێت: "سۆفیگەری هاوەڵ بۆخودا دانانە، چونكە پاراستنی دڵە لە بینینی غەیری خۆی‌و هیچی تر"، بەم شێوەیە شیبلی هێرش دەكاتە سەر ئەوانەی كە چاویان لە دیتنی جیهانی ئەفرێندراو دادەخەن‌و، تەنها بەشوێن خالقدا ماخۆلانیانە، بەڵام گەر خودا تەنها‌و تەنها تاكە بوون‌و وجودێكە، ئیدی چلۆن بیر لە غەیری ئەو بكەینەوە‌و هەوڵبدەین حاشا لە ئەفرێندراوانی بكەین؟ كەوابوو وەك ئەوەیە كە خەرەقانی لە یەكێك لە شەتەحاتەكانیدا فەرموویەتی: سۆفی واتە هیچ.

        هەندێ‌ لە سۆفییە موسوڵمانەكان پێیان خۆش بووە ووشەی بێگەرد (الصفا‌ء) ئەو كاتە بەكار بێنن، كە باسی تەسەوف‌و تایبەتمەندییە میسالیەكانی تەسەوف كراوەو گوتویانە: "هەركەس ئەوین پاكیبكاتەوە ئەوە بێگەردو روونە‌و، ئەوەشی دڵدار پاكی كردبێتەوە ئەوە سۆفییە"، واتە ئەوەی بە تەواوی لە ئەوینی خودادا بتوێتەوە‌و، جگە لە ئەو بیر لەهیچی دیكە نەكاتەوە، ئەوا گەشتووە بە پلەی سۆفی راستەقینە. جێی سەرسورمانیش نییە كاتێك سۆفیەكان هەوڵیان داوە ئادەم بەیەكەمین سۆفی ناوزەد بكەن، لەبەر ئەوەی ماوەی چل رۆژی رەبەق لە دابران (العزلة) دا بووە، دواتر چرای عەقڵی خستە دڵییەوەو نووری حیكمەتیشی خستە سەر زوبانی، كاتێكیش لەدابرانەكەی گەرایەوە، رووناكی تەسەوفی تێدا دەدرەوشایەوە، پاش ئەوەی دابەزییە سەر زەوی ماوەی سێسەد ساڵ لە هیندستان پەشیمانی دەربڕی، تاوەك خودا پاكیكردەوە‌و گۆرا بە سۆفییەكی راستەقینە.

        لەگەڵ ئەوەی خاقانی (1199ك)كە یەكێك بوو لە ستایشكار (المداح)ه‌ ئێرانییەكان لەو شاعیرانە بوو كە خۆشەویستیان بۆ چینی سۆفی هەبوو، بەڵام خۆ هەر ئەویشە دەڵێت: "من بێگەردم، چونكە خزمەتگوزارێكی بێگەردی سۆفیم"، بەهەمان چەشن لەو زنجیر بەرینە ئیمانیانەی كە تایبەتمەندی ستایشەكانی بووە، سوێند دەخواو دەڵێ: "سوێند بەو سۆفیانەی كە تاقیكردنەوەی خودایان پێخۆشەو دوژمنی دەوڵەمەندین"، بەمەش لەمەولانا نزیك دەبێتەوە، كاتێك دەربارەی واتای سۆفی لێی دەپرسن‌و ئەویش دوای سەد ساڵ بەم چەشنە پێناسەی دەكات‌و دەڵێت: "خۆشبەختیەكە لەدڵدا چەشكەی دەكەیت، ئەو دەمەی غەم جەستەی تەنیوی"، خاقانیش دەربارەی سۆفێتی دەڵێت: "ئەوان چەشنی خدری زیندەن، ئاوی حەیاتیان لەقاپ‌و قاچاخەكانیاندا هەڵگرتووە، دارای عەسایەكی جادوی چەشنی عەساكەی مووساشن".

        چەندین ژمارەی بێشومار لە شیعرو چامەو قەسیدە لە ئەدەبیاتی ئەم دواییەی فارسی‌و توركی‌و ئۆردیدا هەن، كە باسی كەراماتی هەریەك لە پیاو باشانی خوداو چاكەخوازانی سۆفی دەكات، یاخوود ئەو كەراماتانەی كەلەسەر دەستی یەكێك لە شێخەكانی تەسەوفدا روییداوە. پاش ئەوەی بەتەواوی تەسەوفی ئیسلامی سەری هەڵدا، هەر لەسەرەتاوە دەستی كرد بە قووڵبوونەوە بەجەوهەری ئیسلامدا، كە خۆی لە ووشەی یەكتاپەرستیدا دەبینێتەوە، لەوێشەوە لە ئەزموونی كەسیەوە بۆ حەقیقەتی بنەماو ناوەرۆكی ئیسلام ئاراستەت دەكات، هەردەم سۆفی لەنێوجەرگەی كۆمەڵگای ئیسلامیدا بووە، هاوكات لایەنگیریان بۆ تەسەوف بۆیاخ نەكرابوو بەوەی خۆشەویستیان بۆ ئەم مەزهەبی فیقهی یان ئەوی دی هەبێت، بۆیە توانیان لە چەندەها رێگەوە بگەن بەمەبەستی خۆیان، هوجەویری بەشێوەیەكی باش هەڵوێستی سۆفییە سەرەتاییه‌كانی لەزانست‌و كەلامدا كورتكردۆتەوە‌و دەڵێت: "زانست زۆرەو تەمەنیش كورت، فێربوونی هەموو زانستێكیش لەسەر خەڵكی واجب نییە .. تەنها بەو ئەندازەیە نەبێت كە سەرجەمی ئەو زانستانە بەجۆرێك لەجۆرەكان پەیوەندی بە شەریعەتەوە هەبێت". ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ‌ بۆ زانینی رووكردنە ڕوگە (القبلة) كەمێك لەفەلەكناسی بزانرێ‌‌، بۆ زانینی ئەندازەی زەكات كەمێك لەبیركاری‌و ژمێریاری بزانرێ‌، كە ئەمان ئەركێكی بەڵگەنەویستن‌ (البدیهی) پێویستە هەموو كەسێكی موسوڵمان ئەمانە بزانێ‌، بەتایبەت خودا دژی ئەو زانستەیە كە سوودی بۆ كەس نییە.

        ئایا پێغەمبەر (د.خ) نالاڵێتەوە‌و نافەرموێت: "خودایا پەنات لە زانستێك پێدەگرم كە سوود بەخش نەبێت"؟ ئەو زانستەی كەلەسەر هەموو پیاوێكی موسوڵمان فەرزە ئەوەیە كە مەعریفەی بە چۆنیەتی جێبەجێكردنی واجباتەكانی سەرشانیان هەبێت، چەشنی عەتتار دەڵێت: "هەردەم خۆت فێری زانستێك بكە كە سوودی بۆ ژیان هەبێت .. زانستی ئایینی واتە فیقه‌و راڤە‌و فەرموودە، هەركەس بەدەر لەمانە بخوێنێ‌ ئەوا دوژمنێكی سەرسەختە" مەعریفەی راستەقینە كە بەواتای ناسینی خودایە، ناكرێ‌ لە رێگەی پەرتووكەوە پێی بگەیت، بۆیە دەگێرنەوە كە چۆن یەكێك لە سۆفییەكان دوای ئەوەی گەشتووە بە مورادی خۆی پەرتووكەكانی فڕێداوە‌و، پێی وابوو گەشتووە بەو پەری مەبەست لەبەر ئەوەی ((پەرتووك رابەری ڕێگایە، بەڵام هەرگا مرۆڤ بەمەبەستی خۆ گەشت ئەوا نەنگییە بۆ رابەر بگەرێت)) هەندێ‌ لەسۆفییەكان پێیان وایە یەكەمین هەنگاوی رێگای تەسەوف شكاندنی پێنووس‌و پارچەپارچەكردنی پەرتووكە. عومەری سوهرەوەردی كە یەكێكە لە گەورە پیاوانی تەریقەتە‌، هەر لەتاوی لاوییەوە فەلسەفەی كەلامی خوێندووە، دواتر لە رێگەی یەكێك لە پیاوباش‌و وەلیەكانەوە هاتە نێو بازنەی تەسەوفەوە، هەر ئەو وەلیە دەستی لەسەر سینەی سوهرەوەردی دانا‌و سەرجەمی ئەوەی كە خوێندبووی لەبیری بردەوە، هەروەك دەڵێ: "ئەو، سینەی پڕكردم لە زانستی لەدونی"، هەمان كەرامەتیش لەسەر دەستی عەبدولقادری گەیلانی (خ.ر) رویداوە، كاتێ دەقێكی لەناو یەكێ لە كتێبە فەلسەفیەكاندا سڕییەوە كە هەستی كرد مەترسی بێ بۆ خوێندكارەكانی، هەروەها چەندەها سۆفی دیكە هەن، لەخەودا دیویانە كە سەرجەمی پەرتوكە بەنرخەكانیان فڕێدراوەتە نێو دەریاوە.

        لەراستیدا زۆرێك لە پیاوان‌و شاعیرانی سۆفی چەرخەكانی پێشوو، بەگاڵتەو گەپەوە لەهەمبەر دامەزرێنەرانی مەزهەبە فیقهیەكاندا گوزارشتیان لەو مەیلەیان كردووە، بەوەی كە مەعریفەی راستەوخۆی خودا لەگەل ڕێچكەی فیقهیدا بەهیچ جۆرێ‌ یەكناگرێ‌، بەتایبەتیش گاڵتەیان بەهەریەك لە ئەبو حەنیفە (767ك) پێشەوا شافعی (820ك) كردووە، كە هەردووك مەزهەبەكەیان لەناوچەی ناوەراست‌و خۆرهەڵاتی جیهانی ئیسلامیدا بڵاوبۆتەوە، هاوكات چەندەها بەیتی سەنائی –كە دواتر درانە پاڵا عەتتارو رۆمی- وەك نموونە لەم بارەوە هەژماردەكرێ‌، كە دەڵێ‌:

نە ئەبوحەنیفە مامۆستای ئەوین بووە

نە شافعیش ڕیوایەتی ئەوینی كردووە

        سەنائی (131ك) هەمیشە سۆفی لەبەرامبەر كەسێكی كوفەییەوە دادەنا، چونكم ئەبوحەنیفەی شەرعزان لە كوفەدا بووە، تەنانەت لەسەدەی هەژدەهەمداو لەسەردەمی شەعبیدا، ئەوە بەدی دەكەین كە سۆفی بەكەسێك ناوزەدكراوە كە كوفی نەبووبێ‌، ئەمەش بەو واتایە دێ‌ كە سۆفی پەیڕەوی هیچ مەزهەبێك لەمەزهەبە فیقهییەكانی نەكردبێ‌.**

        سۆفییەكان پێیان وایە كە حیكمەت لە پیتی ئەلیفدا شاراوەتەوە، كەیەكەمین پیتی هیجائیەو ئاماژە بە ناوی خودا دەكات، ئایا ناكرێ‌ زۆرێك لەو زانایانەی كە پشتیان بە پەرتووك بەستوە بیانچوێنین بەو ئایاتەوە كە دەفەرموێت: [چەشنی گوێدرێژێكن كە چەند بارە كتێبی هەڵگرتبێ‌] ، دواتر رۆمی بەجەختكردنەوە لەم پرسیارە بەلادەمێكەوە دەڵێ‌: ئایا نوح (د.خ) نۆسەد ساڵ سەرقاڵ نەبوو بوو بە یادی خوداوەو هەردوو پەرتووكی (الرسالة و قوت القلوب) –كە دوو پەرتووكن لەسلوكی سۆفی راسترەودا- نەخوێندبووەوە. سۆفییەكان زۆر زەمی ئەو زانایانەیان دەكرد كە پەیوەستن بە كتێبەوە، هەردەمیش مۆچگاری قوتابیەكانیان دەكرد كە هەوڵبدەن كەشفی پەردەكان بۆ دیتنی دڵداری مەزن بكەن نەك بكەونە پەرتووك كۆكردنەوە، بەڵام واقیع پێمان دەڵێت ئەوە هەر ئەوان بوون كە دارای زۆرترین پەرتووك‌و بەرهەم بوون لە جیهانی ئیسلامیدا، پێویستە دان بەوەشدا بنێین كە زۆرێك لەنووسینە تیۆرییەكانیان نە ئاسان دەخوێندرایەوە‌و نە سەرنجراكێشتر بوون لەچاو ئەو شەرحیاتە مەزهەبیانەی كە سۆفیان زۆر بەتوندی لە شیعرەكانیاندا هێرشیان دەكردە سەری. ئەو فەلسەفەیەش كە كارگەر بوو بەبیركردنەوەی یۆنانی، دەكەوتە بەر تیر‌و هێرشی سۆفیان، كە پێیان وابوو فەیلەسوفان دوورترین كەسن لە شەریعەتی پێغەمبەری هاشمی (درودی خوای له‌سه‌ر بێت)، چەشنی عەتتار كە لاسایی سەنائی دەكاتەوەو دەڵێت: "هەرگیز بە باسكردن‌و وتنی (بنەچه‌ی ماددە (أصل المادة) یان هۆی یەكەمین (السبب اڵاول) ناگەین بە حەزرەتی باری تەعالا!!"

        عەقڵی هەمەكی (العقل الكلی) هیچ بەهایەكی نییە لەهەمبەر تاكە فەرمانێكی خودادا كە بە ووشەی بڵێ‌ (قل) بیكات. لێرەدا دیاریكردنێكی ناسك بەدی دەكەین بەهەردو ووشەی (كل)ـی فەلسەفی‌و ئەو (قل)ـەی كە ئاماژەی فەرمانی خودایە بۆ پێغەمبەرەكەی (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) لەقورئاندا، كە فەیلەسوفە بێعەقڵەكان كردوویانەتە ئامانج بۆ گاڵتەپێكردنی سۆفیان. ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە، ئەو ئیبن سینایەی (1037ك) كە لەسەرچاوە ئەدەبیەكاندا بە سەرمەشقی بیركردنەوەی عەقڵی مەزەندەكراوە، لەهەمان كاتدا لە كن زۆرێك لەوانەشی كە خۆیان بە سۆفی دادەنێن بەسەرمەشقی بیری سۆفیشی هەژماردەكەن.

        لەوانەشە دوركەوتنەوەی زۆرێك لە سۆفیگەران لەو پیاوە وەك ئەوەی لە كن سەنائی‌و لە كتێبی (تهافت الفلاسفة)ـی غەزالیشدا بەخراپتر بەدی دەكەین، لەبەر ئەو گێڕانەوەیەی (مەجدوددینی بەغدادی 1209ك) بێت، كە دەڵێت گوایە لەخەوندا پێغەمبەری (درودی خوای له‌سه‌ر بێت) دیوە‌و پێی فەرمووە كە "ئیبن سینا ویستویەتی بەبێ واسیتەی من بگات بەخودا، منیش بەم چەشنەو بەدەستم ڕێگەم لێگرت، تا كەوتە نێو ئاگرەوە". لەوانەشە ئەم چەشنە لە ئاراستەی عەقڵی لە تێڕوانینی نەیارە پێشینەكانی، ببێتە مەترسی لەسەر ژیانی گەلێك بەتەواوی، لێرەدا باس لەو جۆرەی فەیلەسوف دەكەین كە پێیان دەگوترێ‌ (فەیلەسوفی گەمژە)،*** كە باڵوڵی دانا لەمێژوی ئیسلامدا یەكەمین نمونەی ئەوانە بووە.

        باڵوڵ كەسێكی سەیرو سەمەر بوو، لە دەمی هارونە رەشیددا (كـ809) دەژیا، چەندین قسەو قسەڵۆك دەدرێتە پاڵ ئەو ‌و زۆرێكیش لە كەسە گەوجە نەناسراوەكان، كە بەراشكاوی رەخنەیان لە ژیانی رامیاری‌و كۆمەڵایەتی ئەو دەمە گرتووە، سەرباری ئەو چەندەها قسەو قسەڵۆكانە بەڵام لەبەر كاڵفامی‌و گەوجیەكەیان سزانەدراون‌، خوداش لە ئەمرو نەهی بواردوونی، لەبەر ئەوەی وەك مرۆڤەكانی دی ئەركی بەندایەیتان پێنەسپێردراوە، هەر بۆیە وەك ئەوەی عەتار باسی لێوە دەكات، لەگەڵ خودادا‌و لەخۆشەویستییەكی بەڵگەنەویستدا یەكیان گرتووە.

        لەجیهانی ئاڵۆزی تەسەوفدا كەسانێ‌ هەن نازناوی كەمەنكێشكراو(المجذوب)یان بەسەردا دراوە، بەكەسێك دەگوترێ‌ لە دەرەنجامی روداوێكی سۆفیانە یان ئامادەگی رۆحی شێخەكەی، دووچاری دۆخێكی بێ ئاگاهی‌و نا ئاوەزی بوەتەوە، لەوانەشە زۆر جاران بە چەشنێك دەربكەوێت كە شەرع حەرامی كردووە، وەك ئەوەی بەرووت‌و قووتی لەكوچەو كۆڵاناندا بسوڕێتەوە. بێگومان زۆرێك لە شێخانی ئەهلی تەسەوف رەخنەبارانی ئەو كەسە شێتانەیان كردووە، كەبەرەفتارە سەیرەكانیان‌و بەوەشی گوایە دارای كەراماتن سەرنجی كۆمەڵێك بەلای خۆیاندا رادەكێشن، تا پێیان بگوترێ‌ ئەمانە دارای رۆحانیەتیەكی راست‌و درووستن، (جامی)ـش لە پێشەكی كتێبەكەیدا (نفحات الانس) بەتوندی رەخنەی لەو رەفتارە ترسناك‌و ناشرینە گرتووە كە لاسایكەرەوانی چینە جیاوازەكانی سۆفی پەیرەوی دەكەن. هاوكات چەندەها شیعری فارسی بێشومار هەیە كە بەراووردی كردووە لەنێوان مەلاو دڵدار ‌و، مینبەرو پەتی سێدارەدا، پێی وایە كە ئەوینی راستەقینە ئەوپەری دوژمنی عەقڵەو، ئەوەشی سوتاوی دەستی ئەوینە چەشنی ئەو شێتەیە كە ئەوین عەقڵی لەدەستدا بێت، بەرادەیەك وای لێكردووە ببێتە گاڵتەو گەپی دەستی منداڵان، دەكرێت ئەو هۆنراوانەش هۆكارێك بووبێت بۆ بەرزكردنەوەی شكۆی تاقمێك لەو وەلیە نەخوێندەوارانە.

        لەراستیدا ئەو كۆمەڵە خراپەكارەی كە لەسەر خێر‌و سواڵی چاكەكاران دەژیان، نابن بە مەترسییەكی راستەقینە بۆ بزاڤی سۆفی، بەڵام لەڕێلادانی ئەو دەروێشە گەڕۆك‌و هەژارانەی كە هەندێ‌ رەفتاری لەرادەبەدەر(الخوارق) پێچەوانەی شەرع ئەنجامدەدەن، هۆكاربوون بۆ ناشرین كردنی بەها‌و ڕێزی جوڵانەوەی سۆفی، چونكم ئەو گەشتیارانەی لە ئەوروپاوە دەهاتن، زۆر جاران چاویان بەوەها كەسانێك دەكەوت، هەر بۆیە نازناوی (فەقیر) –كەنازناوێكی شەرافەتمەندانەی موریدانی سۆفی بوو- لەزمانی ئەڵمانیدا گۆڕا بۆ Fakir كە بەكەسێكی فێڵبازو كڵاوچی‌و گاڵتەباز دەگوترێ‌.

        هەر لەسەرەتاوە سۆفییەكان بەراشكاوی جیاوازیان كردووە لەنێوان ووشەی (المتصوف) كە كەسێكە هەوڵدەدات بگات بە پلەی بەرزی رۆحی‌و، ووشەی (المستوصف) كەبەكەسێك دەگوترێ‌ خۆی وەك سۆفی پیشان بدات، ئەمەی دوایان كەسێكی سودگەراو فێڵبازو مەترسیدارە. لێرەدا سۆفییەكان بەتەواوی گەشتوون بەو بڕوایەی كە (سلوكی ڕێگای رۆحی زۆر سەختە بۆ كەسێك ئامادەگی ئەو ڕێگایەی تێدا نەبێت)، سەختە كەسێك ببێت بەسۆفی بەڵام بە سۆفێتی لەدایك نەبوبێ‌ (ئەم بەرگی -الخرقة الصوفیه‌- دەبێت هەر لەجاویدانەوە دوورا بێت)، تەنانەت گەر كەسێك هەوڵبدا بە پلەی سۆفی بوون بگات ناتوانێ‌، (چەشنی گوێدرێژ كە ناتوانێ‌ بە جێشوو هێزی ویست (قوة الإرادة) ببێت بە ئەسپ)، هەر لەبەر ئەمەشە كەلەسەروبەندی جوڵانەوەی سۆفی چەندەها سكاڵا دەرهەق بە لاڕێدابردنی سۆفی دەركەوت. بۆیە شاعیری فارسی یەحیای كوڕی موعاز لەنیوەی سەدەی نۆیەمدا هاوڕێیانی ئاگاداركردۆتەوە‌و گوتویەتی: "خۆت لەهاوڕێیەتی سێ‌ چین بەدوور بگرە: زانایەكی بێئاگا، هەژارێكی گرەوباز، سۆفیەكی نەزان". هەروەها زۆرێك لە شاعیرانیش هەردەم رەخنەیان لە (سۆفی سوودپەرست) گرتووە. چەندەها جار لەسەدەی یازدەهەمدا گوێمان لەو سكاڵایە دەبێت بەوەی كە (تەسەوف ناوێكی بێ حەقیقەتە، بەڵام لەپێشدا حەقیقەتێكی بێ ناو بووە .. ئەمێستا داواكاریەكە دیارەو مامەڵەكەش نادیار) وەك چۆن زۆرێك لەخەڵكی خوویان بەچەندین خووی بێ بنەماوە گرتووە، بەئەندازەیەك (ئەرك‌و پیشەكە لە حەقیقەتەوە بووە بە لاسایی كردنەوە)، ئەو ئەڵقە سۆفیانەشی كە زۆرجاران عەقڵی سۆفی تێدا وون دەبوون‌و، جارجاریش بە چواردەوری خۆیاندا سەمایان دەكرد، لای هەندێك ئەو كارەیان بە جەوهەری راستەقینەی تەسەوف دادەنا، چونكم ئەو چەندەها چیرۆك‌و سەرگوزەشتە زۆرو زەبەندەی سۆفییە سەرەتاییەكان كە دەكرا هەمیشە ژیری‌و عەقڵ رابكێشێ‌‌و، ئەو شیعرانەی كە بەشێوەیەكی ناوازە دەخوێندرانەوە، فرمێسكی گەشی بیسەرانی دەبزواند، بە ئەندازەیەك وای لێهات كە دەرۆزەكردن لەبەردەمگاهی دەوڵەمەندان‌و پارانەوە‌و داوای فەروبەرەكەت بۆیان زۆر لە كاروپیشەی باش‌و شەریف ئاسانتر بوو، بۆیە یەكێك لە سۆفییەكان لەسەدەی یازدەهەمدا زۆر توورە ببوو و دەیگووت: "تەماشای جەهەنەمم كرد، بینیم زۆرینەیان ئەوانەن كە بەرگی شڕی سۆفیانەیان لەبەر كردووە‌و، قاپ‌و قاچاخی خواردنیشیان پێیە"، بەڵخی لەشەرحی ئەم گوتەیەدا دەڵێت: ئەوە ئەو كەسانەن كەبەر نەفرین كەوتوون‌و ناپاكیان لە تەسەوفدا كردووە، ئەوان "بانگەشەی زانینی حەقیقەت دەكەن، كەچی جگە لە زاهیریەكەی هیچی دیكەی لێنازانن، چونكە هیچ شتێك لە شەریعەت نازانن، مینبەرو چراو سكیشیان شایەتی ئەم حەقیقەتەن"، هەرچی كات دێتە پێشەوە، هێندەش سكاڵا لە پاشەكشێی‌و كەمبونەوەی تەسەوف زیاتر دەبێت، چەشنی (عورفی) كە یەكێكە لە شاعیرەكانی كۆشكی سوڵتان ئەكبەر لەچامەیەكی چوار خشتەكیدا دەڵێت:

سـۆفــی سەرقاڵــن بەگـــومڕاكــردنی پیـــاوان‌و ژنــــان

گەمژەش لەبوونی جەســــتەی بەهێزو بــادراوە خەمیان

گشت واتاو گوتە جوانەكان بەدەست ئەوینتەوە دەردەدارن

ئەوینداریش ســەرقاڵ ‌و كوشتەی دەستـــی ئــەویندارین

        لێردا عورفی باس لە گرنگترین وەسفی سۆفی راستەقینە دەكات كە فەنابونیەتی لەخۆشەویستی‌و یەكبوونی لەگەڵ ئەویندارەكەیدا.

        وەك لە پێشدا ئاماژەمان بە ووشەی سۆفی كردو ووتمان زۆرجاران ناوی سۆفی وەها بەكارهاتووە كە جۆرێك لە بێڕێزی تێدابێ بۆ بەرامبەرەكەی، بۆیە چەندەها جار (میر دەرد Mir Dard)**** دووبارەی كردۆتەوەو پێی خۆش نەبووە پێی بگوترێ‌ سۆفی، بەڵكو باشترە پێی بگوترێ‌ (موحەممەدی راستڕەو- محمدی مستقیم-)، هەرگیز دوودڵ نەبوو لەناوهێنانی ئەو كەسانەی كە نوێنەرایەتی تەوژمی سۆفی دەكەن بە (بەرازەكان) ناوزەدیان بكات، ئەوانەی بە پێچەوانەی مەزهەبەكەیەوە لەرووی پابەندبوونی شەرعییەوە دەجوڵانەوە، بەراشكاوی رای خۆی دەربارەی ئەوانە دەردەبڕی كە بە (شێخانی بازرگان‌و، شڕوشیتاڵ و سیپاڵ فرۆشان) ناوی دەهێنان‌و لەهەموو شوێن‌و مەكانێك بوونیان هەبوو، لێرەشدا هاورایە لەگەڵ یەكێك لەهاوچەرخەكانی، كە شاعیری عەرەبی (بەدر ئەلحیجازی)ـیە‌و (ئاربری) ئەم شیعرەی خوارەوەی كە گاڵتەكردنە بە پاشەكشێی تەسەوف وەرگێڕاوە:

لەدەمێكدا نەژیاباین كە شێتان پلەی شێخان بەرز رادەگـــرن، بریا

فەقیهــەكانیان هاواریـــان لێدەكـــەن‌و كردوویـــانن بـــە خـــودا

خودایان لەبیركردو وتیان ئەو لەم‌و لەو خۆش دەبێ‌و سزایان نادا

مردیشن بەعەرەب‌و عەجەم پەنای بۆ دەبەن‌و بەكەعبەگاهی دەكەن

خۆدەدەن بەدەست گۆڕو خۆڵیەوە‌و ماچی كەوشكەنیان دەكەن

        حیجازی لەم چەند بەیتەدا ئاماژە بە مەترسی گەورەكردنی لەرادەبەدەری شیخ یان پیری تەریقەت دەكات، واتە ئەوەی كە (ئیقباڵ) لەسەدەی بیستدا ناوی ناوە دەسەڵاتی شێخان، بەواتای دەسەڵاتی رەهای شێخ بەسەر موریدەكانییەوە‌و، ئەو ستەمەشی كە دەرهەق بەو تاقمە باوەڕدارە نەخوێندەوارە دەكرێ‌ كە زۆربەیان لە گوندو شاخەوە هاتوون.

        موسوڵمانە نوێخوازەكان‌و سۆفیان یەكدەنگن لە رەخنەگرتن دەرهەق بە گەورەكردنی تێكرای شێخان‌و ئەو ملكەچی‌و نەوینەوە بۆیان، كە تەنها ئەو كەسە هەست بە مەترسیەكەی دەكات، كە لەچەندەها ناوچەی دیاریكراوی جیهانی ئیسلامیدا ژیا بێت، بۆ ئەوەی بەم خاڵە بگەین، ئەوا پێویستە ڕێگایەكی دوورو درێژ لەمێژووی سۆفیزمدا بگرینەبەر‌و، ببینین چلۆن تەوژمی سۆفیگەری لەنێوەرۆك‌و جەوهەردا یەك شتە، سەربارەی ئەوەی بەگوێرەی كاتی شێخ‌و كەسایەتیەكانی چەندەها شێوەی جیاواوی لەخۆگرتبێ.

سەرچاوەكانی فارسی‌و عەرەبی ئینگلیزی‌و ئەڵمانییەكان:

1.      W.H. Gardner: AL[Ghazali‌s Mishket al-anwar, The niche of Lights (1915). S. 71.

هەروەها هەر دەرباەری ئەم باسە تەماشای ئەم پەرتووكەش بكە:  A.Schimmel: As Through a veil (1982)

2.      نفحات الانس: 255، 226، 31، 298، 225، 432، 517، 427، 296.

3.      كشف المحجوب: 30، 39-40، 42، 38، 11، 7، 44.

4.      الكلابازی: 5.

5.      الرسالة القشیریة: 60.

6.      قطب الدین العبادی: التصفیة فی أحوال الصوفیة (1347 ك/ 1968 ز).

7.      المثنوی: 3: 2361. 6: 2652 – 53.

8.      الخاقانی: الدیوان (1338 ك/ 1959 ز)، لـ 250، بەراووردی بكە بە لـ 51، 369.

9.      مصیبت نامە: عتار، 54. 54، 45، 70-71.

10.    دیوان السنائی: للسنائی، 827، 57.

11.    منطق الطیر: العطار، 245.

12.    شرح شطحیات: فارس بن یحیی بن معاز، 411، 309.

13.    عرفی، الكلیات: (1336 ك/ 1957 ز)، ل 448.

14.    Arberry; Sufism, s. 128

* وەك مامۆستا نوورسیش دەفەرموێت: ((خذ ما صفا دع ما كدر)) واتە: روون وەربگرەو لێڵ فەرامۆش بكە.

** - A.Schmmel; Beschreibung des wahren sufi (1974) هەروەها بابی شەشەم لە پەرتووكی:  Pain and Grace ـی هەمان نووسەر.

*** P.Loosen: Der Weisen Narren des Naisaburi (1921) كە ئەم كتێبە باس لەو جۆرە لە فەیلەسوفە شێتەكان دەكات.

**** شاعیرو سۆفییەكی دەهلەوی هیندیی مەزنە لە سەدەی هەژدەیەمدا، بەزوبانی ئۆردی دەنوسێ، ئێستاش زۆرێك لە قەساید خوێنەكان شیعرو هۆنراوەی ئەو بەكار دێنن بۆ بۆنە ئایینیەكان، خاوەنی پەرتووكی (علم الكتاب)ـەو نووسەر خۆشی پەرتوكێكی نایابی لەسەر ئەم پیاوباشە هەیە.