ياسين ته‌ها

مشتومڕ و تیۆریای زۆر هه‌ن له‌سه‌ر چۆنیه‌تی سه‌رهه‌ڵدانی سۆفیگه‌ريی و ناوه‌ڕۆكی ئه‌م ڕێچكه‌یه‌، هه‌یه‌ ده‌یگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‌ سه‌رده‌می یه‌كه‌می ئیسلام و هه‌شه‌ په‌یوه‌ستی ده‌كاته‌وه‌ به‌ ڕه‌هبانیه‌تی سریانی و سرووته‌كانی ئاینی زه‌رده‌شتی و هه‌ندێك ڕێوڕه‌سمی ئاینه‌ هندییه‌كان. به‌ڵام له‌ناو كورددا سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌م ڕێبازه‌ خواپه‌رستییه‌ زۆر كۆن نییه‌ و دەگەڕێتەوە بۆ چوار سەدە لە پاش کۆچ لە مەککەوە بۆ مەدینە. ئه‌م بابه‌ته‌ گوزه‌رێك ده‌كات به‌ مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی سۆفیگه‌ری له‌ كوردستاندا:

یه‌كه‌م بڵاوبوونه‌وه‌ و ده‌ركه‌وتنی هه‌واڵی ناودارانی ته‌سه‌وف له‌ ناوچه‌ كوردییه‌كانی بن ده‌ستی ده‌وڵه‌تی عه‌باسی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ده‌ی سێیه‌می كۆچی/ نۆیه‌می زاینی(1)، به‌ڵام ده‌كرێت بوترێت كه‌ ده‌ركه‌وتنی به‌رفراوانی سۆفیگه‌ریی هاوكاته‌ له‌گه‌ڵ سه‌ده‌ی چواره‌می مێژووی ئیسلام و ئه‌م سەروبەندەش هاوكاته‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و قۆناغه‌ی كه‌ سۆفیگه‌ری تێدا له‌ زوهده‌وه‌ ده‌په‌ڕییه‌وه‌ بۆ خەمڵین و پێگەشتن(٢). ئه‌و هۆكارانەشی کە یارمه‌تی ده‌ركه‌وتن و په‌ره‌سه‌ندنی سۆفیگه‌رییان داوه‌ زۆرن و ده‌كرێت به‌مجۆره‌ پۆلێن بكرێن:

١_ فاكته‌ره‌ سوننییه‌كان:

له‌به‌رئه‌وه‌ی بنه‌ما و ڕیشه‌ی سۆفیگه‌ری لە سەرەتاوە تا کۆتایی لەسەر زوهد و دنیا نه‌ویستی بنەڕەتە، ناكرێت ته‌شه‌نه‌كردنی مه‌زهه‌بی فیقهی هه‌ندێك له‌ پێشه‌وا زاهیده‌كان له‌ وڵاتی كوردان وه‌ك هانده‌ر بۆ بڵاوبونەوەی ئەم ڕێڕەوە خواپەرستییە  ته‌ماشا نه‌كرێت، چونكه‌ ئه‌وكات زانا پێشه‌واكان و ڕێبەری مەزهەبەکان وه‌ك سه‌رنما ته‌ماشا ده‌كران و شوێنكه‌وتنی ورده‌كاری ژیانیان زۆر باو بووه‌، به‌تایبه‌ت ئه‌و گێڕانه‌وانه‌ی باسی دنیا نه‌ویستی و ڕازیبوون به‌ كه‌می پێشه‌واكان ده‌كه‌ن له‌ سه‌ده‌ی چواره‌می كۆچی/ ده‌یه‌می زاینی(٣) كه‌ ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تا و ده‌سپێكی چه‌كه‌ره‌كردنی بیری سۆفیگه‌ریی دنیا نەویستییە له‌ناو كورد.

له‌م میانه‌یه‌دا سه‌رچاوه‌كان باس له‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌ مه‌زهه‌بی شه‌رعزانی دنیا نه‌ویستی كوفی سوفیانی سه‌وری ڕه‌واج و شوێنكه‌وته‌ی باشی هه‌بووه‌ له‌ شاری ده‌ینه‌وه‌ر له‌ سه‌ده‌ی چواره‌می كۆچی(٤)، ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش هاوكاته‌ له‌گه‌ڵ بڵاوبوونه‌وه‌ی ناوبانگی سۆفییه‌كانی كورد و ناساندنی ده‌ینه‌وه‌ر له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان و له‌ نزیك كرماشان به‌ ”شاری سۆفییه‌كان“ به‌ ته‌نیشت په‌یڕه‌وكردنی مه‌زهه‌بی  پێشه‌وا سه‌ورییه‌وه‌(٥).

پێشه‌وا سوفیانی سه‌وری ( 799 ز مردووه‌) نمونه‌یه‌ك بووه‌ له‌ زوهد و دنیا نه‌ویستی و ده‌گێڕنه‌وه‌ له‌ به‌سڕه‌ به‌ نهێنی و له‌ تاریکایی عیشادا نێژراوه،‌ چونكه‌ به‌هۆی ناڕه‌زایه‌تی زۆری له سته‌م و‌ ده‌ست بڵاوی ده‌سه‌ڵات و خه‌لیفه‌ مه‌نسوری عه‌باسی فه‌رمانی گرتنی هه‌بووه‌(٦). زۆرێك له‌ سۆفییه‌كانیش ئیمامی سه‌ورییان كردووه‌ به‌ نمونه‌و سه‌رنمای خۆیان (٧)، ده‌ركه‌وتنی ڕێبازگه‌ی فیقهیی ئه‌ویش له‌ ده‌ینه‌وه‌ر له‌گه‌ڵ ڕه‌وته‌ سۆفیگه‌رییه‌كانی شاره‌كه‌دا ته‌باو  كۆك بووه(٨)، زۆرێكێش مه‌زهه‌به‌كه‌ی سەوری به‌ هۆكار ده‌زانن بۆ په‌ره‌سه‌ندنی ته‌سه‌وف له‌ شاری ده‌ینه‌وه‌ر، چونكه‌ باكگراوه‌ندێكی دنیا نه‌ویستی و پەڕگیری هه‌بووه(٩)‌. 

هه‌ر له‌ هه‌رێمی چیا و له‌ په‌نا ده‌ینه‌وه‌ردا كۆمه‌ڵێكی زۆر له‌ زانایانی كورد به‌ مه‌زهه‌بی ئیمام ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل ئاشنا بوون، هه‌ندێك له‌وانه‌ش بوونه‌ته‌ یارو یاوه‌ری ئه‌م پێشه‌وا ناوداره‌. ئیمام ئه‌حمه‌د خاوه‌ن بەرهەمێکی تایبه‌ت و سه‌ربه‌خۆیه‌ له‌سه‌ر زوهد و له‌م بواره‌دا زۆربه‌ی زانایان شایه‌تی پێشه‌نگییان بۆداوه(١٠)‌، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌ به‌ڵكه‌ له‌ ژیانی خۆیدا به‌ كرداريی و بەباشترین شێوە زوهدی جێبه‌جێی كردووه(١١)‌، هه‌ندێك له‌ شوێنكه‌وته نیشته‌جێكانیشی له‌ وڵاتی كوردان‌ شوێنپێیان هه‌ڵگرتووه‌ له‌وانه‌ش شێخ جونه‌یدی به‌غدادی (298 ک مردووە) كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا خه‌ڵكی نه‌هاوه‌نده(١٢) كه شارێکە‌ زۆرینه‌ی دانیشتوانەکەی‌ كورد بووه (١٣)، دواتر جونه‌ید ده‌بێته‌ سه‌رمه‌شقی سۆفییه‌كانی به‌غدا(١٤) له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌ شه‌رعزانیدا په‌یڕه‌ویی له بۆچوونەکانی‌ ئیمام ئه‌حمه‌د و هاوه‌ڵانی ده‌كرد(١٥). 

سه‌رچاوه‌ مێژووییه‌كانیش جه‌خت ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ شێخ جونه‌ید بەدرێژایی ئەو کاتەی کە لەبەغدا بووە ‌ به‌رده‌وام له‌ په‌یوه‌ندیدا بووه‌ له‌گه‌ڵ ده‌ڤه‌ری ڕۆژئاوای هه‌رێمی چیا و شاری نه‌هاوه‌ند و له‌ ڕێگای نامه‌ گۆڕینه‌وه‌وه‌ وه‌ڵامی زانا ئاینییه‌كانی ئه‌وێی داوه‌ته‌وه‌ كه‌ زیاتر نامە گۆڕینەوە و پەیوەندییەکانیان له‌ باره‌ی خواپه‌رستی و باوه‌ڕه‌وه‌ بووه(١٦)‌.

جگه‌ له‌ جونه‌یدی به‌غدادی "شێخ جاكیر محه‌مه‌د كوردی" یه‌كێكیتره‌ له‌ ناودارانی حه‌نبه‌لی و ته‌سه‌وف هه‌ر له‌ هه‌مان جێگا و گوزه‌ر (590 ك مردووه‌) (١٧)، جاكیر لای سۆفییه‌كان خاوه‌ن كه‌شف و كه‌راماته‌ و له‌ گه‌وره‌ و ناسراوه‌كانه‌ له‌ عیرفان و له‌ ئیرشاد(١٨)، به‌جۆرێك لایه‌نگره‌كانی دواتر گۆڕه‌كه‌یان كردووه‌ به‌ مه‌زارگه‌ له‌ ناوچه‌ی ڕازانی نزیك له‌ سامه‌ڕا بۆ ته‌به‌ڕوك پێكردنی(١٩). جاكیری كوردی شوێنكه‌وته‌ و هه‌واداری زۆری هه‌بووه ‌و وه‌ها به‌ناوبانگه‌ كه‌ بەڕەبەنی ماوەتەوە و ژنی نه‌هێناوه‌ له‌ ژیانیدا، چونكه‌ یه‌كلابووه‌ بۆ خواپه‌رستيی و كوڕه‌زایه‌كی به‌ناوی ئه‌حمه‌د جێگه‌ی گرتۆته‌وه(٢٠)‌. 

لەبارەی مەزهەبی پێشەوا شافیعیشەوە کە ئاینزای زۆرینەی هەره‌ زۆری مسوڵمانانی کوردە هەندێک کاریگەریی بەهێز هەیە، ئیمام شافیعی خۆی سەروساختەی زۆری لەگەڵ تەسەوفدا نەبووە و بگرە لە هەندێ وتەشیدا ڕەخنەی زۆری لە سۆفییەکان گرتووە(٢١)، بەڵام هاوەڵ و شوێنکەوتەکانی زۆرینەیان ڕۆشتوونەتە سەر ڕێچکەی تەسەوف و ئەم ڕێڕەوەیان هەڵبژاردووە بۆ خواپەرستی (٢٢)، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ کاریگەریی ڕۆڵی سەرنمای شافیعییە ئەشعەرییەکان و وەزیر نیزامولمولکی سەلجوقی (485 ک مردووە). ناوبراو زۆر گرنگی بە سۆفییەکان دەدا، لە خۆی نزیک دەکردنەوە، هەوڵی زۆریدا لەوەی پێشیان بخات و فێریان بکات لە سەردەمی خۆیدا، بودجە و خەرجی ساڵانەی بۆ دابینکردن و زۆر گرنگیدا بەئاوەدانکردنەوەی خانەقاکانیان(٢٣).  

نیزامولمولکی سەلجوقی لە تەنیشت فێرگەی نیزامییەی بەناوبانگ خانەیەکی بۆ شێخی شێخەکانی نەیسابور ئەبوسەعیدی سۆفی نەیسابوری کردەوە(479 ک مردووە) (٢٤)، نەک هەر ئەوە بەڵکە نیزامولمولک خۆی بە مورید و شوێنکەوتەی ئەم شێخە دەزانی، شتێکی ئاشکراشە ئەم گرنگیدانەی نیزامولمولک بە سۆفییەکان ڕەنگدانەوەی زۆری لەسەر خوێندکارانی قوتابخانەی نیزامییە هەبووە کە لقەکانی لە زۆربەی ناوچەکانی جیهانی ئیسلامیدا تەشەنەیان کردبوو لەنێویشیاندا ناوچە کوردییەکان، جگەلەوەش کوردێکی زۆر لەو قوتابخانانە دەیانخوێند و لەژێر ئەو کاریگەرییەدا بوون(٢٥). 

پاش بنیاتنانی خانەی شێخ نەیسابوری لەلایەن نیزامولمولکەوە، ئەم جۆرە خانەیە لە زۆربەی ناوچەکانی تری ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی لە تەنیشت قوتابخانە فیقهییەکان تەشەنەیان کرد(٢٦)، بەجۆرێک لە قۆناغەکانی دواتردا سەرانی تەسەوف کاری وانەبێژییان لە قوتابخانە نیزامییەکان و ئیرشادی سۆفیگەرییان تێکەڵ بەیەکتر دەکرد، بەناوبانگترین ئەو کەسانەش شێخ سوهرەوەردییە کە ناوی ئەبو نەجیب عەبدولقاهر عەبدوڵڵا شافیعی مەزهەبە(563 ک مردووە). سوهرەوەردی خەڵکی وڵاتی سوهرەوەردی کوردنشینە لە هەرێمی چیا(٢٧)، هەروەها شێخی سۆفییەکانی بەغدا بووە و لەهەمانکاتدا سەرپەرشتیکردنی فێرگەی نیزامیەی گرتۆتە دەست(٢٨)، جگە لەویش فەخرولئیسلام ئەبوبەکری شاشی میافارقینی کە سۆفی و ئەشعەری بووە، لەهەمانکاتدا سەرۆکایەتی شافیعی مەزهەبەکانی بەغداشی گرتۆتە دەست و لە قوتابخانەی نیزامییە وانەبێژ بووە(٢٩) .

٢ـ کاریگەرییە شیعییەکان:

بیری شیعەگەريی و ئەفکارە ناواخندارەکانی ئیسماعیليی و قەرامیتە کە لە سەدەی دووەمی عەباسیدا لە ناوچە کوردییەکان تەشەنەیان کردبوو، دوور نەبوون لە بەجێهێشتنی کاریگەری لە قۆناغە پێشەنگەکانی سۆفیگەری، چونکە بەشێک لە بیروباوەڕی سەرنماکانی سۆفیگەری لە بیروباوەڕە شیعییەکانەوە وەرگیراون(٣٠)، جگەلەوەش سۆفیگەریی تەنها پەیوەست نییە بە سوننە مەزهەبەکانەوە بەتەنها، بەڵکە دەشێت کەسێک سوننەیەکی سۆفی بێت یان شیعەیەکی سۆفی(٣١). بەپێی بۆچوونی زۆربەی شارەزایان ڕایەڵی هاوبەشی زۆر لە نێوان سۆفیگەريی و شیعەگەریدا هەیە و تەنانەت زاراوەی سۆفی بۆ یەکەمجار لە مێژووی ئیسلامدا لەلایەن کیماگەری شیعی جابری کوڕی حەیانەوە بەکارهاتووە لە دوای نیوەی یەکەمی سەدەی دووەمی کۆچی کە هاوتای هەشتەمی زاینییە و ناوبراو لە کوفە ڕێبازێکی دنیا نەویستی تایبەت بەخۆی هەبووە(٣٢).

جگە لەوانەی سەرەوە لە پاش شکستهێنانی زۆربەی هەرە زۆری بزوتنەوە شیعییەکان و شکستیان لە گەيشتن بە دەسەڵات پەنایان بۆ زوهد و پەناگیريی و دوورکەوتنەوە لە دنیا بردووە و لەناو سۆفییەکاندا خۆیان کپکردۆتەوە (٣٣)، هەندێک لە بزوتنەوە شیعەگەرییەکانیش زوهد و سۆفیگەرییان وەک هۆکارێکی ڕاکیشانی سەرنجی خەڵک بەکارهێناوە(٣٤)، وەک دامەزرێنەری بزوتنەوەی قەرامیتەی باتنی (حمدان بن حمدون) کە لە خوزستانەوە هاتووە بۆ کوفە لە ساڵی 278کـ/891 ز، و کوردێکی زۆر دوای کەوتوون(٣٥)، حەمدان لە سەرەتادا دنیا نەویستی و زوهدی پیشان دەداو خۆی وەک سۆفییەک نمایش دەکرد لە بەردەم شوێنکەوتەکانی تا ئەوکاتەی خەڵکێکی زۆری لە دەوروبەر کۆبوونەوە ئەوجا ئەوەی ئاشکراکرد کە ئیش بۆ ڕێبازی ئالوبەیت و شیعەگەریی دەکات(٣٦).

لە سەرچاوە مێژوییەکانیشدا ناوی زۆرێک لە ناودارانی کوردی سۆفی شیعە هاتووە لەوانەش میر عوکبەری کوردی(٣٧)، ئەبو ستارەی دەینەوەری(340ك مردووە) (٣٨) کە دانراوێکی هەیە بەناوی (القناعه‌) (٣٩)، کە دەکرێت بکرێتە بەڵگە لەسەر بوونی کۆڵەکەی هاوبەش لە نێوان تەسەوف و شیعەگەریی نەک لەسەر ئاستی ناوچە کوردنشینەکان بەڵکە سەرانسەری جیهانی ئیسلامی بەتایبەت پاش ئەوەی سۆفیگەری ڕووی کردە عیرفان و پەناگیری و ناواخن و لە ڕواڵەتبینی شەریعەت بۆ دەقەکان دوورکەوتەوە(٤٠)، هەروەها لەگەڵ بزاڤە باتنییەکان یەکیگرت لە باسکردنی ئەوەی کە دەقەکان دوو واتایان هەیە یەکێک ئاشکرا و دیار یەکێکی تر نهێنی و ناواخن و بانگەشەگردنی ئەوەی کە هەندێ لە “پیاوانی خوا _ ئەولیا”  خاوەنی بەرچاوڕوونی خودایین لە پەنا زانینی زانستی شەرعیدا(٤١). هەردوو بیری سۆفی و شیعە لەوەدا خاڵی هاوبەشیان هەیە کە پێیانوایە خەڵکی پەنهانی زان و خاوەن کەرامەت باڵاترن لە ئەهلی شەریعەت (٤٢)، وەک ئیبن خەلدونیش دەڵێت هەردوولا لە یەک سەرچاوە ئاویان خواردۆتەوە و قسەیان تێکەڵ بووە و بیروباوەڕی هاوبەشیان هەیە (٤٣).

پ_ کاریگەرییە سیاسيی و کۆمەڵایەتییەکان:

تەسەوف لەکاتێکدا لەناو کورددا سەریهەڵدا لە سەدەی چوارەمی کۆچی کە حوکمڕانی بنەماڵەیی لە کوردستان لە گەشەکردن و ڕەگ داکوتاندا بووە(٤٤)، هەر لەم کاتەشدا ڕۆحی دورکەوتنەوە لە دنیا و گەڕانەوە بۆ دینی ڕەسەن وەک هۆکارێک بۆ دورکەوتنەوە لە سەرکێشی و دنیاویستی و خۆشخۆريی و کەیف و سەفای میرە حوکمڕان و چینە فه‌رمانڕەواکەی ئەوکات سەریهەڵداوە لەکاتێکدا خەڵک لە هەژاریدا دەژیان(٤٥)، ئەم حاڵەتە تەنها لە ناوچە کوردییەکاندا نییە، بەڵکو بەپێی سەرچاوەکان لە زۆربەی ناوچەکانی جیهانی ئیسلامی بۆ هەڵهاتن لە قەیرانی بژێويی و ڕۆحی پەنایان بۆ سۆفیگەری دەبرد (٤٦) و کوردەکان زیاتر لەوان لەگەڵ ئەم ڕێچکەیەدا دەگونجان(٤٧). 

لە سەرچاوە مێژوییەکاندا بەسەرهاتی سەیر لەبارەی کاریگەریی دۆخی کۆمەڵایەتی لەسەر تەشەنەکردنی تەسەوف هەیە، کە تێیدا هەندێ لە چەتە و ڕێگرەکان سۆفیگەرییان وەک پەناگە دۆزیوەتەوە بۆ هەڵهاتن لە ڕابردووی خراپی خۆیان کە بەناوبانگترینیان شێخ ئەبوبەکری بەتایحی کوردییە کە خەڵکێکی زۆر شوێنی کەوتوون(٤٨)، لەگەڵ خوێندکارەکەی  شێخ محەمەد شەنبەکی کوردی کە لە ڕێگرەوە بۆتە گەورەی سۆفییەکانی سەردەمی خۆی و یەکێک لە ناودارترین پایەکانیان لە بەغدا (٤٩)، ئەم دوو کەسایەتییەش کاریگەریی زۆریان هەبووە لەسەر ئەو ژینگەیەی ئیشیان تێدا کردووە و خەڵکێکی زۆریان پەلکێش کردووە بۆ جیهانی سۆفیگەری بەتایبەت پاش ئەوەی وەک تەوبەکار و خەڵکی گەڕاوە بۆ لای خودا دەرکەوتوون و چەندین کەرامەت بەناویانەوە کراوە(٥٠).

سەرەنجام

دەرکەوتنی سۆفیگەری لەناو کورددا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی چوارەمی کۆچی کە تێیدا ئەم شێوازە خواپەرستییە لە زوهد و پەناگیرییەوە دەپەڕییەوە بۆ گەڵاڵەبوون و پێگەشتن و خەمڵین. بۆ ئەم دەرکەوتنەش زیاتر لە هۆکارێک هەیە کە هەندێکیان پەیوەندییان بە ژیانی دنیانەویستی پێشەواکانی شەرعەوە هەیە و هەندێکی تریان پەروەدەیی و سیاسین بەتایبەت پاش ئەوەی نیزامولمولکی سەلجوقی شافیعی مەزهەب وەک موریدێکی سۆفیگەریی چالاک دەکەوێتە بەخشین و یارمەتیدانیان. هاوکات لەگەڵ ئەمەشدا کاریگەریی شیعی لەسەر سۆفیگەریی کوردی جێ پەنجەی هەیە، چونکە تەسەوف تەنها قەتیس نییە لە سوننەدا و لە سەردەمەکانی عەباسیدا کوردستان لانکەیەک بووە بۆ داڵدەدان و پێشوازیکردنی بزاڤەکانی شیعەگەری. جگە لە پاڵنەرە مەزهەبيی و دینییەکانیش بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ناڕەزایی سیاسی لە خراپەکاری میرەکان ڕۆڵی زۆری هەبووە لە هەڵبژاردنی دنیا نەویستی لای هەندێك لە کورد.

سەرچاوە و پەراوێزەکان

(١) الذهبي: سير أعلام النبلاء، ج1، ص 462 ؛ النبهاني: جامع كرامات الأولياء، تحقيق إبراهيم عطوة عوض، مركز أهل سنت، الهند، 2001م، ج2، ص 314. 

(٢) حسام الدين النقشبندي: الكرد في لرستان وشهرزور، ص 343 ؛ أنور المايي: الأكراد في بهدينان، ص 88. 

(3) آدم متز: الحضارة الإسلامية، ج1، ص 387. 

(٤) المقدسي: أحسن التقاسيم، ص 395 ؛ ابن الأثير: اللباب في تهذيب الأنساب، ج2، ص 121. 

(٥)حیدر لشكری: له ‌شه‌ریعه‌ته‌وه‌ بۆ حه‌قیقه‌ت، ص 90 ؛ حسام الدين النقشبندي: الكرد في لرستان وشهرزور، ص 343. 

(٦) ابن النديم: الفهرست، ص 309. ابن العماد: شذرات الذهب، ج2، ص 175

(٧) المناوي: طبقات الصوفية، ج4، ص 47. 

(٨) ابن الأثير: اللباب في تهذيب الأنساب، ج2، ص 121 ؛ ابن كثير: البداية والنهاية، ج12، ص 58 ؛ آدم متز: الحضارة الإسلامية، ج1، ص 389. 

(٩) حيدر لشكري: لةشةريعةتةوة بؤ حةقيقةت، ص ص 70 _71. 

( ) للوقوف على أسماء وبعضا من سير علماء الكرد الحنابلة والذين صحبو الإمام أحمد ونقلوا عنه أشياء ومسائل شرعية انظر الملحق رقم (3) لهذه الرسالة، ص 166. 

(١٠) أبي يعلى: طبقات الحنابلة، ج1، ص 10. 

(١١) ابن الجوزي: مناقب الإمام أحمد، ص ص 329 _341 ؛ أبي يعلى: طبقات الحنابلة، ج1، ص ص 9 _ 14 ؛ موفق سالم نوري: أحمد بن حنبل وعلاقته بالسلطة العباسية _ إشكالية الفقيه والسلطان، مجلة التاريخ العربي، الرباط، العدد 29، 2004م، ص 131 _141. 

(١٢) أبي يعلى: طبقات الحنابلة، ج1، ص 343 ؛ الذهبي: سير أعلام النبلاء، ج1، ص 461 ؛ ابن العماد: شذرات الذهب، ج3، ص 416. عبدالكريم مدرس: علماؤنا في خدمة العلم، ص 141. 

(١٣) القزويني: نزهة القلوب، ص 74. 

( ١٤) السبكي: طبقات الشافعية الكبرى، ج2، ص 260 ؛ المناوى: طبقات الصوفية، ج1، ص 570 ؛ حسن نافعة وبوزورث: تراث الإسلام، ج2، ص 60.

(١٥) أبي يعلى: طبقات الحنابلة، ج1، ص 343. 

(١٦) ن أبو نعيم الأصبهاني: حلية الأولياء، ج10، ص 265.

(١٧) الصفدي: الوافي بالوفيات، ج 11، ص 31 ؛ ابن العماد: شذرات الذهب، ج6، ص 499 ؛ بكر أبو زيد: علماء الحنابلة، ص 141. 

(١٨)  النبهاني: جامع كرامات الأولياء، ج2، ص 4. 

(١٩) الذهبي: سير أعلام النبلاء، ج3، ص 3426 ؛ ابن العماد: شذرات الذهب، ج6، ص 499 ؛ النبهاني: جامع كرامات الأولياء، ج2، ص 4 ؛ عبدالكريم المدرس: علماؤنا في خدمة العلم، ص 143.

(٢٠)  الصفدي: الوافي بالوفيات، ج 11، ص 31. 

(٢١)   قال الإمام الشافعي "أسس التصوف على الكسل"، و قال "لو أن رجلا تصوف أول النهار لا يأتي الظهر حتى يصير أحمق" وكذلك قوله "ما لزم أحد الصوفية أربعين يوما فعاد عقله إليه أبدا"، وغيره من الأقوال في هذا الشأن. انظر: أبو نعيم الأصبهاني: حلية الأولياء، ج9، ص ص 136_ 137 ؛ ابن الجوزي: تلبيس إبليس، ص 327. 

(٢٢)  آدم متز: الحضارة الإسلامية، ج1، ص 353. 

(٢٣)  نظام الملك الطوسي: سياستنامة، ص 21 ؛ عمر سليم عبد القادر التل: متصوفة بغداد، ص 29. 

(٢٤)  نظام الملك الطوسي: سياستنامة، ص 21، ص 21. 

(٢٥)  المقريزي: الخطط، ج4، ص 199 ؛ ناجي معروف: علماء النظاميات، ص 73_ 76  ؛ 187_ 198 ؛ عبدالوحيد: الكرد وبلادهم، 50 ؛ آكو برهان: الحياة العلمية في دياربكر وجزيرة ابن عمر، ص 83 ؛ وللمزيد انظر الفصل الثالث (المذاهب الفقهية السنية) لهذه الرسالة، ص ص 90 _98 والملحق رقم (2) لهذه الرسالة، ص 165. 

(٢٦)  عمر سليم عبد القادر التل: متصوفة بغداد، ص 29. 

(٢٧)  الأصطخري: المسالك والممالك، ص 119 ؛ ابن حوقل: صورة الأرض، ق2، ص 369. 

(٢٨)  ابن حوقل: صورة الأرض، ق2، ص 369 ؛ ابن المستوفي: تاريخ أربل، ق1، ص 107 ؛ الزركلي: الأعلام، ج4، ص 49. 

(٢٩) ابن شهبة: طبقات الشافعية، ج1، ص 323. 

(٣٠)  كارل بروكلمان: تاريخ الشعوب الإسلامية، ص 238. 

(٣١) مريزن عسيري: الحياة العلمية في العراق خلال العصر السلجوقي، ص 137. 

(٣٢)  ماسينيون ومصطفى عبدالرزاق: التصوف، ص 26. 

(٣٣)  فلاح اسماعيل أحمد: العلاقة بين التشيع والتصوف، أطروحة دكتوراه مطبوعة، كلية الدعوة وأصول الدين، الجامعة الإسلامية بالمدينة النبوية، 1991م، ص 113. 

(٣٤) الديلمي: بيان مذهب الباطنية، ص 20. 

(٣٥) ابن الجوزي: المنتظم، ج12، ص 298. 

(٣٦) الديلمي: بيان مذهب الباطنية، ص 20. 

(٣٧) محسن الأمين: أعيان الشيعة، ج8، ص 148 ؛ حيدر لشكري: له ‌شه‌ریعه‌ته‌وه‌ بۆ حه‌قیقه‌ت، ص 57. 

(٣٨) الروزبياني: مێژووی حه‌سنه‌وه‌یهی و عه‌ییاری، ص 124 _125. 

(٣٩) مردوخ الروحاني: مێژووی ناودارانی كورد ، ج1، ص 20. 

(٤٠) ابن خلدون: المقدمة، ج2، ص 238. 

(٤١) فلاح اسماعيل أحمد: العلاقة بين التشيع والتصوف، ص 184. 

(٤٢) رفيق العجم: موسوعة مصطلحات التصوف الإسلامي، ص 19 ؛ فلاح اسماعيل أحمد: العلاقة بين التشيع والتصوف، ص 184. 

(٤٣)  ابن خلدون: المقدمة، ج2، ص 238. 

(٤٤) كارل بروكلمان: تاريخ الشعوب الإسلامية، ص 212 ؛ حسام الدين النقشبندي: الكرد في لرستان وشهرزور، ص 343  ؛ أنور المايي: الأكراد في بهدينان، ص 88 ؛ هدى جبير السفياني: الحياة العلمية في الري وإقليم الجبال في العصر البويهي، ص 84.

(٤٥) ابن خلدون: المقدمة، ج2، ص 225 ؛ مريزن عسيري: الحياة العلمية في العراق، ص 142. 

(٤٦)حیدر لشكری: له ‌شه‌ریعه‌ته‌وه‌ بۆ حه‌قیقه‌ت، ص ٤٥ _ ٤٦ 

(٤٧) باسيلي نيكيتين: الكرد، ص 355. 

(٤٨) النبهاني: جامع كرامات الأولياء، ج1، ص 424_425 ؛ أنس محمد شريف الدوسكي: أتباع الشيخ عدي بن مسافر الهكاري من العدوية إلى اليزيدية، مطبعة هاوار، دهوك، 2006م، ص 80  ؛ النبهاني: جامع كرامات الأولياء، ج1، ص 425.

(٤٩) المناوي: طبقات الصوفية، ج4، ص 182 ؛ عمر سليم عبد القادر التل: متصوفة بغداد، ص 69.

(٥٠) المناوي: طبقات الصوفية، ج4، ص 182 ؛ عمر سليم عبد القادر التل: متصوفة بغداد، ص 69.