فەتحی محه‌مەد عەلی عەبدوڵڵا مودەریس، ڕاوێژكار لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی/ حكومەتی هەرێمی كوردستان
هەرچەندە هەڵکەوتەی جیۆگرافی کوردستان و سروشتەکەی لە گشت لایەکەوە شاخاويی و بە دۆڵایی دەورە دراوە، بەڵام بڕوامان وایە ئەو ڕاستيیە سروشتيیە لەچوارچێوەی هاوكێشە سیتراتیجیيەكاندا خوێندنەوە و لێكدانەوەی تری بۆ دەكرێت.
بەدرێژایی مێژوو بە هەزاران ساڵ كورد نیشتمانێكی هەیە و بەڵگەكان دووپاتی ڕەسەنایەتی هەبوونی میللەتێكی كوردنشین بەناوی جیا لەو ناوچەیە دەكەنەوە و ئەو شوێنەش كوردستانە، ئینجا لەنێو ڕووداوەكان و گۆڕانكاريیە مەزنەكان كورد خۆی ئەو ناوچەیەی لای گونجاو بووە و ویستی كۆچی گەورەی نەبووە.
پرسیاركردن لە مانەوەی زمانی كوردی دەكرێت هەروەك چەند زانایەكی زانستی مرۆڤ Anthropology و مێژووناسان ئەو پرسیارە دەكەن: نهێنی مانەوەی زمانی كوردی وەك خۆی و ڕوونەدانی گۆڕانكاری بەرچاو لە بنەڕەتی زمانەكە هەروەك لە دوا تێبینیمان و لێكدانەوەمان بۆ ئەو پرسیارە لە سیمینارێك، كە زانكۆی سۆران بۆ ئێمەی ڕێكخستبوو بە بەڵگەی زانستی گرنگ لە وەرگێڕانی ڕوونووسە مێخەكيیەكان شرۆڤەی بابەتیانەمان خستە ڕوو، لەوانەیە فاکتەری بەرگەگرتن و مانەوەی هەتاهەتایی زمانی كوردی و كورد لەنێو ئەو جیۆگرافیەدا زامن کراوە و زمانەکەی وەک قەڵغان بووەتە ئامێری پاراستنی ئەو قەوارە کۆن و مێژوییە، کە بە بەڵگەوە ئەوه دەسەلمێنێ تاکە زمانە لەنێو زمانەکانی مرۆڤ، کە بەردەوامە و لەناو نەچووە و بگرە قۆناغ بە قۆناغ و سەردەم لەدوای سەردەم بەهێزتریش دەبێت.
من بڕوام وایە بە ناساندنی بەڵگە، کە زمانی کوردی (بەو شێوازە سەرەتایەی ڕابردوو) لە زمانی سۆمەری کۆنترە، لانی کەم ( هەردوو زمان هەمان سەرچاوەیان هەیە). گرنگیەکە لەوەدایە، کە ئەو زمانە تاکو ئێستا زیاتر لە پەنجا ملیۆن کەس ئاخاوتنی پێدەکات، هاوکات لەکاتی بەراوردکردنی لەگەڵ سۆمەريی و بابلی و ئەکەدی، تێبینی دەکەین کە ئەو زمانانە هەزاران ساڵە لەناوچوون، هەرچەندە زمانی سۆمەری وەک نموونە زیاتر لە هەزار ساڵ قسەی پێکراوە و زمانی حەوت دەوڵەته شاری حوکمڕانی(لەگش و سۆمەر و لارسا و ئۆروک و ئوڕ و ئادابا بورسیبا) و تەنیا لەنێو لاپەرەکانی میژوودا چەند کەسانێک توانای خوێندنەوە و قسەکردنیان پێی هەیە، ئەوەش بۆ مەبەستی شوێنەوارناسین.
بەر لە سەردەمی سۆمەریيەکان (پێش کۆچکردنیان لە باكووری میزۆپۆتامیاوە بۆ باشوور)، گۆتیيەکان و لولوبیيەكان و مادەكان و میتانیيەكان (نەژاد و باپیرانی کورد بە ئاماژەکانی کتێبە ئاسمانیيەکان وەک میللەتی شاخی جودی (گووتی) شێوازی سەرەتایی شارستانیەت و ڕێکخراوە هۆزایەتی لە حوکمڕانی و کولتووری تایبەت بە خۆیان هەر لە سەرەتایی دەستپێکردنەوەی دووەمی مرۆڤایەتی خاوەنی زمانی تایبەت و ئایينی یەکتاپەرستی بوونە، هەر لەنێو ئەو هۆزە گەورە و شاخاویيەدا بەرەیەک بە هۆكاری تایبەتی نەزانراو کۆچیان کردووە بۆ باشوور و نيشته‌جێبوونیان لە سەرەتاکانی هەزارەی پێنجەمی پێش زایین.
نهێنیيەکانی مانەوەی زمانی کوردی پێویستی بە شرۆڤەكردنە (لە مێژوودا كورد ناوی جۆراوجۆریان هەبووە نسیبەت بە شوێنەکانیان) و زمانی کوردی دوای زیاتر لە هەشت هەزار ساڵی مێژووی تۆمارکراو ئامانجمانە (نهێنيیەکان بە بەڵگەوە) بڵاوی بكەینەوە.
کورد خاوەن کۆنترین شارستانیەتە، شارستانیەت پێویستە چەند فاکته‌ر و هۆکار و کاریگەر و دۆخی هەمەجۆر و چەشن لەخۆبگرێت، وەک خاک و ئینتما بۆ شوێن و زمان و قەوارەی نەتەوەیی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی لەسەر ئەو خاکەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە بەڵگە و دەقەکانی پەیامە ئاسمانیيەکان و ڕوونووسە مێخەكیيەكان لە سەردەمی سۆمەریيەکان و دواتر وجودی هەبووە، بەڵام کورد بەناوی تر و زاراوەی تر و نازناوی جیا کە هەمان مانا و ئاماژە دەبەخشێت وەک (کاردا) یاخود(کاردۆخ).
گومان لەوەدا نییه کە زمانی کوردی یەکێکە لە زمانە کۆنەکانی مرۆڤ، بەڵکو لە زمانە هەرە کۆنەکانه، کە مرۆڤ لە سەرەتای ژیانیدا ئاخاوتنی پێ کردووە. لەوە گرنگتر ئەو زمانە سەرەڕای ئاخاوتن ڕەسەنایەتی، مانەوەیەتی هەروەک خۆی بە هەزاران ساڵ دوابەدوای ڕووداوەکانی ناوچەکە، کە هەردەم کاریگەريیە خراپەکانی لەسەر کورد و زمانی کوردی هەبووە، بەڵام ئەو ڕووداوانە بۆ ماوەيه‌كى درێژ لە هەژموونی پادشایەتی و زلهێزەكانی ئەوكاتی ڕزگاری بووە و تواناكانی ماوەتەوە، لەکاتێکدا نزیکەی دوو هەزار و پێنج سەد ساڵیش دەبێ کە شارستانیەتی سۆمەريی و ئەکەديی و بابليی و زمانەکەیان کە زیاتر لە دوو هەزار ساڵ ئاخاوتنی پێ دەکرا و سەرتاسەری ناوچەی هەردوو ڕووباری دیجلە و فورات، بەگشت کولتوورەکەی کۆتایی هاتووە و بووەتە بابەتێکی مێژوو.
بۆ تێگەیشن لە مەسەلەی مانەوەی زمانی كوردی ئەو خاڵانەی خوارەوە وەك لێكۆڵینەوە هەوڵدەدەین لێكدانەوەی بۆ بكەین:
-هێزی زمانی کوردی لە خودی میللەتی کوردەوە هەڵقوڵاوە، کە بە سروشت و نەریت تاکەکەسی کورد لە مێژوودا ئینتمای زۆر بەهێز بووە بۆ خاکەکەی و هەموو كات بەرگری لەوە کردووە، کە پارێزگاری لە خۆی و هوزەکەی بکات، تایبەتمەندی کۆمەڵایەتی لەنێو عەشیرەت و هۆز و ئینتما بۆ خاک و زمان و دابونەریتی باپیران کاریگەری هەیە لەسه‌ر مانەوە و نەگۆڕان، لە دیدی کۆمەڵایەتیيەوە دەتوانین بڵێین، کە پەیوەندیيەکانیان لەگەڵ جیهانی دەرەوەی چیاکان سنووردار بووە و دوژمنەکانیان زۆر بە ئەستەم توانایان بەکارهێناوە بۆ داگیرکردن، لەبەرئەوە ئەو دابڕانە لە میللەتانی تر لەو ڕوانگەوە بە فاکتەری ئەرێنی هەژمار دەکرێت.
-کوردستان لەسەر نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر لە ٧٥% خاکەکەی ناوچەی شاخاویيه، لەدێر زەمانيشەوە زۆربەی دانیشتووانی شاخەکان لەنێو دۆڵ و قەد شاخ و لەسەر لووتکەکان نيشتەجێ بوونە، ئەو دابڕانە جیۆگرافیایە هەرچەندە لە چەند کاتێکدا وەک فاکتەری نەرێنی بووە بۆ کوردستان، بەڵام لەچوارچێوەی مێژوو و مانەوەی زمانی کوردی وەک خۆی لەو ناوچەیەدا فاکتەری هێز و سروشتی هەتاهەتایی بەو زمانە بەخشیوە، لەبەرئەوە دوژمنانی کورد، كە هەوڵیانداوە کوردستان داگیربکەن و سیاسەتی سڕینەوەی ناسنامە بەکاربهێنن، بەڵام هەردەم ئەو هەوڵانە سەركەوتوو نەبووە.
لەهەمانکاتدا تێبینی ئەوە دەکەین، کە کوردانی ناوچە کراوەکان بە ئامانج کراون و هەڵمەت و هێرشی داگیركاران سانا بووە بەدرێژایی مێژوو، بەڵگەش بۆ ئەو زۆرە لە مێژووی کۆن و نوێ.
-لێرەوە كە مێژوو ئەو ڕاستیە دەسەلمێنێت كە زمانی كوردی بەرگەی هەتا هەتایی هەیە پاڵپشت بە سروشتەكەی، ئەوە مانای ئەوەیە كە هەر سەردەمێك وەك فاكتەری و ئەركی كورد هەوڵدانە بۆ پاراستنی زمانەكەی بە ڕێگای بە هێزكردنی و بۆ گونجاندنە ئەو سەردەمە. مانەوەی زمانی كوردی مانای ئەوەیە ئێمە هەوڵ بدەین كە تایبەتمەندی بۆ بوارەكانی ژیان لە چوارچێوەی ئەو پڕۆژەیەیە داهێنانی بۆ بكەین وەك دانانی وشەسازی و زاراوە و دەستەواژە بۆ زمانی كوردی لە چەندین بوار و تایبەتمەندی وەك:
-زاراوه و وشەسازی زمانی كوردی تایبەت بە بازرگانی.
-زاراوە و وشەسازی زمانی كوردی تایبەت بە پڕۆتۆكۆڵ و دیپلۆماسيیەت.
-زاراوە و وشەسازی زمانی كوردی تایبەت بە بوارەكانی زانست.
-زاراوە و وشەسازی زمانی كوردی تایبەت بە یاسا.
بێگومان ئەو هەنگاوانە ئەگەر جێبەجێ بكرێن ئەوا پێگە و هێز دەدات بە زمانی كوردی بۆ ئێستا و دواڕۆژدا، لایەنی جێبەجێكار بۆ بە پراكتیزەكردنی ئەو پڕۆژەیە لە دەستەجەمعی حكومەت و زانكۆكان و ئەكادیمیيای كوردی و ڕۆشنبیر و زمانناسان و پسپۆڕی شارەزا خۆی دەبینێتەوە ئەگینا هەر لایەنێك ئەگەر هاتوو بەشدار نەبێت ئەوا دەرئەنجامەكان دروست و تەواونابێت؟
چەمكەكان لە واقیعی گۆڕانكاریيەكان وەك حەتميەتی جیهانگیری تێكەڵ بەیەكتر بوون و پێویستە ئێمەی كورد لەنێو ئەو هاوكێشەیەدا بە ڕێگای زمانەكەمان و ئاگاداری زمانەكانی جیهانی ئاشنا ببین بەشێوازی مامەڵەكردن و دەستنیشانكردنی نەخشە ڕێگایەك كە دیدگای داهاتوو ڕوونتر بێت.