ئا: خاڵ

ناوی كتێب: ئایینزای ئەشعەری لە ناو كورددا

نووسەر: د. یاسین تەها محەمەد

بڵاوكار: خاڵ بۆ هزر و ڕۆشنبیری

نۆبەو ساڵی چاپ: یەكەم، 2024

ئەم كتێبە لە بنەڕەتدا تێزی دكتۆرایە و بە پلەی "نایاب" لە گفتوگۆدا لە "زانستە مرۆڤایەتییەكانی" زانكۆی سلێمانی وەرگیراوە. كارەكەش لێکۆڵینەوەیەکی مێژوویی - شیكارییە لە بارەی گەشەسەندنی ئایینزای ئەشعەری لە پانتایی كوردیدا و پەیوەندی بە ڕێبازە ئایینییەکانی ترەوە  لە نێوان سەدەی ٤-٨ك/١٠-١٤ز، كە بە "سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامی" دەناسرێت. لەم كارەدا هەوڵدراوە بە بەكارهێنانی میتۆدەكانی لێكۆڵینەوەی مێژوویی كەلێن و نادیاری زۆر لە ڕاستییە مێژووییەكانی پەیوەست بە مێژووی عەقیدە پڕ بكرێنەوە، بەهۆی ئەوەشی زۆر لە زاراوە عەقیدەیی و شەرعزانییەكان هێشتا هاوتا و بەرانبەریان لە زمانی كوردیدا بۆ دانەتاشراوە ناچار لە توێژینەوەكەدا بە زمانی عەرەبی دانراونەتەوە یان هاوتای كوردییان بۆ دانراوە.  

بەپێی پێناسەكانی توێژینەوەكە "ئەشعەری، ئایینزایەكی عەقیدەیی كەلامیی سوننەی بەربڵاوە، لە سەدەی (٤ك/١٠ز) لە بەغداد سەریهەڵداوە و دواتر قۆناغ بە قۆناغ بە زۆر ناوچەی جیهانی ئیسلامی لە ڕۆژهەڵاتەوە هەتا ڕۆژئاوا پەلیهاویشتووە". هەروەها "ئەم ڕێبازە هەوڵدەدات لێكدانەوەی عەقڵ و واتا ڕووكەشەكانی دەق پێكەوە بگونجێنێت، پشت بە لێكدانەوە و دواتریش فەلسەفە دەبەستێت بۆ تێگەیشتن و ڕوونكردنەوەی عەقیدەی ئیسلامی و سیفەتەكانی خودا".

توێژەر ئەوەی خستووەتەڕوو كە بنكۆڵكارییەكە "هەوڵێكە بۆ دەرخستنی پەرەسەندنەكانی مێژووی عەقیدەی ئیسلامی لە ناوچە كوردنشینەكانی بندەستی خەلافەتی عەباسی، هەروەها سۆراغی ئەوەش دەكات چۆن و بۆچی لە سەدەكانی نێوەڕاستی ئیسلامیدا شافیعییە ئەشعەرییەكان لە پانتایی كوردیدا زۆر و باڵادەستبوون لەكاتێكدا پێشتر بەركەوتەی زۆریان لەگەڵ خەواریجەكان و دواتر مەزهەبە فیقهییەكاندا هەبووە. هەروەها تیشكدەخاتە سەر پەیوەندیی شەرعزانانی كورد و نیشتەجێی ناوچەكانی ژیانكردنی بە گەورە ڕێبەرانی ئەشعەریی و لەهەمانكاتیشدا مەزهەبە عەقیدەییە دژبەرەكانی ئەم ڕێبازەوە، كە شوێنكەوتووانی واتا ئاشكراكانی نەقڵن (سەلەفییە حەنبەلییەكان).

بەپێی ئەنجامگیرییەكانی ئەم تێزە زانكۆییە هەتا سەدەی (٨ك/١٤ز) ئایینزای ئەشعەری لەسەر ئاستی جیهانی ئیسلامیی ئەوكات باڵادەستترین تەوژمی ناو بەرەی سوننە بووە، یەكێك لەو پانتاییە جوگرافیی و مرۆییانەیشی تێیدا بڵاوبووەتەوە و كاریگەری لە سەر داناوە، ناوچە كوردنشینەكان و شەرعزانەكانی نیشتەجێی ئەم ناوچانە بووە، بەجۆرێك زۆربەیان بوونەتە بەشێك لە بانگخوازانی ئەشعەری، بەتایبەت كە لە مشتومڕ و دەمەقاڵێ هزریی و عەقیدەییەكاندا لە سەدەكانی ناوەڕاستی جیهانی ئیسلامیدا سنوورێكی جیاكەرەوە نەبووە، دەستەبژێرەكان بەیەكتر كاریگەربوون و لە ڕۆژهەڵاتەوە هەتا ڕۆژئاوا گەشتوگەڕانیان كردووە و ئەركیان پێسپێردراوە و كاری وانەبێژیی و فەتوادان و دادوەرییان كردووە، ئەمانەش كاریگەرییان لەسەر ناوچەكانی نیشتەجێبوونی كورد هەبووە كە بریتین لە: جزیرە، ئەرمینیە، ئەزەربیجان، چیا، شارەزوور، هەولێر  لەگەڵ ناوچەكانی نیشتەجێبوونی ئەیوبییەكان و هۆزە كوردییەكانی لە هەردوو وڵاتی شام و میسر بەتایبەت كە ئایینزای ئەشعەرییان بووە بە بیروباوەڕی فەرمی دەوڵەتی ئەیوبی و هەموو تواناكانی دەوڵەت خراوەتە خزمەت بڵاوكردنەوە و پەرەپێدانییەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی شیعە ئیسماعیلییە باتنییەكان.

ناوەڕۆك و بەشەكان:

 توێژینەوەكەی، كە لە شێوەی كتێبدا چاپكراوە لە چوار بەش پێكدێت كە ناوەڕۆكەكانیان بەم جۆرەی خوارەوەیە: 

    بەشی یەكەم: باسی ڕەوشی مەزهەبی و ئایینی لەناو كورد، بەر لە بڵاوبوونەوەی ئایینزای ئەشعەری دەكات. لەم بەشەدا تیشكخراوەتەسەر بیری خەواریج و شیعە لە ناوچە كوردنشینەكان بەوپێیەی دوو لە دێرینترین گرووپەكانی ئیسلامن، هەردووكیشیان لە هەناوی شەڕی "صفین" دەركەوتوون (37ك)، لێكەوتەشیان لەسەر ناوچە كوردییەكان هەبووە و شوێنكەوتە و هەواداری خۆیان لە چینی حوكمڕان و خەڵكە ئاساییەكەش هەبووە، دواتر چوار مەزهەبە فیقهییە بڵاوەكەی سوننە (حەنەفی، مالیكی، شافیعی، حەنبەلی) جێگەیان دەگرنەوە. هەروەها باس لە بڵاوبوونەوەی سۆفیگەریی و ڕەوتە هاوشێوەكانی كراوە لەنێو كورددا، كە شێوازێكە لە ئیسلامی كۆمەڵایەتی دوورە دەست لە شارەكان و دواتریش هەندێكیان هۆكاری بڵاوبوونەوەی بیروباوەڕی ئەشعەری بوون (الشاشي الفارقي بەنمونە) هەندێكی تریان لە نێوان ئەشعەریی و پەیڕەوانی نەقڵدا وەستاون و بیروباوەڕیان تێكەڵەیەك بووە لە هی هەردووكیان لە چەشنی هەندێك لە ناودارانی خێزانی سوهرەوەردی كە بەركەوتەیان لەگەڵ هەولێر و ئەیوبییەكان و كۆمەڵگە كوردییەكاندا زۆر بووە.

بەشی دووەم: تایبەتە بە ڕونكردنەوەی بنەما سەرەكییەكانی ئەشعەری وەك ڕێبازێكی عەقیدە و تیشكخستنەسەر كەسایەتیی دامەزرێنەرەكەی "أبو حسن الأشعري" و قۆناغەكانی بیركردنەوەی. لە باسێكی تردا پەرەسەندنی مەزهەبەكە لەسەر دەستی جێگرەوە و ڕێبەرانی تر خراوەتەڕوو كە هۆكاری پاراستن و فراوانكردنی ئایینزاكەبوون لەوانەش: باقلانی و كیای هەراسی و بەیهەقی و فەخری ڕازی و غەزالی، لەگەڵ ئاماژە بە پەیوەندیی هەندێكیان بە ناوچە كوردنشینەكان و ناودارەكانی. هەروەها لەم بەشەدا گرنگترین ئەو بیروباوەڕ و بنەمایانە خراونەتەڕوو كە ئەشعەری جیادەكاتەوە لە مەزهەبە عەقیدەییەكانی دیكەی ئیسلام بە گشتی و حەنبەلییە سەلەفییەكان بە تایبەتی. لە كۆتاییشدا سێ هۆكاری بڵاوبوونەوەی ئەشعەری لە سنوری دەوڵەتی عەباسیدا باسكراوە، كە پەیوەندیی بە پشتیوانی دەسەڵاتی سیاسیی و پێگەی شاری بەغدا و جۆری گوتاری نێوانگری ئەشعەرییەكانەوە هەیە لە نێوان بەرەكانی عەقڵ و نەقڵ.

بەشی سێیەم: تایبەتە بە بڵاوبوونەوەی ئایینزای ئەشعەری لەناو كورد لەگەڵ تیشكخستنەسەر هۆكارەكان و شێوازی بڵاوبوونەوەكەی لە ڕێگای شەرعزانەكان و قوتابخانەكان و سیاسەتە ئایینزاییەكانی دەوڵەتەكەی سەلاحەدینی ئەیوبییەوە. پاشان لەسەر مەڵبەندەكانی بڵاوبوونەوەی ئەشعەری هەڵوێستە دەكات لەو ناوچانەی كوردنشین بوون، ئاماژەیش بە ژمارەیەك شەرعزانی شافیعی دەكات كە چالاك بوون لە ئایینزای ئەشعەری، یان گەیشتوون بە دیداری گەورە ڕێبەرانی، چ بە وانەخوێندن بێت، یان خۆیان لە خێزانێكی ئایینی و زانستی ئەشعەریمەزهەب بوون، ژمارەی ئەمانەش لە سەرچاوە مێژووییەكاندا دەوروبەری پەنجا شەرعزان و بانگخواز و كەسایەتی ناسراو بوون و لە پاشكۆی كۆتاییدا ناو و نازناو و شوێنی ژیان و ساڵی مردنیان پێڕستكراوە.  

بەشی چوارەم: تایبەتە بە سۆراغكردنی دابەشبوونی شافیعییە كوردەكان لە نێوان ئەشعەریی و سەلەفییەكان، هەروەها گرنگیدەدات بە حەنبەلییە شوێنكەوتەكانی نەقڵ كە ئێستا پێیاندەوترێت "سەلەفی" و كاریگەرییان لە پانتایی كوردیدا، ژمارەی ئەمانەش بەرچاوە و لە كۆتایی توێژینەوەكەدا پێڕست بۆ ناو و ساڵی مردنیان كراوە، لە پەنا ئەمانەشدا  ئەهلی فەرموودە و سۆفییەكانی نێوانگر لە نێوان پەیڕەوکەرانی عەقڵ و نەقڵ هەن. ئەم بەشە لەسەر بەریەككەوتنی ئەشعەریی و حەنبەلییەكانیش لە بەغداد و ناوچە كوردنشینەكان هەڵوێستە دەكات، لەگەڵ ئاماژەكردن بە هەندێك لە فەرموودەناسان "أهل الحدیث" لەناو كورددا و دەگاتە ئەو دەرەنجامەش كە شانبەشانی ئەشعەرییەكان لە ناوچە كوردنشینەكاندا شوێنكەوتەكانی نەقڵ و دژبەرەكانی كەلام ئامادەیی و كاریگەرییان هەبووە، نموونەی ئەوانەش ئیبن سەلاحی شارەزووریی و شێخ عەدی كوڕی موسافیر و ئەبو حەسەنی هەكاری و ژمارەیەكی دیكەن لە ناودارانی شارەزووری.

 لە پاش بەشەكان، گرنگترین دەرئەنجامەكانە كە توێژینەوەكە پێیگەیشتووە و خستنەڕووی كۆمەڵێك زانیارییە كە هەڵهێنجراوی بنكۆڵكارییە مێژووییەكانی ناو تێزەكەن. سەرەكیترین ئەنجامیش كە توێژینەوەكە پێی گەیشتووە؛ ئەوەیە شوناسی ئاینزایی ناوچە كوردییەكان چ شەرعزانی، یان عەقیدەیی لە نێوان سەدەكانی 4_10ك/10_14ز فرەچەشنی و فرە جۆری بووە. لە پەنا باڵادەستی ئەشعەریدا، بۆچوونە نەقڵگەراكان و شوێنكەوتنی مانای ئاشكرای دەقەكان جۆرێك لە ئامادەییان هەبووە، لە نێوان ئەم دوو بەرەیەشدا هەندێك لە سۆفییەكان لە نێوان عەقڵ و نەقڵدا لە پێگەیەكی مامناوەنددا وەستاون، جگەلەوەش هەندێك كەسایەتی و ناوداری تری كورد نەچوونەتە نێو مشتومڕەكانی عەقڵ و نەقڵ و نەبوونەتە بەشێك لێی لە چەشنی شەرعزانی ناوداری شافیعی "ئیبنوگەچی دەینەوەری" (مردووە: 405ك).