پ.ی.د. شۆخان محمود حسێن، مامۆستای زانکۆ/ پسپۆڕی کۆمەڵناسی

سروشت و تایبەتمەندییەكانی كەسایەتی مرۆڤ، یەكێكە لەو پرس و بابەتە گرنگ و هەستیارانەی كە ئەندێشە و سەرنجی زۆرێك لە بیرمەند و زانا و توێژەرانی بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە و هەوڵیانداوە بەپێی پسپۆڕی و دونیابینی خۆیان، پێناسە و شرۆڤەكارییەكی ورد بۆ ئەو بابەتە بكەن، لەوبارەیەوە دەروونناسی بە ڕەگەز ئەمریكی گۆردن ئەڵپۆرت(1897-1967) بەجۆرێك پێناسەی كەسایەتی دەكات كە بریتییە لە: "ڕێكخستنێكی دینامیكی پەنهانی ناو ناخی تاك، كە بەرپرسە لە دیاریكردنی تایبەتمەندی و ئاكار و بیركردنەوە و ڕەفتاری تاك"، ئەوەش دەخاتەڕوو كە كەسایەتی بریتییە لە : سروشتی ڕاستەقینەی مرۆڤ[1]، هاوكات دەروونناسی ئەمریکی(لۆرانس برافین) كەسایەتی بەوە پێناسە دەكات كە بریتییە لە: ڕێكخستنێكی ئاڵۆزی زانیاری و ویژدان و ئاكار، كە ئاڕاستە و سەمتێك بە ژیانی ئەو كەسە دەبەخشن، یاخود لە كۆمەڵێك بونیاد و كردەوەی ئەوتۆ پێكهاتووە، كە سروشت و شارەزایی ئەو كەسەی تێدا ڕەنگدەداتەوە[2]، هاوكات (رایموند بیرنارد كاتل) دەروونناسی ئەمریکی، كەسایەتی بەو ڕەفتارە دیار و نادیارانە پێناسە دەكات، كە پێشبینی دەكرێت كەسێك لە هەڵوێستێكی دیاریكراودا ئەنجامیانبدات[3]، جێگەی سەرنجە كە پسپۆڕ و شارەزایانی بواری دەروونناسی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە بۆماوە كاریگەریی و شوێنەواری توند لەسەر كەسێتی تاك جێدەهێڵێت و ڕەفتار و بیركردنەوەی تاك ئاڕاستە دەكات.

     ئەمەش لە كاتێكدایە بیرمەند و زانایانی كۆمەڵناسی و زانستە مرۆییەكان، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە لە پاڵ بۆماوە، ژینگەی سروشتی و جوگرافیا و كولتوور و كۆمەڵگە، سیما و تایبەتمەندی كەسایەتی تاك دیاری دەكەن، لەوبارەیەوە بیرمەند و كۆمەڵناسی فەرەنسی (ئەمیل دۆركهایم) پێوایە كەسایەتی دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە و كۆمەڵگە و عەقڵی دەستە جەمعی كار لەسەر چەسپاندنی كەسایەتی و سیما بنەڕەتییەكانی تاك دەكات، بەجۆرێك هەر لە منداڵییەوە تاكو پێگەیشتینی هەڵگری كۆمەڵێك سیفات و تایبەتمەندی كۆمەڵگاكەیەتی، ئەوەش دەخاتەڕوو كە كەسایەتی لە ئەنجامی ڕەفتارە كۆمەڵایەتییەكانەوە دەردەكەوێت و دەچەسپێت[4]، هەر لەوچوارچێوەیەشدا كەسایەتی بە دیاردەیەكی مێژوویی لەقەڵەم دەدرێت كە بەپێی كات و شوێن لە گۆڕاندایە و بەوە پێناسە دەكرێت، كە بریتییە لە كۆی ئەو خەسڵەت و تایبەتمەندێتی و توانا جەستەیی و دەروونی و سۆزداريی و هزرییە بۆماوە و وەرگیراوانەی مرۆڤ، كە لە پرۆسەی گەشەكردنی مێژووییدا بەدەستی هێناوە و لە كەسانی دیكەی جودا دەكاتەوە[5].

   لەم سەربەنەوە و بەرمەبنای تێروانینی شارەزایان دەكرێت بەوە پێناسەی كەسایەتی بكەین، كە بریتییە لە كۆی بیركردنەوە و هەڵسوكەوت و ڕەفتاری تاك، كە لەڕێگەی بۆماوە و ژینگەی سروشتی و كۆمەڵایەتییەوە بەدەستیهێناوە و بەهۆیەوە لەوانی دیكە جیاواز دەردەكەوێت .

   هاوكات شارەزایان بەهۆی ئاڵۆزيی و فرەڕەهەندی چەمكی كەسایەتییەوە، بەشێوەیەكی جیاواز لە كەسایەتی كۆمەڵ یاخود نەتەوەیی دەڕوانن، لەوبارەیەوە مێژوونوسی فەرەنسی (لوسیان فیفر1878-1956) پێیوایە كە كەسێتی نەتەوە یان گەل بریتییە لە هاوبەش بوونی تاكەكانی گەل و نەتەوەیەكی دیاریكراو لە كۆمەڵە سیفاتێكی ئاكاری، كە بەهۆیەوە جیای دەكاتەوە لە كەسێتی نەتەوەیەكی دیكە[6]، بەوەش پێناسە دەكرێت كە بریتییە لە: سیما گشتییەكانی گەلێك یاخود نەتەوەیەك لەڕووی جەستەیی و مەزاج و بیركردنەوە و  شێوازی ڕەفتار لە دۆخە جیاوازەكاندا. [7]

    ئەگەرچی كورد یەكێكە گەلە دێرینەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام مێژووی دراسەكردن و هەوڵدان بۆ ناسینی سیما و تایبەتمەندییەكانی كەسێتی تاكی كورد، دەگەڕێتەوە بۆ پەرەسەندنی هەوڵ وچالاكییە فرە ڕەهەندەكانی ڕۆژهەڵاتناسەكان كە بەشێوەیەكی گشتی لە سەدەی نۆزدەدا بەمەبەستی پاراستنی بەرژوەندییە ئابووریی و سیاسییەكانیان و ناسینی(جوگرافیا، مێژوو، كولتوور، پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، ئاین و ئاینزاو ... )ی ناوچەكانی ڕۆژهەڵات، دەستیان بە كنەوپشكنین و لێكۆڵینەوەی مەیدانی كردووە، لەوچوارچێوەیەشدا بەشێكی زۆر لە ڕۆژهەڵاتناس و كوردناسەكان لە ئەنجامی تێكەڵبوون و مانەوە لەنێو كۆمەڵگەی كوردی، شارەزاییەكی باشیان لەسەر پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و ئایین و مێژوو و كەسێتی و خووڕەوشت و ڕەفتاری تاكی كورد بەدەستهێناوە و دواتریش تێڕوانینی خۆیان لەسەر كەسێتی تاكی كورد لە چوارچێوەی كتێب و بڵاوكراوەكانیاندا خستووەتەڕوو.

   بە بڕوای كوردناسی ڕووسی (ڕۆدینكۆ)، سروشتێكی هاوسەنگ لە كەسایەتی كورددا بوونی هەیە، لەڕووی سایكۆلۆجیشەوە پەسنێكی ڕوونی كەسێتی تاكی كورد دەكات و دەڵێت:" كوردەكان وشكن، بەڵام هەرگیز دڵڕەق نین، سەركەش و سەربەرزن، بەڵام لەخۆبایی و لوت بەرزنین، عاتفی نین، بەڵام دڵسۆز و دڵپاكن، وردو بەسەرنجن.."[8]، هاوكات ئارشاك سافراستیان، ڕۆژهەڵاتناسی ئەرمەنی، لەبارەی كەسێتی كوردەوە دەڵێت:" كوردەكان خاوەنی هەست و ڕوویەكی گەش و بەخەندەن، لەڕووی جەستەییەوە تەندرووستن و هیچ نیشانە و ئاسەوارێكی دڵەڕاوكێ و دەمارگرژییان پێوە دیار نییە"[9].  ئەمەش لەكاتێكدایە كە هەندێك لە ڕۆژهەڵاتناسەكان سیمای ئازایەتی و بەهەیبەتی ودڵنیایی لە كەسێتی تاكی كورددا بەدی دەكەن، لەوبارەیەوە گەشتەوان و بازرگانی فەرەنسی(ژان باپتیست تاڤێرنی) لە ساڵی 1632دا بە كوردستاندا تێپەڕیوە و كەسێتی بەهێز و كاریگەری میرێكی كورد سەرنجی ڕاكێشاوە و دەڵێت:" میری بەتلیس لە میری هەموو وڵاتێكی دیكە بەهێزتر و سەرنجڕاكێشترە، لەبەرئەوەی نەسەر بۆ سوڵتانی عوسمانی دادەنەوێنێ و نە پاشای فارسەكانیش بەهیچ دەزانێت، ئەمەش لە كاتێكدابوو كە هەموو میرەكانی دیكە سەربە یەكێك لەم دوانەبوون"[10]، هاوكات (ڕۆدینكۆ) ئاماژە بە بوێری و چاونەترسی و ڕاستگۆیی كورد دەكات و دەڵێت:" هیچ كوردێك لەوە ناترسێت ڕاستییەكان چەندێك تاڵ و ڕەقیش بن لەڕووی فەرمانڕەوایەكدا چەندیش بە دەسەڵاتیش بێت بڵێت، هەرگیز دانابەزێتە ئاستی درۆ و فێڵبازیكردن"، ئەوەش دەخاتەڕوو كە كورد لە مەیدانی جەنگ و ئازایەتیدا كەس ناتوانێت شان لە شانی بدات [11].

    هاوكات هەندێك لە كوردناس و ڕۆژ هەڵاتناسەكان سیمای ژیریی و زیرەكی لە كەسێتی كورددا بەدی دەكەن و پێیانوایە تاكی كورد ژیر و بەتوانان، لەوبارەیەوە بەدرخان سندی ئاماژە بە تێڕوانینی هەریەكە لە (مێجەر سۆن و تۆمابواو باسیل نیكیتین) دەكات كە تاكی كۆمەڵگەی كوردی بە ژیرو زیرەك ناودەبەن، تەنانەت میجەرسۆن كورد بە زیرەكترین گەل ناوی دەبات[12].

لەلایەكی دیكەوە زۆربەی ڕۆژهەڵاتناسەكان كۆكن لەسەرئەوەی كە كورد گەلێكی ڕووخۆش و دەم بەخەندەن و هەمیشە ئارەزووی گاڵتەوگەپ دەكەن و كەیفیان بە بەزم و خۆشی و شادی دیێت، لەوبارەیەوە هامڵتۆن ئاماژە بەوە دەكات كە:" وێڕای ئەوەی كورد دوورە پەرێزن و مەیلەو ڕەوشتی سكۆتلەندین، بەڵام شەیدای گەمەو گاڵتەن"، كە ئەمەش یەكێكە لە نیشانەكانی دەروون درووستی تاك. ئەمە جگەلەوەی كە سیمای ڕێزگرتن لە گەورە و ژنان و میواندۆسی كورد، یەكێكە لەو بابەتانەی كە گەڕیدە و ڕۆژهەڵاتناسەكانی تووشی سەرسوڕمان كردووە، لەوبارەیەوە باسیل نیكیتین سەرسامی خۆی بەرامبەر ڕێزی منداڵ بۆ گەورەكان دەخاتەڕوو، كە پێیوایە:"مۆركی ڕێزلێنان پەیوەستە بە مرۆڤی كوردەوە"[13]، سەبارەت بە میواندۆستی و دڵفراوانی كوردیش، ڕۆژهەڵاتناسی ڕووسی (خاچاتۆرۆف)، ئەوە دەخاتەڕوو كە میوانداری تایبەتمەندییەكی جوان و گەرمی نەریتی نێو كوردەكانە، كەسیان دەست بۆ میوان نابەن و زیانی پێناگەیەنن، ئەگەر دوژمنی سەرسەختیشی بێت، بەباشی مامەڵەی لەگەڵ دەكات[14].

    بەشێوەیەكی گشتی سیما و تایبەتمەندییەكانی كەسێتی كورد، مۆرك و سروشتێكی چەسپاو و هەمیشەیی نییە، بەڵكو بەپێی كات و شوێن و لەژێر كاریگەری كارتێكەرە سروشتی و سیاسی و كولتوورییەكان گۆڕانی بەسەرداهاتووە، ئەمەش لەو ڕاستییەوە سەرچاوەی گرتووە، كە هەریەكە لە هۆكارەكانی(مێژوو، جوگرافیا، كولتوورو كۆمەڵگە) ڕۆڵیان لە خەمڵین و چەسپاندنی سیماكانی كەسێتی كورددا هەیە. ڕاستییەكی بەڵگە نەویستە كە مێژوو و پاشخانی مێژووی كورد كاریگەری نەرێنی توندی لەسەر كەسێتی كورد جێهێشتووە، چونكە بەدرێژایی مێژوو كورد و كوردستان لەلایەن گەل و دەسەڵاتە زلهێزەكانی ناوچەكەوە داگیركراو بوون و بەشێوە و ئامرازی نادرووست مامەڵەی لەگەڵدا كراوە و هەمیشە بوون و پێگەی ڕەتكراوەتەوە. هەرئەمەش وایكردووە كە لەلایەكەوە هەمیشە تاكی كورد لە دۆخی بەرگریدابێت لەپێناوی مانەوە و ڕزگاری خۆیدا،  لەلایەكی دیكەوە ئەم دۆخە مێژژووییە وای لە تاكی كورد كردووە كە هەمیشە لە ترس و ناسەقامگیری و دڵڕاوكێدا بژی و بۆتە هۆی دەركەوتنی سیمای نەرێنی لە كەسایەتییاندا[15].

فاكتەری جوگرافیاش، یەكێكی دیكەیە لە هۆكارانەی كاریگەری لەسەر كەسێتی كورد داناوە، بەجۆرێك سەختی هەڵكەوتەی جوگرافی كوردستان و تۆبۆگرافیا و جیاوازی پلەی گەرمی بەپێی وەرزەكان، سیمای سەركێشی و گیانی بەرەنگاری و ئازایەتی و دوورەپەرێزی و پتەوی جەستەیی بە كەسێتی كورد بەخشیوە، چونكە پرسی مانەوە لە ژیان، خەڵكی ناوچەكەی ناچار كردووە كە خۆی لەگەڵ ئەو جۆرە جوگرافیا و ئاووهەوایەدا بگونجێنێت، لەلایەكی دیكەوە سەختی هەڵكەوتەی جوگرافی لە ڕابردوودا هۆكارێكی سەرەكی بووە بۆ دابڕاوی ناوچە و هەرێمەكان لەیەكتری، هەر ئەمەش وایكردووە كە تاڕادەیەك ناوچە و هەرێمە جیاوازەكانی كوردستان خاوەنی جۆرێك لە كولتوور و نەریتی و شێوەزاری تایبەت بەخۆیان بن[16].

    كولتوور یەكێكی دیكەیە لەو فاكتەرە سەرەكیانەی كە ڕۆڵی سەرەكی و بەرچاو دەبینێت لە بونیادنانی كەسایەتی تاكدا، كە بە بڕوای ئەنسرۆپۆلۆجیستی ئینگلیزی(ادوارد بیرنت تایلور1832-1917)، بریتییە لە گشتێكی ئاڵۆز لە زانست و زانیاریی و هونەر و هزر و بیروباوەڕ و یاسا و دیسپلین و دابونەریت و ترادسیۆن، یاخود بە دەربڕینێكی تر بریتییە لە گشت ئەو فێربوون و نەریتانەی كە مرۆڤێك وەك ئەندامێكی كۆمەڵگە وەریدەگرێت[17]، واتا و ناوەڕۆكی چەمكی كولتووریش، ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت كە كولتوور بابەتێكە ڕاستەوخۆ بە ڕەفتار و بیركردنەوەی تاكەوە بەستراوەتەوە و لە كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا كاریگەری لەسەر كەسێتی تاك دروست دەكات، كە بێگومان هەرئەمەش هۆكارێكە بۆ جیاوازی كەسێتی نەتەوەكان، هەربۆیە لەژێر كاریگەری بەجیهانی بوون و هەژموونی كولتووری خۆرئاوا، بەشێكی زۆر لە بەها و دابونەریتە جوانەكانی كۆمەڵگەی كوردی كاڵ بوونەتەوە یاخود گۆڕانیان بەسەرداهاتووە، هەرئەمەش كاریگەری لەسەر سیما و تایبەتمەندییەكانی كەسێتی تاكی كورد دروستكردووە.

     فەیلەسوف و زانای كۆمەڵناسی فەرەنسی(ئیمیل دۆركهایم1858-1917 )، ئاماژە بەوە دەكات كە مرۆڤ بۆئەوەی لە كۆمەڵگاكەیدا شوێنی شیاوی هەبێت و لەنێو گرووپە كۆمەڵایەتییەكاندا نرخی بۆ دابنرێت، هەوڵدەدات لەگەڵ بەهاو بنەما و ئاڕاستە باوەكاندا كارلێك بكات، هەربۆیە مرۆڤ لە منداڵییەوە لە خۆگونجاندنی بەردەوام و فێربوونی زمان و ئەو نیشانە و ئاماژانەدایە كە لە كۆمەڵگاكەیدا پەیڕەوی دەكرێن، كە بێگومان پێویستی بە پرۆسەیەكی دوور مەوداو سەختی كۆمەڵایەتی و كولتووری هەیە كە بە پرۆسەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی ناسراوە، كە پرسەیەكە بۆ پێكهێنانی كەسایەتییەك كە لەچوارچێوەی كولتووردا توانای كارلێكی كۆمەڵایەتی هەبێت، كە ئەمەش پرۆسەیەكی لەسەرخۆیە و لە ڕێگەی دەزگا و فەرمی و نافەرمییەكانی وەك(خێزان، قوتابخانە، گرووپی هاوڕێیان، دەزگای ئاینی، ڕاگەیاندن، حزبی سیاسی، ڕێكخراوەكان ...)ەوە، تاك كەسایەتی كۆمەڵایەتی خۆی بەدەستدێنێت.[18]

   بەرمەبنای ئەوەی كە خرایەڕوو، دەكرێت ئاماژە بەو ڕاستییە بكەین كە دەزگا و ئامرازەكانی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەی كوردیدا، نەیانتوانیوە كەسێتییەكی تەندرووست بۆ تاكی كورد بەدیبێنن، چونكە هەروەك ئاشكرایە هەرێمی كوردستان زیاتر لە چارەكە سەدەیەكە لە گێژاوی قەیرانە ئابووریی وسیاسیەكاندایە و نەیتوانیوە زەمینەسازی بۆ فەراهەمكردنی خێزانێكی خۆشگوزەران و تەندرووست بكات، كە یەكەم دامەزراوەی گرنگە بۆ پێگەیاندنی تاكێكی تەندرووست. جگەلەوەش بەهۆی خراپی ڕەوشی پەروەردە و فێركردن و نەبوونی دونیابینییەكی گەش و فراوان و قەیرانە بەردەوامەكانی ناوچەكە، قوتابخانە و دەزگا پەروەردەییەكان نەیانتوانیوە بەشێوەیەكی درووست لە پێكهێنانی كەسێتی تاكی كورددا ڕۆڵ ببینن، هاوكات بەهۆی هەژموونی بەرژەوەندیخوازیی و كولتووری كۆمەڵگەی وڵاتان لەسەر كۆمەڵگەی كوردی، گرووپی هاوڕێیان بەشێوەیەكی نەرێنی شوێنەواری خۆی لەسەر كەسێتی منداڵ و گەنجی كۆمەڵگەی كوردی درووست كردووە، چونكە توێژینەوە زانستییەكان سەلماندوویان كە هاوڕێ گەورەترین كاریگەری لەسەر منداڵ و هەرزەكار درووست دەكات، ئەمەش لە كاتێكدایە كە دەزگا ئاینییەكانیش بەهۆی هەژموونی ئایدۆلۆجیای حزبی و سنوورداری چالاكییەكانیانەوە، نەیانتوانیوە بە ڕۆڵی ئەرێنیانەی خۆیان هەستن.

هەرچی سەبارەت بە دەزگاكانی ڕاگەیاندنیش لە ئێستادا گەورەترین كاریگەری نەرێنییان لەسەر كەسێتی تاكی كورد درووستكردووە، بەتایبەتیش تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەهۆی ئەوەی سنوور و سانسۆری نییە، تاڕادەیەكی زۆر كاریگەری نەرێنی لەسەر كەسێتی تاك بەگشتی و كەسێتی كورد بەتایبەتی دروستكردووە .

سەرچاوەكان

１-   پیرباڵ، د. فەرهاد، كورد لە دیدی ڕۆژهەڵاتناسەكانەوە ، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1، هەولێر، 2006.

２-   حسین، شۆخان محمود، كاریگەری ململانێ سیاسییەکان لەپێكهێنانی سیماكانی كەسێتی كورددا توێژینەوەیەكی مەیدانییە لە شاری سلێمانی، تێزێكە پێشكەشی بەشی كۆمەڵناسی كۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی كراوە، بڵاونەكراوە، 2022.

３-   حەسەن، محەمەد فەریق، تایبەتمەندی تاكی كورد، چاپخانەی تاران، چ1، 2020.

４-   الخلیل، الدكتور أحمد محمود، الشخصیە الكوردیە، المطبعة موكریانی، ط1، اربیل، 2013.

５-   سافراستیان، ئارشاك، كوردو كوردستان، و.ئەمین شوان، چاپخانەی ئاراس، چ2، هەولێر، 2005.

６-   سندی، پرۆفیسۆر بەدرخان، كۆمەڵگەی كوردەواری لە دیدی ڕۆژهەڵاتناسیدا، چاپخانەی خانی، چ1، دهۆك، 2008.

７-   شاوەیس، پ.ی.د. دلێر، كەسایەتی مرۆڤی كورد، گۆڤاری سەنتەری برایەتی، ژ26، 2000.

８-   عثمان، هەردی حمەسعید، كەسێتی كوردی لە دیدی كوردناسانی ڕووسیا و یەكێتی سۆڤیەتدا1850-1939)، نامەی ماستەر پێشكەشی بەشی مێژووی كۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی كراوە، بڵاونەكراوە، 2022.

９-   كاكە سوور، نادیە عمر، بنەماكۆمەڵایەتی و كولتوورییەكانی كەسایەتی كوردی توێژژینەوەیەكی ئەنترۆپۆلۆژییە لە هەرێمی كوردستانی عێراق، تێزی دكتۆرایە پێشكەشی كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەلاحەددین كراوە، بڵاونەكراوە، 2012.

１０-      محەمەد، د. كامەران، ڕەنگدانەوەی كەلتوور، چاپخانەی كارۆ، چ1، سلێمانی، 2020.

[1]  . الخلیل، الدكتور أحمد محمود، الشخصیە الكوردیە، المطبعة موكریانی، ط1، اربیل، 2013، ص٢٥.

[2] . حەسەن، محەمەد فەریق، تایبەتمەندی تاكی كورد، چاپخانەی تاران، چ1، 2020،ل٤١-٤٢.

[3]  . حسین، شۆخان محمود، كاریگەری ململانێ سیاسيیەکان لە پێكهێنانی سیماكانی كەسێتی كورددا (توێژینەوەیەكی مەیدانییە لە شاری سلێمانی)، تێزێكە پێشكەشی بەشی كۆمەڵناسی كۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی كراوە، بڵاونەكراوە، 2022، ل ١٩.

[4]  . حسین، شۆخان محمود، سەرچاوەی پێشوو، ل١٨.

[5] . شاوەیس، پ.ی.د. دلێر، كەسایەتی مرۆڤی كورد، گۆڤاری سەنتەری برایەتی، ژ26، 2000، ل ٢٣٢.

[6] .  الخلیل، الدكتور أحمد محمود، المصدر السابق، ص٢٧.

[7] . حسین، شۆخان محمود، سەرچاوەی پێشوو، ل١٩.

[8] . عثمان، هەردی حمەسعید، كەسێتی كوردی لە دیدی كوردناسانی ڕووسیا و یەكێتی سۆڤیەتدا1850-1939 ، نامەی ماستەر پێشكەشی بەشی مێژووی كۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەكانی زانكۆی سلێمانی كراوە، بڵاونەكراوە، 2022، ل١٢٦.

[9]. سافراستیان، ئارشاك، كورد و كوردستان، و. ئەمین شوان، چاپخانەی ئاراس، چ2، هەولێر، 2005،ل ١٤٦ ؛ كاكە سوور، نادیە عمر، بنەماكۆمەڵایەتی و كولتوورییەكانی كەسایەتی كوردی توێژژینەوەیەكی ئەنترۆپۆلۆژییە لە هەرێمی كوردستانی عێراق، تێزی دكتۆرایە پێشكەشی كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەلاحەددین كراوە ، بڵاونەكراوە، 2012.ل٧١-٧٢.

[10]. پیرباڵ، د. فەرهاد، كورد لە دیدی ڕۆژهەڵاتناسەكانەوە ، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چ1، هەولێر، 2006، ل١١٣.

[11] . عثمان، هەردی حمەسعید، سەرچاوەی پێشوو، ل ١٢٦-١٢٩.

[12] . سندی، پرۆفیسۆر بەدرخان، كۆمەڵگەی كوردەواری لە دیدی ڕۆژهەڵاتناسیدا، چاپخانەی خانی، چ1، دهۆك، 2008، ل١٥-١٦.

[13] . سندی، پرۆفیسۆر بەدرخان، سەرچاوەی پێشوو، ل٣٦-٣٨.

[14]. عثمان، هەردی حمەسعید، سەرچاوەی پێشوو، ل١٤٨.

[15] شاوەیس، پ.ی.د. دلێر، سەرچاوەی پێشوو، ل٢٣٢-٢٣٣.

[16] كاكە سوور، نادیە عمر، سەرچاوەی پێشوو، ل٧٣-٧٦.

[17] محەمەد، د.كامەران، ڕەنگدانەوەی كەلتوور، چاپخانەی كارۆ، چ1، سلێمانی، 2020، ل٦٠.

[18] . كاكە سوور، نادیە عمر، سەرچاوەی پێشوو، ل٢٢-٢٣.