د.کامه‌ران محه‌مه‌د

ده‌سپێک

ئەگەر نامۆبوونی خود ئەو دۆخە بێت كەوا لە مرۆڤ بكات، نەبێتە (چەق)ی جیهانەكەی خۆیی ‌و وەك دروستكەری كردار‌ و هەستەكانی خۆی ژیان نەگوزەرێنێت، واتە دەسەوسان بێت لەو شوێنەی كە پێویستە مرۆڤ لە ژیاندا بۆ خۆی داگیری بكات ‌و هەست بە شوێنكەوتەیی یاخود پەیوەندیدارێتی بۆ كەسێكی تر یان دەستەیەكی تر بكات. ئەوا نامۆبوونی خودی كوردی لە مێژوودا قوڵایی خۆی هەیە‌ و تەنها بۆ كاتێكی دیاریكراو ناگەڕێتەوە! چونكە دروستبوونی ئەو دۆخە ترسناكە (كە نامۆبوونە) پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆی بە سرووشتی ژێردەستەیی كوردەوە هەیە. كوردستانیش بەشێوەیەكی گشتی داگیركراو‌ و بەشێوەیەكی واقیعی جوگرافیایەكی پەرت بووە. لەبەرئەوەی بەدرێژایی مێژوو گۆڕەپانی پێكدادانی زلهێزەكان بووە!

نامۆبوونیش وەك چەمكێكی فرە واتا‌ و فرە ڕەهەند ڕۆڵی گەورەی لە بەدیهێنانی كێشەگەلێكی قوڵی (وجودی) سەبارەت بە مرۆڤ گێڕاوە. مرۆڤی كوردی لە خود داماڵیوە‌ و هەستكردن بە كۆیلایەتی ‌و تێكشكان ‌و لاوازيی‌ و دەسەوسان بوون لە بڕیارداندا‌ و گۆشەگیريی‌ و شێواندنی گونجانی كۆمەڵایەتی‌ و پەرتكردن‌ و ملكەچپێكردن‌ ... تاد، لە ناخدا چاندووە.

تا ئێستا نامۆبوون لە ئەدەبیاتی ئێمەدا وەك بابەتێكی نێو كایەی دەروونناسی یان كۆمەڵناسی لێی ڕوانراوە! بە دەگمەن بەرچاومان دەكەوێت، مێژوونووسێك ئاماژەی بۆ ئەو پرسە كردبێت! ئەمە لەكاتێكدا ئەوەندەی دروستبوونی ئەو دۆخە پەیوەستە بە مێژوویەكی ماوە درێژەوە ئەوەندە هەڵقوڵاوی واقیعێكی كۆمەڵایەتی كتوپڕ‌ و هەنوكەیی نيیە!

نامۆبوونی خودی كوردی لە بەشێكی گەورەی مێژوودا ئامادەیی هەبووە، بەڵام لە دوای ڕێكەوتنامەی سایكس- پیكۆ(1916)وە ئەو دۆخە خودی كوردی تووشی كێشەی ئێجگار قوڵكرد، كە هەرگیز لە پێش ئەو ڕێكەوتنامەوە ئەو دۆخە نەگەیشتبووە ئەو ئاستە ترسناكەی كە لە دوای ئەو ڕێكەوتنامەوە ئەو خودەی ڕووبەڕووبوویەوە! بەتایبەت ئەو ڕێكەوتنامەیە بۆ یەك سەدەی تەواو كوردستانی پارچە پارچە كرد و هەر پارچەیەكیشی بۆ دەسەڵاتێكی بەهێز ملكەچپێكرد. بۆیە جێی خۆیەتی كە ئێستا‌ و دوای تێپەڕبوونی سەدەیەك بەسەر ئەو ڕێكەوتنامەیەدا هەڵوێستە لەسەر جێكەوتەكانی ئەو دۆخە بكرێت‌ و تەواوی شوێنەوارەكانی لەسەر كەسێتی‌ و بزووتنەوەی مرۆڤی كورد لە ژیاندا بخرێتەڕوو.

هەلومەرجی مێژوویی كوردستان‌ و نامۆبوونی مێژوویی كورد

وشەی (نامۆبوون)ی كوردی بەرانبەر بە وشەی (الاغتراب)ی عه‌ره‌بی و (Alienation)‌ ئینگلیزی و (Alienation)‌ فەڕەنسی و (Entfremdung) ئەڵمانی بەكارهاتووە. هەردوو وشە ئینگلیزی‌ و فەڕەنسییەكە لە وشەی لاتینی (Alientio) داتاشراوە[1]. ئەوەش ناوێكە واتاكەی خۆی لە فرمانی (Alieare)ەوە وەرگرتووە، كە واتای گواستنەوەی موڵكییەتی شتێك بۆ كەسێكی تر‌ و داڕنین یاخود لابردنی دەگەیەنێت. ئەم فرمانەش لە وشەیەكی دیكەوە (Alienus) وەرگیراوە، كە واتای پەیوەندیدارێتی (انتما‌ء) بۆ كەسێكی تر، یا خۆهەڵواسین پێوەی دەگەیەنێت. ئەمیشیان لە كۆتایدا لە بێژەی (Alius)ەوە هاتووە ‌و گوزارشت لە (ئەویتر) دەكات، جا ئەو كەسە ناو بێت یاخود ئاوەڵناو[2].

ئەگەر گواستنەوەی موڵكییەتی شتێك بۆ كەسێكی تر‌ و داڕنین ‌و زەوتكردن‌ و لابردنی، (نامۆبوون) بگەیەنێت، ئەوا مێژووی كورد لە ڕووخانی (دەوڵەتی ماد)ەوە تا ئێستا مێژوویەكە بە بەردەوامی نامۆبوونی بەرهەمهێناوە. بەواتایەكی تر مێژووی نامۆبوونە! چونكە هەڵكەوتەی جیۆپۆلەتیكی كوردستان‌ و بوونی بە گۆڕەپانی بەریەككەوتنی زۆرینەی ململانێكانی نێوان زلهێزان لەڕووی سەربازيی ‌و هەوڵە فراوانخوازییەكانیان، وایكردووە لە كۆنەوە‌ و لە زۆربەی قۆناغە مێژووییە جیاجیاكاندا پارچەكراو ‌و ژێردەستەی دوو هێزی پاوانخواز‌ و داگیركار بێت[3]، لە پێش هاتنی سوپای ئیسلامیدا كوردستان گۆڕەپانی پێكدادانی ئیمپراتۆرێتی (ئێرانی – گریكی، ئێرانی – ڕۆمانی) بووە. دواتر دەبێتە گۆڕەپانی تێپەڕبوونی سوپای ئیسلامی بۆ خۆرهەڵات‌ و باكوور، كاتێكیش دەسەڵاتی خەلافەت لە (دیمەشق، بەغداد) بەهێز دەبێت، كوردستان دەبێتە مۆڵگەی بزووتنەوە بەرهەڵستكارەكانی خەلافەت! دواتر كۆی ئەو جەنگ‌ و بەیەكدادانەی لە ماوەی پێنج سەدەدا‌ و لە نێوان دەوڵەتی عوسمانی‌ و دەوڵەتەكانی ئێران (سەفەوی، ئەفغانی، ئەفشاری، زەندی، قاجاری) ڕوویداوە، بیست ‌و چوار جەنگ بووە، كە بە جەنگی چاڵدێران لە ساڵی 1514 دەستیپێكرد، تا سەردەمی فەتح علی شای قاجار (1797-1834) بەردەوام بوو، گۆڕەپانی تەواوی ئەو جەنگانەش خاكی كوردستان بوو.[4] تەنانەت ئەو میرنشینە كوردییانەی لە سەردەمی ئیسلامی ‌و دواتر لە سەردەمی نوێدا دادەمەزرێن، بەشێوەیەكی گشتی سەربەخۆنین ‌و گەر بەناویش بێت بۆ دەسەڵاتە ئیمپراتۆرێتییەكە دەگەڕێنەوە[5].

لێرەوە دەتوانین بڵێین بەدرێژایی ئەو ماوە دورودرێژە كوردستان داگیركراو بووە‌ و كوردەكان خاوەندارێتی خاكەكەی خۆیان بە زۆر ‌و ناچاری لەدەستداوە‌ و وەك نامۆیەك لە نیشتمانەكەی خۆیاندا مامەڵەیان لەگەڵدا كراوە. سەرەڕای ئەوەش بە چەندەها هۆكار هەوڵدراوە لە خشتە ببرێن‌ و پەیوەندارێتییان (انتما‌ء) بۆ (بەرانبەر) نەك (خود) تێدا دروستبكرێت‌ و بەردەوام تۆخ بكرێتەوە. واتە نامۆبوون لە كۆمەڵگەی كوردیدا بە پلەی یەكەم دەرهاویشتەی بارودۆخێكی نائاساییە كە كۆمەڵی کورده‌واری پێیدا تێپەڕیوە، ئەویش هەلومەرجی ژێردەستەیی كورد ‌و زەوتكردنی خاكی كوردستان بووە.

هەرچەندە وشەی نامۆبوون ڕیشەكانی بۆ بەشێك لەو تەرزانە دەگەڕێتەوە، كە هەندێ‌ لە فەیلەسوفەكانی یۆنانی وەك سوكرات ‌و ئەفلاتون خستوویانەتەڕوو، بەڵام بەشێوەیەكی ئاشكرا بۆ (كتێبی پیرۆز- پەیمانی كۆن) دەگەڕێتەوە[6]. كارەساتی مرۆیی تایبەت بە هەڵەی یەكەم‌ و كەوتنی مرۆڤ ‌و خواردنی بەرهەمە قەدەغە كراوەكە لەلایەن ئادەم‌ و حەوا‌وە‌ و دەركردنیان لە بەهەشت. ئەو سەربەنانە بوون كە بیرۆكەی نامۆبوون لە میانەیاندا دەركەوت. دواتر ڕووبەڕووبوونەوەی ژیانی دوالیزمی ڕاوەستاو لەسەر ئەو ململانێیەی لە نێوان جەستە ‌و ڕۆحدا دروستبووە‌ و سەرپێچی كردنی خودا لەلایەن ئادەمەوە[7]. هەموو ئەمانە بەڵگەن لەسەر ئەو جیابوونەوەیەی لە نێوان مرۆڤ‌ و خودادا لە ئەنجامی تاوانەكەدا دروست بوو.

هەروەها دۆخی جیابوونەوە لە نێوان جیهانی زەمینی‌ و جیهانی ئاسمانی لەو نامەیەدا دەبینینەوە كە قەشە پۆلس بۆ خەڵكی ئەفسوسی نارد، كە دەڵێت:" ئەوان لە تاریكی نەزانیاندا ڕۆچوون، بەهۆی دڵڕەقی‌ و ئەوەی كە لە ناویاندایە، بەرانبەر بە ژیانی خوداوەند نامۆبوون".[8]دەتوانرێت بەكارهێنانی هزرییانەی وشەی نامۆبوون بۆ لاهوتی پرۆتستانتی بگێڕدرێتەوە، بەتایبەت بۆ لۆثەر و كالڤن. ئاینزای پرۆتستانتی بیرۆكەی ناوەندگەری لە نێوان خودا‌ و مرۆڤدا ڕەتدەكاتەوە، هاوكات جەخت لەسەر بەردەوامبوونی پەیوەندی نێوان خودی خودا‌ و خودی مرۆڤ - بەبی هیچ ناوەندیگەرییەك- دەكاتەوە‌ و ئەو پەیوەندییە بە شیاو دەزانێت. هەروەك بە گرنگی دەزانێت كە بەسەر (نامۆبوونی نێوان خودا‌ و مرۆڤ)دا زاڵبێت[9]. كالڤن دەڵێت:" بێگومان مردنی ڕۆحیی جگە لە نامۆبوونی ڕۆح لە خوددا شتێكی تر ناگەیەنێت[10]". لە سەردەمی ڕێنيسانس‌ و سەرەتاكانی سەدەی حەڤدەهەم چەمكەكانی (نامۆبوون) ‌و (جیابوونەوە) لە پانتایی لاهوتەوە بۆ فەلسەفە گوازرانەوە، واتە لە گەرمەی كەشی ململانێی لاهوتیدا‌ و ململانێی زانستی- لاهوتیدا. ئەمەش یا بۆ گونجاندنی لاهوتی كاسۆلیكی بوو بۆ پێداویستییە بۆرجوازییە هەڵكشاوەكان، یاخود لەپێناو خودی خواستەكاندا‌ و بۆ دەركردنی لاهوت لە گۆڕەپانی ماف‌ و ئاكار‌ و فەلسەفەدا بوو[11].

لە گەرمەی ئەو ململانێیەدا كۆمەڵە ئاڵۆزییەك لە نێوان پەیوەندی تاك‌ و كۆمەڵگە، ئازادی تاك‌ و ئازادی كۆمەڵایەتی، كۆمەڵگەی مەدەنی‌ و كۆمەڵگەی سیاسیدا دەركەوت. ئازادی تاكەكەس ڕێگەی خۆی كردەوە‌ بۆ كۆمەڵگەی مەدەنی‌ و لە شێوەی ئازادی تاكی بۆرجوازی ‌و تەواوی كۆتە فیوداڵی ‌و كۆمەڵە پیشەییەكانی تێپەڕاند.

لە سەربەنی ئەو واتایانەی سەرەوە دەگەینە ئەو ڕاستییەی كە (دابڕان)‌ و (جیابوونەوە) ئەو پرۆسانەن كە نامۆبوون دروست دەكەن‌ و بە ئەندازەی فراوانبوونیان دۆخی نامۆبوونەكە قوڵتر دەكەنەوە، جا ئەو نامۆبوونە دەشێت لە نێوان مرۆڤ‌ و خودا، یان تاك‌ و كۆ یاخود مرۆڤ‌ و نیشتماندا ڕووبدات.

شوێن یەكێكە لە ڕەگەزە بنەڕەتییەكانی دروستبوونی مێژوو و لە ئاڕاستەكردنی ڕووداوەكانی مێژوودا بە تەنها سەكۆیەكی بێ چرپە‌ و بێ كارییگەرێتی نییە، بەڵكو كاریگەری گەورەی لەسەر بزووتنەوەی مرۆڤ لە ژیاندا جێهێشتووە، وەك ڕەگەزێكی بنەڕەتی بوونی ژیان ئەو زەمینەیە بووە كە مرۆڤ تێیدا ژیانی گوزەراندووە‌ و پێداویستیيە بنەڕەتییەكانی ژیانی خۆی لێوە چنگخستووە[12]. واتە بەردەوام پەیوەندییەكی بەهێز‌ و یەكانگیر لە نێوان مرۆڤ ‌و نیشتمانەكەیدا هەبووە، بەڵام كاتێك هێزگەلێكی دەرەكی ‌و نامۆ دێن‌ و دەستبەسەر نیشتمانەكەدا دەگرن‌ و وەك مۆڵكی خۆیان مامەڵەی لەگەڵدا دەكەن ‌و خەڵكەكەی دەكەنە كۆیلە، ئەوە جگە لە نامۆبوون شتێكی تر چاوەڕێی دانیشتوانە بەكۆیلەكراوەكە ناكات، چونكە یەكێك لە بنەڕەتیترین كاری داگیركەر هەوڵدانە بۆ بچڕاندنی پەیوەندی نێوان مرۆڤ‌ و نیشتمانەكەی. بە ئەندازەی سەركەوتنی داگیركەر لەم پرۆسە ترسناكەدا، سەركەوتوو دەبێت لە نامۆكردنی گەلە ژێردەستەكە بە نیشتمان‌ و كولتوورەكەی. بۆ بە ئەنجام گەیاندنی ئەم ئامانجەش چەندەها ڕێگە دەگیرێتە بەر، وەك: بەستنەوەی داگیرگەكە بە نیشتمانی زلهێزەكەوە‌ و ناساندنی وەك بەشێك لە خۆی‌ و بڵاوكردنەوەی كولتووری هێزە داگیركەرەكە ‌و تەنانەت ڕاگواستن‌ و گۆڕینی ناوی شار‌ و شارۆچكە ‌و گوند ‌و تەنانەت چیا‌ و گرد ‌و ڕووبارەكانیش.

لێرەدا هەندێ‌ جار ترسناكی پرۆسەكە لەوەدا بەرجەستە دەبێت، كە ئەم داگیركارییە درێژخایەن بێت، واتە دەشێت داگیركارییەكە سنوورەكانی نامۆبوون تێبپەڕێنێت‌ و بەرە‌و قڕكردنی بایلۆجییانە ئاڕاستە وەربگرێت. كوردستانیش دیارترین نموونەی بەرجەستەبوونی ئەم ڕاستییەیە.

ڕۆڵی ڕێكەوتننامەی سایكس- پیكۆ لە قوڵكردنەوەی نامۆبوونی خودیی كوردیدا

ڕێكەوتنامەی سایكس- پیكۆ لە شێوەی چەند یاداشتنامەیەكی دیپلۆماسییانەی نێوان بەریتانیای مەزن ‌و فەڕەنسا و ڕووسیادا بە ئەنجام گەیەندرا، ئەو یاداشتنامانەی كە دەسەندەی بەریتانیا‌ و فەڕەنسای لە ئیمپراتۆرێتی عوسمانی پاش دابەشكردنی دەستنیشان كردبوو لە ڕۆژانی 6‌ و9 ی مایسی 1916 ئاڵوگۆڕیان پێكرا[13]. ئەوەی لێرەدا گرنگە ئاماژەی پێبدرێت، بریتییە لەو ناوچە كوردییانەی لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا بوون، كە پەیمانی سایكس پیكۆ گرتبوویەوە:

1) بەپێی نەخشەی سایكس- پیكۆ ویلایەتی مووسڵ (باشووری كوردستان) لەگەڵ ویلایەتی شام‌ و حه‌له‌ب بەر فەڕەنسییەكان كەوتبوو (لە دوای تەواوبوونی جەنگ ئینگلیزەكان ویلایەتی موسڵیان لە دەست فەڕەنسییەكان دەرهێنا، بەرانبەر بە هەندێ‌ شوێنی تر كە بە فەڕەنسییەكان درا)[14].

2) باكوری كوردستان ( لە پەیمانی سایكس پیكۆدا بە كوردستانی مەركەزیی ژوروو ناوبراوە)، بۆ ڕووسیای قەیسەری دانرابوو (لە دوای شۆڕشی ئۆكتۆبەر‌ و كشانەوەی ڕووسیا لە جەنگی جیهانی وازی لەو پەیمانە هێنا‌و مایەوە سەر سیاسەتی بەریتانیا)[15].

ئەوەی جێی تێڕامان بووە لەنێو ڕێكەوتننامەكەدا سەبارەت بە كورد ئەوەیە، كە لە ڕێكەوتننامەكەدا باس لەوە دەكات كوردەكان هەستییان بۆ نەتەوە نییە! كارێكی نەكردەیە دەوڵەتی كوردستان دابمەزرێت، پێیانوابووە كە هیچ هۆكارێك نییە ڕێگر بێت لە بەردەم دابەشكردنی كورد كاتێك بتەوێت سنوور بسەپێنیت، یان بۆچی وا دابنێین كە كورد گەلێكە پێویستی بە پاڵپشتییە[16]. هەرچەندە ئەم ڕێكەوتننامەیە خاڵەكانی یەكەم، دووەم، چوارەم، نۆیەمی تایبەت بوو بە كوردستان ‌و بەهۆیەوە كوردستانی دابەشكرد‌ و پرسی كوردی پشتگوێ خست. هاوكات ڕێكەوتنەكە بەردەوامیدا بە دابەشكردنی كوردستان[17].

 بەڵام ئایا دەشێت ڕێكەوتێننامەیەكی سیاسی وەك سایكس- پیكۆ ڕۆڵێكی گەورە لە نامۆكردنی خودیی نەتەوەیەكدا بگێڕێت؟ بێگومان ئەو ڕێكەوتننامەیە تەنها مێژووییەكی ڕووداوئامێزی ماوە كورت نەبوو، كە تەنها پەیوەندی نێوان دوو وڵات یا چەند وڵاتێك بۆ ماوەیەكی دیاریكراو ڕێكبخات. بەڵكو (مێژووییەكی سیاسی) بوو، كە بایەخی بە پرسگەلێكی قوڵتر لە (مێژووی ڕووداو) دەدا، لەجياتی گرنگیدان بە كەسایەتی‌ و زنجیرەی ڕووداوەكان توانی بچێتە بوارگەلێكی فراوانی توێژینەوەی میكانیزمە كۆمەڵایەتییەكانی دەسەڵات‌ و پەیوەندی نێوان دەوڵەت ‌و كۆمەڵگە. ئەمەش لە ڕێگەی كەناڵگەلێكی جۆراوجۆرەوە بەدەستهات: گرنگیدان بە سیاسەت وەك شێوەیەكی كۆمەڵایەتی‌ و كولتووری‌، نزیكخستنەوەیەكی ئەنترۆپۆلۆجی لە دامەزراوە سیاسییەكان‌ و بەرچاوڕۆشنی دەربارەی ڕۆڵی ئایدیۆلۆجیا لە پێكهێنانی كایەی سیاسیدا.

سایكس-پیكۆ زۆر بە وردی كاری لەسەر (قوڵكردنەوەی) شێوازە جیاوازەكانی نامۆكردنی خودی كوردی كردووە، هەربۆیە زیادەڕەوی ناكەین گەر بڵێین مێژووی كورد لە سەد ساڵی تەمەنی ئەو ڕێكەوتننامەیەدا مێژووی نامۆكردنی خودی كوردییە. گرنگترین ئەو شێوازانەش بریتین لە:

یەكەم - گوێڕایەڵی یاخود ملكەچكردن بۆ كۆ:

پرسی ملكەچكردن بۆ كۆ یەكێك بووە لە تەوەرە سەرەكییەكانی بیركردنەوەی فەیلەسوفە بوونگەراكان، بەتایبەتیش (كیركیجارد ‌و هایدگەر 1889-1976)، زۆر بەتوندی ملكەچكردنی تاك بۆ كۆییان ڕەتكردووەتەوە‌ و بەجۆرێك لە جۆرەكانی نامۆبوونی خودیان داناوه‌[18].

 هایدگەر بەكارهێنانی وشەی نامۆبوون بە چەمكگەلێكی بنەڕەتی وەك (كەوتن –السقوط)‌ و (ساختە – الزیف) دەبەستێتەوە[19]. لەو سەربەنەشەوە (منطلق) جیاوازی لە نێوان دوو جۆر بوونی مرۆیدا دەكات:

یەكەم- بوونی بنەڕەتی (Authentique): ئەو بوونەیە، كە خۆی دروست دەكات ‌و هەست بە ئازادی تەواوی خۆی دەكات ‌و پشت ئەستوور بەخۆی ڕاوەستاوە. هاوكات لە میانەی بوونی پەیوەندیدارێتییەكی ڕاستەقینە بۆ بڕیار‌ و بژاردەكانی، ئاڕاستەكانی خۆی دیاری دەكات. بەوپەڕی ئازادییەوە‌ و بە بوونی هۆشیارییەكی تەواو بەرانبەر بە بارودۆخی جەوهەری ژیانی مرۆیی هەنگاو دەنێت[20].

دووەم- بوونی ساختە (Inauthentique): ئەو بوونەیە، كە تێیدا خود هەست بە تێكەڵاوبوون لەگەڵ خەڵكیدا‌ و چوونە ناو كۆمەڵ‌ و خۆهەڵدانە ناو باوەشی كەسانی ترەوە دەكات. تا لێرەوە بتوانێت لە بەرپرسیارێتی‌ و ئازادییەكەی هەڵبێت‌ و لەو دڵەڕاوكێیەش ڕزگاری بێت، كە هەستی پێدەكات.

واتە (بوونی ساختە) ئەو بوونەیە كە دەستبەرداری بەرپرسیارێتی خۆی دەبێت لە هەڵبژاردنی تواناكانیدا‌ و ئەم ئەركە بۆ كەسانی تر جێدەهێڵێت، ئەم بوونەش ملكەچی نە ناسراوێكە كە پێیدەوترێت خەڵكی یان جەماوەر یاخود كۆمەڵ. لەبەرئەوە بوونی ساختە لەو ژیانە گشتییەدا دەژی كە تەواوی جیاوازییەكان ڕەتدەكاتەوە ‌و هەموو هەستكردنێك بە ڕەسەنایەتی لەناو دەبات ‌و مرۆڤ لە تەواوی ئەو توانایانەی بۆ هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی‌ و ڕای ئازاد ‌و بڕیاردان دادەماڵێت[21].

ئەم بوونە مرۆڤ بۆ جیهانێكی (هاوشێوە) دادەبەزێنێت، ئەو مرۆڤەی لە (كۆ)دا ون دەبێت، ئازادی‌ و سەربەخۆیی خۆی لەدەست دەدات‌ و ئەوە دەكات كە خەڵكی دەیكەن. لێرەوە ئەو مرۆڤە بوونە بنەڕەتییەكەی لەناو دەبات ‌و سازش لەسەر ئازادی‌ و تاكێتی خۆی دەكات ‌و تەنها دەبێتە شتێك لەنێو شتەكاندا. ئەمەش بە هەدەردانێكی تەواوی بەها ‌و حەقیقەتی مرۆڤی لێدەكەوێتەوە[22].

لە سەربەنی ئەو پۆلێنكردنەی هایدگەر بۆ بوونی بنەڕەتی‌ و بوونی ساختە ئەنجامیدا، دەتوانین بڵێن سایكس پیكۆ بە ئەندازەیەكی گەورە زەمینەی بۆ سڕینەوەی بوونی بنەڕەتی خۆشكرد ‌و بوونی ساختەش بووە ئەو واقيعەی كە تا ئەندازەیەكی گەورە گوزارشت لە خودی كوردی بكات! چونكە پەرتكردنی كوردستان بۆ چوار پارچە‌ و لكاندنی هەر پارچەیەكی بە سنورێكی فراوانترەوە‌ و لەچوارچێوەی ئەو دەوڵەتە نوێیانەی كە بانگەشەی دەوڵەتی نەتەوەیيان دەكرد، فارس‌ و تورك ‌و عەرەبی كردە باڵادەست‌ و زۆرینە! كوردەكانیش وەك كەمینەی ناو ئەو دەوڵەتانە كەوتنەبەر ڕەحمەتی ئەو زۆرینانەی كە كێشە كۆمەڵایەتییەكانی بە بەرزترین ئاست گەیشتبوو. هەرچی دەوڵەت – نەتەوەیە وەك چۆن پیشاندەدرێت فۆڕمی سەرەكی دیموكراسی، ئازادی ‌و مافەكانی مرۆڤ نییە، بەڵكو سیستمی نكۆڵیكردنی ئەو بەهایانەیە[23]. واتە ئەگەر ئەركی دەوڵەت نێوانێكی بێلایەن بێت لەنێو گرووپە پێشبڕێكارەكان‌ و تاكەكانی كۆمەڵگە، هاوكات وەك ناوبژیوانێك وابێت، كە بتوانێت هەر هاوڵاتییەك بپارێزێت لە هێرشی هاوشارەكەيی ‌و قەوارەیەكی بێلایەن بێت‌ و لەپێناو بەرژەوەندی هەمووان كار بكات بۆ ئەو شتەی كە پێی دەوترێت (باشی گشتی) یاخود (بەرژەوەندی گشتی)[24]. ئەوا ئەو دەوڵەتە نەتەوەییانەی لە ئەنجامی ڕێكەوتنامەی سایكس پیكۆوە دروستكران‌ و كوردیان بەسەردا دابەشكرا، نەك هەر دەسەوسان بوون لە جێبەجێكردنی ئەو ئەركانەدا، بەڵكو سنورەكانیان كردە دیواری زیندانێكی گەورە بۆ كوردەكان‌ و ناو، زمان، كولتوور، شوناسی كوردیی لەسەر زەمینی باب ‌و باپیرانی خۆی قەدەغەكرا[25].

سیاسەتی بە (عەرەب، تورك، فارس)كردن، واتە سەپاندنی كولتووری زۆرینە ‌و یەك شێوازی ژیانكردن‌ و شێواندنی دیمۆگرافیای كوردستان‌ و ڕاگواستن‌ و نیشتەجێكردنی نەژادە سەردەستەكان لە خاكی كوردستاندا برەوی پێدرا[26]. واتە ڕاكێشانی هێڵی سنوور بەسەر كوردستاندا‌ و بەپێی ڕێكەوتنامەی سایكس پیكۆ، ئاكامی زۆر خراپی بەدوای خۆیدا هێنا، ڕۆڵێكی بنەڕەتی گێڕا لە دروستكردنی بوونێكی ساختە لە خودی كوردیدا‌ و دواتر قوڵكردنەوەی هەستی نامۆبوون لەو خودەدا. ئەمەش دوای ئەوە بەدیهات كە دۆخی دیمۆگرافی – ئابووری شێوا، زۆربەی خێڵ‌ و عەشیرەتەكانی سەر سنوور لێكدابڕان. موڵك‌ و ماڵیان دابەشكرا، ژیانی ئاساییان تێكدرا، شیرازەی یەكگرتوویی ئابووریی و کۆمه‌ڵایه‌تییان لە گرێژنە چوو، بازرگانی ناوخۆی كوردستان لە كزی دا[27].

ئەوەی زیاتر نامۆبوونەكەی قوڵتركردەوە ئەوە بوو كە دەوڵەتە نوێیە دروستكراوەكان ئامادە نەبوون لە وڵاتەكەیاندا! ناوی خاكی كوردستان وەخۆگرن، شتێكیان بەناوی (كوردستانی ئێران)‌و (كوردستانی عوسمانی)‌و... لەناو سنووری وڵاتەكەیاندا بۆ جارێكیش نەسەلماند، چونكە واتا‌ و چەمكی ئەو زاراوە سیاسیيانە بۆ هیچ كامیان قابیلی قبووڵ نەبوو.

بەڵام لە ئێراندا بەناوی (كوردەكانی ئێران- كردهای ایران ‌و كردهای خودمان)، وەك كۆمەڵە خەڵكی ناو ئێران پێناسەی ناسیۆنالیزمی ئێرانیان پێ بەخشین. لە سووریاش وەك نەتەوەی كۆچكرد و لە كوردەكانیان دەڕوانی. كاربەدەستانی ئەم وڵاتە ڕایانگەیاند:" كورد لە سوریا بێ‌ نیشتمانە ‌و لەسەر خاكی وڵاتی خۆی نییە"[28]. دەوڵەتی سووریا پێی ڕەوا نەبینین ناسنامەی سوریایان بداتێ ‌‌و بە هاوڵاتییان بناسێ‌. بەڵام دۆخەكە لە عێراق جیاواز بوو، حكومەت لە كاتی دروستبوونی عێراقدا بوونی كوردی لە وڵاتەكەدا سەلماند. بەندی پێنجەمی دەستووری كاتی عێراقیش لە ساڵی 1970دا دانی بەوەدا نا كە :" گەلی عێراق لە دوو (نەتەوە)ی سەرەكی پێكدێت، ئەویش عەرەب ‌و كوردە"[29]. بەڵام دەوڵەتی عێراقیش لە بەكارهێنانی زاراوەی (كوردستانی عێراق) خۆی بوارد ‌و لە نەرێكردنەوەی خاڵی (1)ی بەندی پێنجدا گونجاندنی:" عێراق بەشێكە لە نەتەوەی عەرەب"[30]، ئەمەش ئەو واتایە دەگەیەنێت كە گەلی كورد لە عێراقدا بێ‌ نیشتمانە‌ و لەسەر خاكی عەرەب دەژی. لە نووسراوە فەرمییەكانی دەوڵەتیشدا لە جیاتی بەكارهێنانی (كوردستانی عێراق)، زاراوەی (شمال العراق)یان برەو پێدا. هاوكات ئەم دەوڵەتانە، وێڕای نكۆڵیكردن لە بەشێكی خاكی كوردستان لەنێو سنووری دەسەڵاتدارێتیاندا، سیاسەتی تاراندن ‌و پەرش و بڵاوكردنەوەیان‌ و تواندنەوەیان لەناو زۆرینەی باڵادەستدا ڕەچاو كرد. لە جێگۆڕكێ‌ پێكردن ‌و ڕاگواستن‌ و تا دەگاتە دابڕاندنی ناوچە كوردنشینەكان، هەوڵیاندا لە بەڕێوەبردنی كوردستاندا پڕۆژەی ڕێگاوبان‌ و ئاوەدانكردنەوە‌ و سەرمایە دانانی ئابوورییان بە جۆرێك داڕشت، كە نیاز‌ و پەیوەندی خەڵكی كوردستان بەیەكتری لەناو سیستمێكی نا پەیوەست ‌و زۆر لاوازدا ڕاگرن[31].

ئەم دۆخە بەتەواوی ئەو دوو دیاردەیەی دروستكرد، كە (هیگڵ) لەژێر ناونیشانی (نامۆیی)دا جێگەیان دەكاتەوە:

1)  جەوهەری كۆمەڵایەتی نامۆ بە تاكی بەدیهێنا.

2)  نامۆبوونی تاك یاخود سازشكردنی لە تاكێتی خۆی بۆئەوەی لەگەڵ جەوهەرە گشتییەكەدا یەك بگرێت، ڕاستر خۆی بگونجێنێت[32].

هاوكات ئەو واقعەی (سایكس- پیكۆ) دروستی كرد، بەتایبەت لەم شێوازەدا كە ملكەچكردنە بۆ كۆ، تەواو لەگەڵ ئەو پێناسەیەدا وێكدێتەوە كە ماركس بۆ چەمكی (نامۆبوونی خود) خستویەتییە ڕوو. بەلای ماركسەوە نامۆبوونی خود بە دوو واتا هاتووە:

1)  بەو واتایەی كە كاری مرۆڤ ‌و بەرهەمەكەی گوزارشت لە ژیانی دەكەن، بۆیە هەركاتێك مرۆڤ پێیان نامۆكرا، ئەوا بە هەمان شێوە بە خودی خۆشی نامۆ دەبێت[33]. هەربۆیە بەدەگمەن مرۆڤی كورد دەبینین بەدرێژایی تەمەنی ئەو دەوڵەتانەی لە ئەنجامی ئەو ڕێكەوتنامەیدا پەیدابوون، بەشێوەیەك لە شێوەكان بەكاری خۆیان نامۆ نەكرابن.

2)  دابڕانی مرۆڤ دەگەیەنێت لەو ژیانە مرۆییە ڕاستەقینە یاخود سرووشتە جەوهەرییەكەی مرۆڤ، لێرەدا مەبەستی ماركس لە نامۆبوونی خود، لەدەستدانی تەواوی مرۆڤایەتیبوونە، بۆیە بەم واتایە نامۆبوونی خود لای ماركس دەبێتە هاو واتای (داڕنینی مرۆڤایەتیببونی مرۆڤ (Dehumanization) لێرەدا سێ‌ تایبەتمەندی هەیە كە لای ماركس سرووشتی ڕاستەقینەی مرۆڤ دەردەخەن، ئەوانیش (تاكگەراییIndividuality)، (كۆمەڵایەتیبوون  Sociality)، (هەستیاریبوونێكی شكۆدارCultivated Sensibility). بەمشێوەیە نامۆبوونی خود واتا داڕنینی مرۆڤایەتی بوونی مرۆڤ لەو بوارانەی ژیان كە بەرانبەری ئەو تایبەتمەندییانەن: بەرهەمهێنان، ژیانی كۆمەڵایەتی، ژیانی هەستی[34]. بیگومان خودی كوردیش لە سایەی ئەو دەوڵەتانەی بەرهەمی ڕێكەوتنامەی سایكس – پیكۆ بوون ‌و بەدرێژایی سەدەیەك ڕووبەڕووی تەواوی ئەو داڕنینانە بوونەوە‌ و هەستی نامۆبوونی لە خودی كوردیدا بەسوێتر كرد.

دووەم: ملكەچكردنی سادیی - ماسۆشیی:

ئەریك فرۆم پێناسی سادیزم بەمشێوەیە دەكات:" حەزكردنە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات ‌و فەرمانڕەوایەتییەكی بێسنوور، بەسەر هەر بوونەوەرێكی زیندوودا، جا ئەو بوونەوەرە ئاژەڵ، منداڵ، پیاو یاخود ئافرەت بێت، ئەمەش بە ئامانجی زۆر لێكردنیان لەسەر چەشنی ئازار‌ و سەرشۆڕێتی بەبێ‌ ئەوەی توانای بەرگریكردن لە خۆیان هەبێت[35].

بەڵام (ماسۆشیزمMasochism ) بەلای فرۆمەوە واتای ملكەچبوونی كەسێك دەگەیەنێت، بۆ هێزێكی گەورەتر‌ و مەزنتر لە دەرەوەی خۆی، كە مرۆڤ ئازاديی ‌و ڕێز ‌و شكۆی خۆی تەسلیم دەكات ‌و لە بەردەمیدا هەست بە دەسەوسانی دەكات[36].

سەرەڕای ئەو جیاوازییە ڕووكەشییەی لە نێوا ن سادیزم‌و ماسۆشیزم بەدیدەكرێت، بەڵام لەڕاستیدا ئەوان لە یەكدی جیاناكرێنەوە ‌و هەردووكیان لە یەك پێداویستی ‌و لە یەك چاوگەوە سەرچاوەیان وەرگرتووە، ئەویش ڕاكردنە لە هەڵوێستێك كە بەرگەی ناگرن، واتە هەستكردنی تاكە بە تەنهایی ‌و دەسەوسانی ‌و دڵەڕاوكێ‌، ئەو هەستەی كە لە ئازادی سلبییەوە سەرچاوە دەگرێت ‌و وا لە مرۆڤ دەكات بە تەنهایی ڕووبەڕووی جیهانێكی نامۆ ببێتەوە[37].

لە ملكەچی ماسۆشیزمدا تاك لە ڕێگەی قوربانیدان بە ئازادی‌ و ڕزگاربوون لە خودی خۆی هەوڵدەدات، بەسەر هەستی داماو(عجز‌ء)یی‌ و تەنهاییدا زاڵ بێت. ئەم دۆخەش جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ ملكەچكردنی سادێتیدا نییە. مرۆڤی سادی ئەو كەسەیە هەست بە داماوی‌ و لاوازی دەكات‌و بەلایەوە ژیان واتایەكی ئەوتۆی نییە، هەربۆیە هەوڵدەدات لە ڕێگەی هەژموونكردن بەسەر كەسانی تردا قەرەبووی ئەو هەژارییەی خۆی بكاتەوە. بۆیە (فرۆم) گووتەنی ئەو دەیەوێت ئەو (خود)ەی كە بەلایەوە لە مێروویەك زیاتر شتێكی تر نییە، بۆ خودایەك بگۆڕێت[38]. هەرئەوەندەش نا، بەڵكو جیاوازی لە نێوان سرووشتی ملكەچكردنی سادێتی‌ و سرووشتی ملكەچكردنی ماسۆشیدا نیە، مرۆڤی سادیی پێویستی بە كەسێكە كە بەسەریدا زاڵبێت، واتە پێویستییەكی لە ئەندازەبەدەری بەو كەسە هەیە، بەوپێیەی هەست بەوە دەكات، كە هێزێكی شاراوەی ئەوتۆ لە ناخیدایە‌ و دەیكاتە گەورەی مرۆڤێك[39]. جا كۆیلایەتیكردنی سادێتی بۆ ماسۆشێتی هیچی كەمتر نییە لەو كۆیلایەتییەی كە ماسۆشێتی بۆ كەسێك یا ئەو هێزەی كە گەورەیی بەسەرەوە دەكات[40].

لێرەوە دەردەكەوێت كە سادیزم‌ و ماسۆشیزم دوو ڕووی یەك هەڵوێستن، ئەویش هەستكردنە بە داماویی (العجزء)‌و ناتەواوی (النقص)، واتە هەریەكە لە سادیی ‌و ماسۆشی پێویستیان بە كەسێكی تر هەیە كە ناتەواوییەكەیان پڕبكاتەوە. سادیی بوونەوەرێكی تر دەكاتە درێژبووەوەی خۆی، بەڵام ماسۆشی خۆی دەكاتە درێژبووەوەی بوونەوەرێكی تر[41].

لەم سەربەنەوە دەتوانین بڵێین، ڕێكەوتنامەی سایكس-پیكۆ بەشێوازێك سنووری ئەو دەوڵەتانەی كە كوردیان بەسەردا دابەشكرابوو، ڕەنگڕێژ كرد، تیایاندا قەوارە نوێیەكان بوونە كێڵگەی گەشەكردنی تۆوی سادیزم ‌و ماسۆشیزم كە دوو شێوازی (نامۆكردنی مرۆڤ بە خودی خۆی) بوون.

ئەو حكومەتانەی پێكهێنران، لەبەرئەوەی بونیادێكی ئابووری، كۆمەڵایەتی، سیاسی، كولتووری پتەویان نەبوو، هاوكات لە ئەنجامی پرۆسەیەكی درێژخایەنی مێژووییدا دروست نەببوون‌ و ئەو فەرمانڕەوایانەش پشت ئەستوور‌ و بەهێزی سرووشتی خۆیان نەهاتبوونە سەر كورسی دەسەڵات، هەربۆیە هەمیشە هەوڵیان دەدا لە ڕێگەی هەژموون‌ و زاڵبوون بەسەر (بوونی كورد) لە دەوڵەتەكانیاندا هەستی داماويی‌ و لاوازیان بشارنەوە. لە بەرانبەر كورددا وەك ئیمپراتۆرێك خۆیان دەنواند. هەروەها (بوونی كورد)یش هەستی گەورەبوونی لە ناخدا تۆخ دەكردنەوە، هەربۆیە دەتوانین بڵێین، ئەو دەسەڵاتانەی بەرانبەر بە كورد دروستبوون، دەسەڵاتێكی سادیی بوون‌ و چێژیان لە داهێنانی هونەری چەوساندنەوە ‌و ئازاردانی كورددا دەبینییەوە.

لێرەدا دەبێت ئەو ڕاستییەش فەرامۆش نەكەین، كە توێژێك لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا سرووشتێكی ماسۆشییان بۆ دروست ببوو‌، چێژیان لە ملكەچكردنی خۆیان بۆ دەوڵەت وەردەگرت‌ و ئازادی ‌و ڕێز‌ و شكۆی خۆیان بەو بەخشیبوو! ئەمەش لەو هەستكردن بە لاوازيی ‌و ناتەواوییەوە دروست ببوو، كە بەرانبەر بە دەوڵەت هەیانبوو، ڕێكەوتنامەی سایكس- پیكۆش بەدرێژایی سەد ساڵی بەرقەراربوونی قوڵتری كردبووەوە.

هەروەها ئەم دەسەڵاتە سادیی- ماسۆشییە بەشێوەیەكی هەڕەمی لە لوتكەی دەسەڵاتەوە تا نزمترین ئاستی كۆمەڵایەتی دادەبەزییە خوارەوە. واتە لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین ڕاڤەیەكی دروستی بەشداریكردنی دەیان هەزار چەكداری كورد لە پرۆسەی ئەنفالی گەلی كورد لە باشووری كوردستاندا بكەین. هەر ڕاویژكارێك (مستشار) بەرانبەر بە دەسەڵاتی حكومەتی عێراق خۆی بە ماسۆشی دەزانی ‌و بەرانبەر بە چەكدارەكانی خۆی‌ و دانیشتووە بێدەسەڵاتەكەی خۆی بە سادیی دادەنا. ئەم دیاردەیە (خیانەت‌ و جاشێتی) لە تەواوی دەوڵەتەكانی توركیا، ئێران، سوریا بوونی هەبوو. لەژێر سایەی ئەم قەوارە سادیی- ماسۆشییانەدا بەشی هەرە زۆری تاكەكانی كۆمەڵگە بۆ شتگەلێك لە دەرەوەی خۆیاندا ملكەچ كرابوون، كە ئەمەش گوزارشت لە جەوهەری نامۆبوونی خودی مرۆڤ دەكات.

سێیەم: ملكەچكردن بۆ دەسەڵاتە نادیارەكان

بەلای فرۆمەوە دەسەڵات چەند شێوەیەكی هەیە، دەسەڵاتە دەرەكییەكان لە وێنەی كەسێك، دامەزراوەیەك، یاخود یاسا ... تاد خۆ دەنوێنن، بەڵام لێرەدا شێوەیەكی دیكەی دەسەڵات بوونی هەیە كە دەسەڵاتی ناوەكییە، ئەویش ئەو دەسەڵاتانەیە كە بەناوی ئەرك یا ویژدان یا منی باڵاوە كار دەكات[42]. بەشێوەیەكی گشتی ئەم دەسەڵاتە بەهێزترە لە دەسەڵاتە دەرەكییەكان. ناوەڕۆكی ئەو كاروبارانەی لە ناخی تاكەكانەوە سەرچاوە دەگرن، زۆر جار گوزارشت لە حەز ‌و خواستەكانی دەروونی تاكەكان ناكەن. بەڵكو دەربڕی كەلتوور‌ و پێوەرە كۆمەڵایەتییەكانن، ئەمە لەكاتێكدا تاكەكان وادادەنێن، كە ئەوە خۆیانن بڕیار لەسەر كاروبارەكان دەدەن، بۆیە هەرگیز ناتوانن دژ بەو كاروبارانە یاخی ببن، مرۆڤ چۆن دژ بەخۆی یاخی دەبێت[43]؟

فرۆم (دەسەڵاتە نادیارەكان) بە نەبوونی ئازادی ئەرێنی لێكدەداتەوە، كە لە ئازادبوونی ناوەوەی تاك خۆ دەنوێنێت. بەواتایەكی تر دەركەوتنی (دەسەڵاتە نادیارەكان) بە گەشەكردنی ئازادی نەرێنی لێكدەداتەوە، كە مرۆڤ تەنها لە ڕووكاردا ئازاد دەكات، بەڵام دەیكاتە نێچیرێك بۆ گۆشەگیريی ‌و دڵەڕاوكێ ‌‌و ئامرازێكی ئاسان بۆ ملكەچكردنی (دەسەڵاتە نادیارەكان)[44].

بەمشێوەیە مرۆڤی ملكەچ بۆ (دەسەڵاتە نادیارەكان) ئەو مرۆڤەیە كە ئازاديی‌ و سەربەخۆییبوونی خۆی لەدەستداوە، ئەو بەناوی دەسەڵاتێكی باڵاتر لە خۆی كاردەكات، بەڵام ناتوانێت بەناوی خۆیەوە كار بكات.

 لەبەرئەوەی ژینگەی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی كوردی بەهۆی هەلومەرجی مێژوویی‌ و سرووشتی داگیركاريی ‌و پارچە پاچەكردنی كوردستان كە لە سایەی ڕێكەوتننامەی سایكس پیكۆ دەگاتە ترۆپك‌ و زاڵبوونی سیستمی خێڵایەتی لە كوردستاندا، بەبێ توانایی‌ و "مقدمات"ێك ماوەتەوە،[45] واتە ئەوانە هۆكارێك بوون كە تاكی كوردی والێبكەن هەموو هەوڵدانێكی بۆ بەدەستهێنانی ئازادییە ڕووكەشییەكان بەگەڕ بخات‌ و سەرنجی بەلای ئازادكردنی ناخی خۆیدا نەچێت، بۆیە ئەو واقعە داگیركاريی‌ و پارچە پارچەبوونەی كە سایكس پیكۆ قوڵتری كردەوە نەیتوانیوە یارمەتی تاكی كوردی بدات بۆ گەشەكردنی كەسایەتی ‌و بەرزكردنەوەی ئاكارەكانی، لەبەرئەوە "خەفەبوون‌ و كپبوون" بووەتە كۆتی گەردنی مرۆڤی كورد ‌و وەك ئامرازێك بۆ دەسەڵاتە نادیارەكان بەكارهێنراوە، هەربۆیە جێگای سەرسوڕمان نییە كە زۆرجار لابدات ‌و بەمەبەستی دەربازبوون لەو كۆتانە هەڵەی گەورە بكات! بەمەش زیان لە كۆمەڵگەی كوردی – بەشێوەیەكی گشتی- بدات. كپبوونی تاكەكان هەر لەو چاوگەوە سەرهەڵدەدات كە تاكی خێڵەكی لەژێر سایەی خێڵدا پەروەردە دەبێت، و "بەها"‌و "خو‌و نەریت"ەكانی لەوەوە وەردەگرێت[46].

بەمشێوەیە تاكی كوردی پەیوەندارێتی "إنتما‌ء"ی بۆ خێڵ دەبێت‌ و لەگەڵیدا كۆك دەبێت، لە ئامانج‌ و بنەما ‌و شێوازەكانی بیركردنەوە ‌و ژیان تێیدا، لەبەرئەوەی دەوروبەر ڕێگای جوڵەی پێنادات، و ئامرازەكانی پێشكەوتن‌ و گەشەكردنی بۆ ئامادە ناكات‌ و گەشەی كەسایەتیيەكان سنوردار دەكات! بۆیە تاكی كوردی لە نامۆبوونێكی ڕاستەقینەدا ژیان بەسەردەبات.

[1]. فیصل عباس: الاغتراب الانسان المعاصر وشقا‌ء الوعی، دار المنهل اللبنانی، ط1، بیروت، ٢٠٠٨، ص١٩.

[2]. ریتشارد شاخت: الاغتراب، ترجمە: کامل یوسف حسین، المؤسسة العربية للدراشاتت والنشر، ط1، بيروت، 1980، ص63.

[3]. هیوا عزیز: دابەشبوونی کوردستان و کاریگەری لەسەر ستراتیجی ناسیۆنالیزمی کوردی، گۆڤاری زانکۆی گەشەپێدانی مرۆیی، بەرگی ٢، ژمارە١، ٢٠١٦، ل٤٣٢.

[4]. ه.س، ل٤٣٢.

[5]. شەمسی محەمەد ئەسکەندەر: مێژووی کورد لەسەدەی شانزەهەمدا، هەولێر، ١٩٨٨، ل٧٦-٧٥. بۆ زیاتر شارەزابوون بڕوانە: زرار صدیق تۆفیق: هۆز و دەسەڵاتە هۆزەکیيە کوردییەکانی چاخی ناوەڕاست، و.ئیدریس عەبدوڵڵا مستەفا، دەزگای توێژینەوە و بڵاوکردنەوەی موکریانی، چ١، هەولێر، ٢٠١٠.

[6]. فیصل عباس: م.س، ل٢٠.

[7]. پەیمانی کۆن، پەرتووکی پەیدابوون، ٣،٢.

[8]. فیصل عباس: م.س، ص 22.

[9]. ن.م، ص 21.

[10]. ریتشارد شاخت: م.س، ص٧٠.

[11]. فیصل عباس: م.س، ص22.

[12]. کامەران محەمەد: لە نێوان مرۆڤ و شوێن و کاتدا، ل٥٦ و دواتر.

[13]. فازيل حسین: کێشەی ویلایەتی موسڵ، و.محەمەد شاکەلی، چ٢، کەرکوک، ٢٠٠٧، ل١٤.

[14]. محەمەد ڕەسوڵ هاوار: کورد و باکووری کوردستان لە سەرەتای مێژووەوە هەتا شەڕی دووەمی جیهانی، ب1، چ٢، بەڕێوبەرایەتی چاپ و بڵاوکردنەوە، ٢٠٠٦، ل٥٣٧.

[15]. ه.س، ل٥٣٨.

[16]. سعید بشیر اسکندەر: من التخطيط الى التجزئة، سياسة بريطانيا العظمى تجاه مستقبل كردستان1915-1923، بنکەی ژین، سلێمانی، ٢٠٠٧، ل٦٢.

[17]. سعید بشیر اسکندەر: م.س، ص٦٦.

[18]. حسن محمد حماد: الاغتراب عند ايرك فروم، ط1، المؤسسة الجامعة للدراسات والنشر، ط1، بيروت، 1995، ص90.

[19]. شاخت: الاغتراب، ص262.                         

[20]. فیصل عباس: م.س، ص261.

[21]. فیصل عباس: م.س، ص٢٦٢

[22]. ن.م، ص 262.

[23]. عەبدوڵڵا ئۆجەلان: مانیفستۆی شارستانێتی دیموکراتیک، پەرتووکی چوارەم، و.لوقمان عەبدوڵڵا، چ1، 2011، ل٢٥٦.

[24]. ئاندرو هێیوود: تیۆری سیاسی، و.گۆران سەباح، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، چ١، هەولێر، ٢٠٠٧، ل١٣٢.

[25]. سۆزان کەریم مستەفا: لێکدانەوەی ڕاسیزم بۆ مێژوو(کەمالیزم، بەعسیزم وەک نمونە)، تێزی دکتۆرا(بڵاونەکراوە)، پێشکەشی بەشی مێژووی سکوڵی زانستە مرۆڤایەتییەکانی زانکۆی سلێمانی کراوە، ٢٠١١، ل١٩٢.

[26]. کامەران محەمەد: کورد لە دەستووری تەرکیا (١٩٢٤-١٩٣٨)، گۆڤاری (نوێبوون)، ژمارە(٦)، بەشی ڕووناکبیری و مەڵبەندی (١)ڕێکخستنی سلێمانی (ی.ن.ک)، ٢٠٠٩، ل١٧٨ ودواتر.

[27]. حسین مەدەنی: کوردستان و ستراتیجی دەوڵەتان، ب1، چاپخانەی  ڕۆژهەڵات، هەولێر، ٢٠٠٩، ل١٥.

[28]. حسین مەدەنی: س.پ، ل١٦.

[29]. ه.س، ل١٦.

[30]. ه.س، ل١٦.

[31]. ه.س، ل 17.

[32]. ميخائل إنوود: معجم مصطلحات هيجل، ت. إمام عبدالفتاح إمام، التنوير للطباعة والنشر، بيروت، 2011، ص82.

[33]. يحيى عبدالله: الاغتراب (دراسة تحليلية لشخصيات الطاهر بن جلون الروانية، المؤسسة العربية للدراسات و النشر، ط1، بيروت، 2005، ص32 ؛ جيرار بن سوسان- جورج لابيكا: معجم الماركسية النقدي، ترجمة جماعية، دار الفارابى، ط1، بيروت، 2003، ص101 و دواتر.

[34]. يحيى عبدالله: ن.م، ص٣٢.

[35]. حسن محمد حسن حماد: م.س، ل93.

[36]. أريك فروم: الخوف من الحرية، ت.مجاهد عبدالمنعم مجاهد، المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت، ط1، 1972، ص127 و دواتر.

[37]. ن.م، ل 124 و دواتر.

[38]. حسن محمد حسن حماد: م.س، ص٩٣.

[39]. أريك فروم: م.س، ص١٢٠.

[40]. حسن محمد حسن حماد: م.س، ص٩٤.

[41]. حسن محمد حسن حماد: م.س، ص٩٤.

[42]. فیصل عباس: م.س، ل٣٧٣.

[43]. أريك فروم: م.س، ل١٣٦.

[44]. حسن محمد حسن حماد: م.س، ل٩٥.

[45]. کامەران محەمەد: رامانێک لە سیستەمی خێڵایەتی و سیستەمی خێڵایەتی لە کوردستاندا، ل٢٥١.

[46]. کامەران محەمەد: رامانێک لە سیستەمی، ل٢٥١.