د. یاسین تەها

كورد لە سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامی و لەنێویشیاندا سەردەمی عەباسی (132_656ك/750_ 1258ز)، لەناو گەلانی تری موسوڵمان خاوەن تایبەتمەندیی خۆی بووە([1])، لە دەق و سەرچاوە مێژووییە بنەڕەتییەكاندا هەر بەناوە نەتەوەییەكەی خۆی ئاماژەی بۆ كراوە و ناوی هێنراوە([2])، بەڵام سنووری ناوچەكانی نیشتەجێبوونی ئەم گەلە و هەرێمەكانی بڵاوبوونەوەی لە هەڵكشان و داكشان و گۆڕانی بەردەوامدا بووە و جێگیر نەبووە ([3]). بەشێوەیەكی گشتی كورد نیشتەجێی چیا بوون، نیشتمانی ڕەسەنی ئەم گەلەش بەدروستی و دیاریكراوی بەرزاییەكانی بەشی سەرەوە و ڕۆژهەڵاتی "عێراقی عەرەبی"([4]) بووە([5]). لە سەرچاوە مێژووییەكانیشدا ئەم ناوچەیەی كوردی تێدا ژیاوە چەند ناوێكی هەیە؛ "دار الأكراد"([6])، "جبال الأكراد"([7])، "مملكة الجبال"([8])، سەرجەم ئەمانەش ئاماژە بۆ چیا دەكەن، لە هەندێك گەشتنامەشدا هەر بە "كوهستان" ناوی هاتووە، ئەویش هەر بە مانای چیایە([9]).

 دەوڵەتی سەلجوقییە توركەكان، لە ناوەڕاستی سەدەی (6ك/12ز) زاراوەی "كوردستان" یان كردە فەرمی، ئەویش پاش ئەوەی بەشێك لە ناوچە كوردییەكانی ڕۆژئاوای هەرێمی چیایان بەو ناوەوە لە دەوروبەری "قرمسین" ناونا ([10])، كە دەكاتە كرماشانی ئێستا. ئەو هەرێمە لە 16 ویلایەت پێكدەهات، پایتەختەكەشی قەڵای بەهار بووە لە ڕۆژهەڵاتی هەمەدان([11])، هەر لەو دەوروبەرەش چەند ناوچەیەكی تری كوردنشیشی دەگرتەوە لە چەشنی دەینەوەر([12])، بەم جۆرەش كوردستان وەك ناوی هەرێمێكی نیمچە سەربەخۆی سەر بە سەلجوقییەكان دەركەوت([13]). سەرباری ئەمەش هێشتا دیاریكردنی سنووری كوردستان لە سەدەكانی ناوەڕاست، كارێكی ئاسان و ورد نییە، چونكە ئەوكات سنووری جێگیر نەبووە و دەسەڵاتی میر و فه‌رمانڕەوا كوردەكانیش هاوتەریب لەگەڵ بارگۆڕانەكانی دەوروبەر لە هەڵكشان و داكشاندا بوون.

بەگەڕانەوەش بۆ كۆمەڵێك سەرچاوەی دێرین و توێژینەوەی نوێ([14])، دەكرێت ناوچە كوردنشینەكانی سەردەمی عەباسی بە چەند هەرێمێك دیاری بكرێت، ئەوانیش بریتین لە: هەرێمی چیا یان "مملكة الجبال"([15])، كە كوردستانی سەلجوقیش لەخۆدەگرێت، لوڕستانی گەورە و بچووك([16])، هەرێمی "أذربيجان"([17])، هەرێمی ئەرمینیا و ئاران([18])، هەرێمی جزیرە([19])، هەرێمی شارەزوور([20])، لەگەڵ شاری "أربل"، كە هەولێری ئێستا دەكات ([21]).

لە دەرەوەی ئەم ناوچانەش كە زۆرینەیەكی كوردی تێدا ژیاوە، خێزانە كوردەكان لە چەند ناوچەیەكی دیكەی دەوروبەری چیاكان بڵاوبوون لە چەشنی هەرێمی فارس([22]) ، ئەم هەرێمە چەند كۆمەڵە كوردێكی لەخۆگرتووە ([23])، لەم میانەیەشدا گەڕیدەكان باس لەوە دەكەن 100 هەوار و دەوروبەری 500 هەزار ماڵی كورد لە هەرێمی فارس ژیاون([24]). هەر لە تەنیشتنی هەرێمی فارسیشدا كورد لە خوزستان([25]) بڵاوبوون و ڕۆڵی سەرەكیشیان لە ڕووداوەكانی هەرێمەكە هەبووە([26])، یەكێكیش بوون لە پێكهێنەرەكانی هەرێمی خوراسان لە ڕۆژهەڵات([27]).

پەیوەندیی كوردیش بە وڵاتی شامەوە دەگەڕێتەوە بۆ مێژوویەكی زۆر كۆن كە سەردەمی كۆچ و ڕەوی گەلانی هیندۆ ئەوروپییە، لەم پانتاییەشدا گەلانی باپیرانی كورد (خوری و میتانییەكان) ژیاون و كۆچ و ڕەویان كردووە([28])، هەندێك لە سەرچاوە مێژوویی و "بلداني" یەكانیش وڵاتی شامیان بە ناوچەی بڵاوبوونەوەی كورد ئەژمار كردووە([29]).  لە سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامی بەشێك لە باكووری شامی دراوسێی جزیرە (ڕۆژئاوای كوردستانی ئێستا) سەر بە سنووری قەڵەمڕەویی دەوڵەتی دۆستەكی بوون، كە زیاتر لە سەدەیەك حوكمڕانی ناوچەكەی كردووە (372_478 ك/982_1086 ز) ([30]).

لە سەردەمی دەوڵەتی ئەیوبیشدا لە میسر، ناوچەكانی شام و جزیرە لە نێوان ساڵانی (570_579ك/1174_1183ز) چوونەتە نێو سنوری حوكمڕانی دەوڵەتەكە([31])، بەوهۆیەشەوە كوردێكی زۆر لە شام و دیمەشق و حەلەب و شارەكانی تری سوریا نیشتەجێ بوون([32]) و بە هەمیشەیی ماونەتەوە([33]). كوردەكانی نیشتەجێی دیمەشق بەشدارییەكی چالاكیان لە هەڵمەتەكانی سوپای سەلاحەدیندا دژی خاچ دروشمەكان كردووە و تەرمی هەندێ فەرماندەشیان هەر لەو شارە نێژراوە، هەر لەوێشەوە ڕوویان کردووەتە چیای قاسیون و ناوچەكانی تری شام و لەگەڵ عەرەبدا تێكەڵ بوون([34])، هێندەش ژمارەیان زۆر بووە لەگەڵ پێكهاتەكانی تر چوونەتە ململانێ و پێكدادانی گەورە درێژ خایەنەوە، ([35]) لە كەناری دەریای ناوەڕاستیش قەڵاو پێگەیان هەبووە([36]).

لە پاش هەڵكشانی پێگەی بنەماڵەی ئەیوبی ڕەوادی لە میسر ([37]) كوردەكان ئامادەیی و چالاكی زۆریان لەم وڵاتە هەبووە، ژمارەیەكی زۆریشیان لە قاهیرە و شارەكانی تری میسر نیشتەجێ بوون ([38]). لە دەورانی سوڵتان سەلاحەدینی دامەزرێنەری دەوڵەتی ئەیوبی (564_589ك/1169_1193ز)، ژمارەیەكی زۆری كورد چوونەتە میسر، هەندێك لەو كوردانەش لە كۆشكی فه‌رمانڕەوایی و لە پایەكانی دەوڵەتی سەلاحەدین كاریان كردووە، لەوێش بوونەتە خاوەن پێگە([39]). حوكمڕانی ئەیوبییەكان لە میسر و دەوروبەری تا ساڵی 648ك/ 1249ز، درێژەی كێشاوە، لەم ماوەیەشدا پەیوەندی و هاتوچۆی كورد بەرەو ئەو وڵاتە بەردەوام بووە([40])، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا ژمارەیەكی زۆر لە فێرخوازانی كورد ڕوویان لە زانستگای ئەزهەری میسری كردووە، كە ڕووگەی فێرخوازانی زانستە شەرعییەكانی ناوچەكە بووە، بەجۆرێك لەم دامەزراوەیە كوردەكان بوونەتە خاوەن "رواق الأكراد"ی تایبەت بەخۆیان([41]). هەندێك لە توێژەرە میسرییەكانیش پێیانوایە كورد لە میسردا میوان نەبوون و پێشتریش هەر لە سەردەمی فیرعەونەكانەوە گوزەریان بەسەر ئەم وڵاتەدا هەبووە. هەروەها پێیانوایە كورد لە میسر ڕەوەند نین، بەڵكو بەهۆی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیانەوە بوونەتە بەشێك لە تەونی فرەچەشن و فرەجۆری كۆمەڵگای میسری، ئەمەش یەكێكە لە تایبەتمەندییەكانی وڵاتەكە، كە لە بنەڕەتەوە مەكۆی كۆكردنەوەی چەندین ڕەگەز و رەچەڵەكی جیاوازە([42]).

جگە لە میسر و شام، كورد ڕوویان لە یەمەنیش كردووە، چونكە ئەویش لە نێوان ساڵانی (569_628ك/ 1173_1230ز) بووەتە بەشێك لە سنوری قەڵەمڕەوی ئەیوبی لەگەڵ ئەویشدا وڵاتی حیجاز بەشێوەیەكی ڕەمزی([43]).

     بەمپێیەش سنووری بڵاوبوونەوەی كورد لە سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامیدا بەشێوەیەكی سەرەكی بەم جۆرەیە؛ لە بەری ڕۆژهەڵاتەوە لە ڕۆژئاوای هەرێمی چیا و هەندێك ناوچەی تری دوورەدەستی هەرێمی چیا نیشتەجێ بوون، لەبەری ڕۆژئاواوە لە شامەوە هه‌تا میسر  پێگە و چالاكییان هەبووە و بەهۆی ئەیوبییەكانەوە ژمارەیان هەڵكشاوە، لەبەری باكووریشەوە لە جزیرە ژیاون و دراوسێی ڕۆمە بێزەنتییەكان بوون، لەبەری باشووریشەوە هاوسنوری عێراقی عەرەبی، ماوەیەكیش لەگەڵ ئەیوبییەكان خۆیان گەیاندووەتە وڵاتی یەمەن لەوپەڕی باشووری نیوە دوورگەی عەرەبی. 

([1]) فضل الله العمري، مسالك الابصار في ممالك الأمصار، تحقيق كامل سلمان الجبوري (بيروت: دار الكتب العلمية، د.ت)، ج3، ص 197.

([2]) لەم بارەیەوە بڕوانە: حكیم خوشناو، الكورد وبلادهم عند البلدانيين والرحالة المسلمين، (دمشق: دار الزمان، 2009)؛ زبير بلال إسماعيل، الأكراد في كتب البلدانيين والرحالة المسلمين في العصور الوسطى (أربيل: وزارة الثقافة، 1999م).

([3]) محمد أمين زكي، خلاصة تاريخ الكرد وكردستان، ترجمه، محمد علي عوني، (مصر: د.م، 1961م)، ص 3_4.

([4]) عێراقی عەرەبی: زاراوەیەكە بەو ناوچانە وتراوە، كە كەوتوونەتە نێوان شاری تكریت و عەبادانی ئێران. بڕوانە: (مستوفى قزوينى: نزهة القلوب (تهران: دنياى كتاب، 1963)، ص 33؛ الأصطخري، المسالك والممالك (القاهرة: الهيئة العامة لقصور الثقافة، 2010م)، ص 56).

([5]) جمال رشيد أحمد وفوزي رشيد، تاريخ الكرد القديم (أربيل: جامعة صلاح الدين، 1990م)، ص 12.

([6]) اليعقوبي، البلدان (ليدن: مطبعة بريل، 1860م)، ص 7.

([7]) ابن خلدون، المقدمة، تحقيق، عبد الله محمد الدرويش (دمشق: دار يعربا، 2004م)، ج 1، ص 165؛ القلقشندي، صبح الأعشى في صناعة الإنشا (بيروت: دار الكتب العلمية، 1987) ج 4 ص 373.

([8]) العمري، مسالك الأبصار، ج 3 ص  195 _ 197.

([9]) ناصر خسرو، سفرنامة، ترجمه يحى الخشاب (القاهرة: الهيئة المصرية العامة للكتاب، 2010م)، ص 172.

([10]) قرمسين (كرمانشاه): شارێكە سەر بە هەرێمی چیا، نزیكە لە حەلوان و هەمەدان، خەڵكەكەی تێكەڵەیەك بوون لە فارس و كورد و بە زۆرینەش كورد بوون. بڕوانە: اليعقوبي، تاريخ اليعقوبي، ص 46؛ الحموي، معجم البلدان (بیروت: دار صادر، 1977م)، ج4 ص 330.

([11]) هەمەدان: گەورەترین شاری هەرێمی چیا بووە، لە سەدەكانی ناوەڕاستی ئیسلامیدا. بڕوانە: المسعودي، مروج الذهب ومعادن الجوهر، تحقيق كمال حسن مرعي (بیروت: المكتبة العصرية، 2005م)، ج2 ص197.

([12]) دینەوەر: یەكێك بووە  لە شارەكانی هەرێمی چیا و نزیك لە قرمسین (كرمانشاه) ـە، لە نیوەی دووەمی سەدەی چوارەمی كۆچیدا پایتەختی میرنشینی حەسنەویهی بووە. بڕوانە: مسكويه، تجارب الأمم وتعاقب الهمم، تحقيق، أبو قاسم امامي، (طهران، دار سروش،2000، ج4، ص 496؛ خەڵكەكەی تێكەڵەیەك بوون لە كورد و عەرەب و عەجەم، لە شاڵاوی مەغۆلدا (656 ك/1258 ز.) وێران بووە. بڕوانە: محەممەد جەمیل ڕۆژبەیانی، مێژووی حەسنەویهی و عەیاری (بەغدا: دار الحرية، 1996م، ص 11_12).

([13]) قزويني، نزهة القلوب، ص 33 _38؛ أرشاك بولاديان، الأكراد في حقبة الخلافة العباسية في القرنين 10 و 11 م، مترجم، (بيروت: دار الفارابي، 2013م)، ص 43؛ كي لسترنج، بلدان الخلافة الشرقية، مترجم، (بیروت: مؤسسة الرسالة،1985م)، ص 227.

([14]) الفارقي، تاريخ الفارقي _ الدولة المروانية، تحقيق بدوي عبد اللطيف عوض، (القاهرة: المطابع الأميرية، 1959م)، ص 49؛ ماركوبولو، رحلات ماركوبولو، ترجمه عبد العزيز جاويد (القاهرة: الهيئة المصرية العامة للكتاب، ط2، 1995م)، ج1 ص 69؛ شرفخان البدليسي، الشرفنامة في تاريخ الدول والأمارات الكردية، ترجمة ملا جميل بندي الروزبياني (بغداد: مطبعة النجاح، 1953م)، ص 21؛ أوليا جلبي، رحلة أوليا جلبي في كردستان 1065 ه/1655م، ترجمة رشيد فندي (دهوك: مطبعة خاني، 2008م)، ص 99؛ زرار صديق: الكرد في العصر العباسي حتى مجيء البويهيين (132_ 334 هـ)، رسالە ماجستیر، قسم التاریخ، كلية الآداب، جامعة صلاح الدين،1994م، ص 15_43.

([15]) العمري، مسالك الأبصار، ج3 ص 195_197.

([16]) المسعودي، مروج الذهب، ج3، ص 244؛ الحموى، معجم البلدان، ج5، ص 16، 25؛ ابن حوقل، صورة الأرض (بيروت: دار صادر، ط2، د.ت)، ص 315 و ص 318؛ أبو الفدا، تقويم البلدان (بيروت: دار صادر، د.ت)، ص 312.

([17]) أذربيجان: هەرێمێكە لە نێوان چیا ووڵاتی ئاران و لە بەشی ڕۆژئاوای هۆزە كوردییەكان نیشتەجێ بوون. بڕوانە: المقدسي، أحسن التقاسيم (القاهرة: مكتبة مدبولي، 1991م)، 377؛ الحموي، معجم البلدان، ج1، ص 128.

([18]) ئەرمینیا: هەرێمێكە لە نێوان رۆژئاوای دەریای خەزەر وسنووری ئەرمەن و جزیرە، هاوسنووری وڵاتی ڕۆم بووە، زۆرینەی دانیشتوانەكەی كورد بوون و سنووری قەڵەمڕەویی میرنشینی شەدادی كوردی بووە (340_468 ك /951_ 1075 ز). بڕوانە: (ابن حوقل، صورة الأرض،ج2، ص 332_337؛ أبو الفدا، تقويم البلدان، ص 386).

([19]) هەرێمی جزیرە:  لە نێوان دیجلە و فوراتەوە لە توركیای ئیستا دەست پێ دەكات تا دەشتاییەكانی بەغدا، گرنگترین شارەكانی بریتین لە: حەڕان، ڕوها، ڕەقە، سەرێ كانی، نسێبین، سنجار، خابور، ماردین، ئامەد، میافارقین، موسڵ. بڕوانە: الأصطخري، المسالك والممالك، 52؛ ابن حوقل، صورة الأرض، ج1، ص 207_220؛ أوليا جلبي، رحلة أوليا جلبي، ص 76.

([20]) شارەزوور: دەڤەرێكی فراوانی نیمچە سەربەخۆ بووە، دەكەوێتە نێوان هەولێر و هەمەدان لە نزیك عێراق. بڕوانە: الاصطخري، المسالك والممالك، 118؛ الحموي، معجم البلدان،3، 374 _375.

([21]) أربل: شارێكی كوردنشینە سەردەمێك بە شێك بووە لە موسڵ و جزیرە، بەڵام لە كۆتاییەكانی قەڵەمڕەویی عەباسی جۆرێك لە سەربەخۆیی وەرگرتووە. بڕوانە: الحموي، معجم البلدان، ج1، ص 139.

([22]) هەرێمی فارس: هاوسنوری كرمان وخوزستان وئەسفەهانە، لە پێنج ناوچەی جیا پێك هاتووە كە بریتین لە: فەسا، دارا ئەبجەرد، ئەستەخر، سابور، ئەردەشیر و ئەرجان. بڕوانە: (الأصطخري، المسالك والممالك، ص 96_ 98).

([23]) ابن خرداذبة، المسالك والممالك، 51؛ المقدسي، أحسن التقاسيم، ص 446.

([24]) الأصطخري، المسالك والممالك، ص 68؛ ابن حوقل، صورة الأرض، ج2، ص 269_271.

([25]) خوزستان: هەرێمێكە لە نێوان بەسرە وفارس و لە چەند ناوچەیەك پێك دێت: ئیزج، ڕامەهورمز، تەستر، جندیسابور، عەسكەر مەكرەم. بڕوانە: (أبو الفدا، تقويم البلدان، ص 312؛ القلقشندي، صبح الأعشى، ج4 ص 340).

([26]) الطبري، تاريخ الرسل والملوك، تحقيق محمد أبو الفضل (القاهرة: دار المعارف، 1967) ج4، ص 178.

([27]) الأصطخري، المسالك والممالك، ص 155؛ ابن حوقل النصيبي، صورة الأرض، ج2، ص 443.  

([28]) مسعود البوداك، التهميش الممنهج للوجود الكردي تاريخيا في جغرافية شعوب آريا القديمة، مدارات كرد، https://bit.ly/3KFQvk2 ، النشر: (13/ 1/ 2018)، الزيارة: (20/6/2022).

([29]) البكري، المسالك والممالك (بيروت: دار الغرب الإسلامي، 1992)، ج1، ص 344؛ ابن عربشاه، عجائب المقدور في أخبار تيمور (الهند: مطبعة كلكتا، 1817م)، ص 245. 

([30]) عبدالرقيب يوسف، الدولة الدوستكية، (أربیل: دار ئاراس، 2001)، ج2، ص 13.  

([31]) محمد سهيل طقوش، تاريخ الأيوبيين في مصر وبلاد الشام والجزيرة (دمشق: دار النفائس، 2008)، ص 51_83.

([32]) علي صالح، الوجود الكردي في دمشق و دور الوجيه علي آغا زلفو، مجلة "Kurdyet"، العدد 5 (2022): ص 74_76

([33]) الصويركي، تاريخ الأكراد، ص 117_118، 154.

([34]) Anita Burdett, Records of the Kurds: Territory, Revolt and Nationalism, 1831–1979 (London: British Documentary Sources, 2015), P 483.

([35]) ابن الأثیر، الكامل في التاريخ، تحقيق، عبدالسلام تدمري (بيروت: دار الكتاب العربي، 1997)، ج10، ص 11.

([36]) طقوش، تاريخ الأيوبيين، ص 413.

([37]) ابن واصل، مفرج الكروب في أخبار بني أيوب، تحقيق، جمال الدين الشيال، (مصر: المطبعة الأميرية، 1957)، ج1، ص 3؛ ابن تغري بردي، النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة (مصر: وزارة الثقافة، د.ت)، ج6، ص 3_4.

([38]) محمد علي الصويركي، تاريخ الأكراد في بلاد الشام ومصر (عمان: مديرية الثقافة للأمانة العامة، 2010)، ص 201_202.

([39]) عبداللطيف حمزة، الحركة الفكرية في مصر في العهدين الأيوبي والمملوكي، (القاهرة: دار الفكر العربي، د.ت)، 107؛ طه رجب، "ڕۆڵی كورد لە پەرەپێدانی مەزهەبی شافیعی لە میسر و شام لە سەردەمی ئەیوبییدا، 570_658كـ/ 1170_1260ز"، نامەی ماستەر، بەشی مێژوو، كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەكان، زانكۆی ڕاپەڕین، 2017، ص 168؛ نظير حسان سعداوي، جيش مصر في عصر صلاح الدين (القاهرة: مكتبة النهضة، 1956)، ص 9؛ درية عوني وآخرون، الأكراد في مصر عبر العصور (مصر: د ن، 2011)، ص 33_37.

 ([40]) الصويركي، تاريخ الأكراد، ص 209_210؛ بڕوانە: بەشی سێیەم، ل 126_139.

 ([41]) محمود زايد، الصراع على رواق الأكراد (السليمانية، مؤسسة ژین، 2017)، ص 6_7

([42]) بڕوانە: دریة عوني وآخرون، الأكراد في مصر، 9_40.

([43]) جميل محمود حرب، الحجاز واليمن في العصر الأيوبي (السعودية، تهامة للنشر، 1985م)، ص 255_259؛ جمال عبدولي، اليمن فى العهد الأيوبى، دراسة فى التاريخ السياسى والإقتصادى والحضارى ( 569 - 628 هـ / 1174 - 1230 م، رسالة دكتوراه، كلیة العلوم الإنسانية، جامعة تونس للاداب والفنون والعلوم الإنسانية، 2000.