هێمن عومەر خۆشناو

زۆر زانای كورد، ئەو دەمەی لە وڵاتی خۆیان چوونەتەدەر، لەبەر شارەزایی و پڕ زانستییان لە هەر شوێنێك ژیابن، ڕۆڵ و كاریگەرییان هەبووە و هەوڵ و كۆششەكانیان لەنێو لاپەڕەكانی مێژووی ئەو ناوچەیەدا تۆماركراون. یەكێك لەو زانایانە كە زۆربەی ژیانی لە دەرەوەی كوردستان بەسەر بردووە، بەڵام ڕۆڵ و كاریگەرییەكەی دیار و بەرچاوە و لە ڕۆمای ئەوسا (خاكی بن دەستی عوسمانی) و لە چەند شارێكی مسوڵماننشیندا وەك موفتی دەوری خۆی بینیوە. لەنێو بەڵگەنامەكانی عوسمانیدا و دوای گەڕان و لێكۆڵینەوە؛ سەربوردەكەیمان لە دوو توێی دۆسیەیەكی 119 لاپەڕەیی دۆزییەوە و كورتەكەی لێرەدا دەخەینە ڕوو:

ناوی محەمەدە و ناسراوە بە زاهیر و باوكی ناوی عەزیز بەگ بووە، لە بەگەكانی جافی نێو هەڵەبجەن و بنەماڵەكەیان بەگی (وەڵەدبەگی)یان پێدەڵێن. لە ساڵی 1286ی كۆچی بەرانبەر ساڵی 1869ی زایینی لە دەوروبەری هەڵەبجەی ناوەندی قەزای گوڵعەنبەر لەدایكبووە. وەك خۆی نووسیویەتی سەرەتا لە قوتابخانەی ناڕەسمیی عەشیرەتەكەیدا دەستی بە خوێندن كردووە و قورئانی پیرۆز و هەندێ كتێبی فارسی دەستپێكردووە. لە ساڵی 1302ی كۆچی بۆ خوێندن چووەتە مەدرەسەی گوندی بیارە و دەستی بە كتێبە سەرەتاییەكان كردووە و پاشان دەچێتە پێنجوێن(ناوەندی ناحیەی قزڵجە) و لای عەللامەی بەناوبانگ مەلا عەبدولڕەحمانی گەورەی پێنجوێن دەخوێنێت و پاش ماوەیەك دەچێتە سلێمانی لای مەلا ڕەسوولی واعیز دەخوێنێت و لەوێشەوە دەچێتە كەركووك لە مەدرەسەی حاجی ئەحمەد بەگ لای مەلا عەلی حاجی وەهابزادە دەخوێنێت، پاشان دەچێتە بەغدا لای زانای ناودار مەلا عەبدولڕەحمانی ابن الخیاط دەمێنێتەوە و ئەنجا دەگەڕێتەوە هەڵەبجە و لە مزگەوت و مەدرەسەی پاشا لای شێخ محەمەد قەرەداغی دەمێنێتەوە و دواجاریش دەچێتەوە پێنجوێن و لە خزمەت مەلا عەبدولڕەحمانی پێنجوێنی خوێندنی تەواو دەكات و هەر لای ئەویش لە تەمەنی 31 ساڵیدا و لە ساڵی 1317ی كۆچی ئیجازەنامەی زانستی وەردەگرێت.

دوای ئیجازەوەرگرتن، پێنج ساڵ لە كوردستان یان بەغدا دەمێنێتەوە و بەتەواوی نازانرێت مەلایەتی لە كوێ كردووە (بۆیە گومان دەكەین لە بەغدا مابێتەوە، چونكە كە چووەتە ناوچەی یۆنانی ئێستا، لای خەڵك بە بەغدادلی خۆجە، واتە مامۆستای بەغدایی ناسراو بووە، ئەگەر چی بەشێك لەوانەی پاشناویان بەغدادییە، لە بنەڕەتدا كوردن، چونكە ئەوسا بەغدا ویلایەتێكی گەورە بووە و لە بیری خەڵكی ئەستەنبوڵ و دەوروبەریدا خەڵكی عێراقی ئێستا بەگشتی بە بەغدادی ناسراوبوون). پاشان مل بە ڕێگاوە دەنێت و دەچێتە (سڵانیك)ی یۆنانی ئێستا-ئەو سەردەمە سەر بە دەوڵەتی عوسمانی بووە- و لەوێ لە ساڵی 1323ی كۆچیدا لە مەدرەسەی سەرای عەتیق لای مودەڕیسی خوالێخۆشبوو یەعقووب ئەفەندی ئیجازەنامەی زانستی وەردەگرێت. (وەك خۆی لە شوێنێك باسی دەكات، لە دامەزراوە ڕەسمییەكانی ئەو شارەدا داوای ئیجازەنامەی لێدەكەن، ئەویش ئیجازەنامەكەی خۆی كە لە مەلا عەبدولڕەحمانی پێنجوێنی وەریگرتبوو، لە ڕێگەی گەشتەكەیدا ونی كردبوو، هەربۆیە بە ناچاری جارێكی تر دەخوێنێتەوە و لای ئەو زانایەی سڵانیك ئیجازە وەردەگرێتەوە-).

هەر لە هەمان ساڵدا و لە مانگی نیساندا لە قەزای عورتحەصار و لە مەدرەسەی گوندی ئیستیفیجەدا بە مودەڕیس دادەمەزرێت. لە ساڵی 1326ی كۆچی لە ناحیەی ساری شەعبان و لە گوندی منجونس لەسەر وەسیەتی مودەڕیسی خوالێخۆشبوویان، خەڵكی گوند داوایان كرد و بەوهۆیەوە لەوێ دامەزراوە. لەو مەدرەسانەدا دەرسەكانی، نەحوو، سەرف، ئادابی مونازەرە، حیكمەت و كەلام، ئوسولی فیقھ ، بەیان، مەعانی، بەیدع، عەرووز، حیساب، ماتماتیك، تەشریحی ئەفلاك ی گوتووتەوە.

زمانەكانی توركی، عەرەبی و فارسی بە پلەیەكی زۆرباشی قسەكردن و نووسین زانیوە و لەگەڵیشیدا وەك خۆی نووسیویەتی بە كوردییش قسە دەكات.

بەرهەمەكانی:

1-كتێبێكی لەبارەی مەنتیق وەك تەعلیقات لەسەر كتێبی (برهان گلنبوی) هەیە و هەتا بەشی (تصورات) نەوەد لاپەڕەی نووسیوە و تەواو نەبووە، بۆیە چاپ نەكراوە.

2-مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر ومعه الدر المنتقى، شەرح كردووە (ئەم كتێبە و كتێبەكەی سەرەوە بە عەرەبین و چاپ نەكراون).

3-دیوانێك یان كۆمەڵە غەزەلێكی بە فارسی هەیە و چاپ نەكراوە.

4-لەگەڵ چەند ڕیسالەیەكی تر. (ئەمانە خۆی باسیان دەكات و بەداخەوە هەتا ئێستا سۆراغیان نازانین).

زانیارییەكانی نێو تەسكەرەكەی:

تەزكیرەی سەردەمی عوسمانی كە تا ئەم دواییانەیش لەناو كورددا بە (تەسكەرە) ناسرابوو، لە جێی ناسنامەی ئێستابوو و لە بەڵگەنامەكەدا وێنەی تەزكیرەكە دەبینرێ و ئەم زانیارییانەی خوارەوەی تێدا تۆماركراوە:

ناو و نازناو: مەلا محەمەد ئەفەندی

ناوی باوك: خوالێخۆشبوو عەزیز بەگ

ناوی دایك: خوالێخۆشبوو نەشئەت

ساڵ و شوێنی لەدایكبوون: 1284، گوندی قەرەجان[1]-ی دەوروبەری هەڵەبجە

پیشە و خزمەت: مەدرەسەنشین.

باری خێزانی: یەك هاوسەری هەیە.

شێوەی ڕووخساری:

بەژن: مامناوەند

ڕەنگی چاو: زەردی كاڵ

ڕەنگی پێست: گەنمی

تۆماری ناسنامە: سڵانیك

ناوی گوند: ئەحمەد سوباشی

ژمارەی خانوو: 122

لەناو بەڵگەنامەكاندا ناوی بە مەلا محەمەد ئەفەندی، محەمەد ظاهیر و محەمەد ظاهیر گوڵعەنبەری هاتووە.

نوسخەی ئیجازەنامەكەی:

وەك خۆی ئاماژەی پێدابوو، لە ڕێگای گەشتەكەی بۆ سڵانیك، دەقی ئیجازەنامەكەی مەلا عەبدولڕەحمانی پێنجوێنی لێ ون بووە و ناچار جارێكی تر ئیجازەنامەیەكی لە زانایەكی ئەو دەڤەرە بەناوی (یعقوب صدقی بن نعمان بن یوسف البهرام ددەوی اللنقظەوی) وەرگرتووە. لە ئیجازەنامەكەدا هاتووە:

الحمد لله الذی انیت دوحة العلم فی صدور العلماء وجعل ثمارها انوار احكام الشریعة الغراء، اللهم رب الارباب مالك الرقاب، منزل الكتاب، محقق الحق وملهم الصواب الذی احاط بكل شیء علما ونصب من مصنوعاتە علی كمال قدرتە علما، صل وسلم علی افضل من اوتی الحكمة وفصل الخطاب.....كاتێ ناوی ئیجازەوەرگریشی هێناوە، ئاوا وەسفی كردووە: الاخ الامجد العالم الفطن اللبیب اللوزع الادیب، ذو الطبع السلیم الوقار والذهن القوی النقاد (محمد ظاهر ابن عزیز بگ الجافی الگلعنبری)...

وادیارە ئیجازەنامەكەیش لە 1323ی كۆچی لە مەدرەسەی ئەسكی سەرای (كە گەڕەكێكی گەورەی مسوڵمانەكانی سڵانیك بووە) نووسراوە.

مەلا محەمەد وەك مودەڕیس و موفتی:

لە ساڵی 1327ی كۆچی لە تەمەنی چلویەك ساڵیدا بە ڕەسمی بووەتە مودەڕیسی مەدرەسەی گوندی منجونوسی عورتحصار و دیارە خەڵكی گوندەكە داوایان كردووە و لەسەر ئەو داوایەیان دامەزراوە. بەڵام هیچ مووچەیەكی لە دەوڵەت نەبووە و ئەو نووسراوی دامەزراندنی بێ مووچەییەشی لە فەرمانگەی موفتیایەتی ناوچەكە لە 1/1/1327ی كۆچیدا تەسدیق كراوە. ناوبراو كاتێك ئەم كورتە ژیاننامەیەی خۆی نووسیوەتەوە، لە 21ی جەمادیلئاخیرەی 1328 (30/6/1910ز) بووە، موفتیی قەزای عورتحصار بووە و مۆری خۆی لێداوە و لە مۆرەكەدا ناوی محەمەد ظاهر و مێژووی ساڵی 1328ی تێدا بەدیاردەكەوێت.

بوونی بە موفتی:

مەلا محەمەد لە چەند شار و قەزایەكی ئەوسای عوسمانیدا بووەتە موفتی، لەوانە:

1-موفتیی عورتحصار:

عورتحصار(كلكس) -بە یۆنانییەكەی ناوەكە (Palaio Gynaikokastro)یە دەكەوێتە نێوەڕاستی مەكدۆنیا و یەكێكە لە شارەكانی یۆنان و دانیشتووانەكەی مەكەدۆن و ئەلبان و توركن و ئەوسا سەر بە ویلایەتی سڵانیك بووە. وادیارە لەبەر زانایی و لێهاتوویی مەلا محەمەد، خەڵكی ناوچەكە بە زانا و پیاوماقووڵەوە نووسراویان بۆ فەرمانگەی موفتیایەتی كردووە و داوای ئەوەیان كردووە كە محەمەد ظاهیر ئەفەندی ناسراو بە مودەڕیسی بەغدا ساڵی پێشوو لە گوندێكی ئەو ناوچەیە دەستی بە دەرسدانەوە كردووە و خاوەنی عیلم و كەمال و زوهد و وەرعە و سوودێكی زۆری بە خەڵكی ناوچەكە گەیاندووە، بۆیە شایانیەتی ببێتە موفتی لەو قەزایە و داوا دەكەن كە پێشنیازەكەیان بە هەند وەربگیرێت. نووسراوەكە لە 18ی شەووالی 1327ی كۆچی بەرانبەر 2/11/1909 كراوە.

بەگوێرەی بەڵگەنامەیەك كە مێژووی 18ـی مایسی ساڵی 1329ی ڕۆمی (31/5/1913) لەسەر نووسراوە، مەلا محەمەد ظاهیر ئەو كاتەی موفتیی قەزای عورتحصار بووە، داخوازینامەیەكی بۆ مەشیخەتی عوسمانی نووسیوە و داوای ئیستیرحامنامە و یارمەتی كردووە. لە داخوازییەكەدا هاتووە كە بەندە چەند ساڵێكە لەو قەزایەدا مودەڕیس و موفتییە و خزمەتی كردووە، تا ئێستا هیچ ئیسترحامنایەكی پێ عەتا نەكراوە، بۆیە داوا دەكات یارمەتی بدرێت. لەسەر ناوی خۆیشی؛ خۆی وەك موفتی و مودەڕیسی عورتحصار ناساندووە. دیارە دوای شەڕی باڵكان و لەدەستدانی سڵانیك ناوبراو مووچەكەی لە ئیزمیر وەرگرتووە و دواتر بۆ قۆنیە كۆچی كردووە.

2-موفتیی لە قەزای ئەرگەلیی قۆنیە:

دیارە دوای لەدەستدانی سڵانیك و هاتنی هێزەكانی یۆنان بۆ ناو شارەكە كە بە شەڕی بەڵكان (9/11/1912) ناسراوە، عوسمانییەكان دەكشێنەوە و مەلا محەمەدیش لەو شارە نامێنێ و ماوەیەك لە ڕۆمێلی ئیزمیر دەبێت، دواتر لە قەزای ئەرگەلیی سەر بە شاری قۆنیە دەبێتە موفتی. بەگوێرەی بەڵگەنامەیەك كە مێژووی 4ـی جەمادولئاخیرەی ساڵی 1331ی كۆچی (11/5/1913ز) لەسەر نووسراوە، ئاماژە بەوە دراوە كە محەمەد ظاهیر ئەفەندی لە جێی عەلی ئەفەندی لەو قەزایەدا ببێتە موفتی.

3-موفتیی لە ئەدەنە:

قۆناغی سێیەمی موفتیەتی ناوبراو، لە ناوەندی ویلایەتی ئەدەنەیە و ساڵی 1332ی ڕۆمی بۆتە موفتی و هەشت ساڵ لەو پۆستەدا ماوەتەوە. وەك لە بەڵگەنامەكاندا دیارە لەو شارەدا وێڕای موفتیایەتی خاوەنی مەدرەسەیەكیش بووە و بە ڕەسمی لەپاڵ موفتیایەتیدا؛ خۆی وەك بەڕێوەبەر و مودەڕیسی ئولای مەدرەسەكەش ناساندووە. دیارە لەو سەردەمەدا هێزەكانی فەڕەنسا لە ئەدەنە بوون، بۆیە لە نامەیەكیدا لە 14/12/1919 داوای درێژكردنەوەی مۆڵەتی لە فەرمانگەی مەشیخەت كردووە بەهۆی هەبوونی هێزەكانی فەڕەنسا لە شارەكەدا.

4-موفتیی لە مقری كۆی:

ئەم قەزایە كە ئێستا ناوەكەی گۆڕاوە بۆ (بەكركۆی) سەر بە ئەستەنبوڵ بووە و وا دیارە دوای نەخۆشكەوتنی و لەبەرئەوەی زۆربەی كات بۆ چارەسەر لە نەخۆشخانەكانی ئەستەنبوڵ بووە، بۆیە لە ساڵی 1922 ڕاژەكەی لە ئەدەنەوە گواستووەتەوە ئەم قەزایە و بووەتە موفتیی شارەكە، بەڵام تەنیا هەشت مانگ لەسەر كارەكەی بەردەوام بووە و بەهۆی نەخۆشییەوە وەفاتی كردووە.

نەخۆشكەوتن و وەفاتی:

بەگوێرەی بەڵگەنامەیەك، كە ساڵی 1920ی لەسەر نووسراوە، داخوازینامەیەكی ناوبراوی تێدایە و ئاماژەی بەوە كردووە كە لە جێگا كەوتووە و تووشی نەخۆشی هەوكردنی سییەكان بووە و بەوهۆیەوە بۆ چارەسەروەرگرتن چووەتە ئەستەنبوڵ، بۆ ئەو مەبەستە داوای درێژكردنەوەی مۆڵەتی دوو مانگی تری كردووە و لە فەرمانگەی فەتوا و مەشیخەتیش ڕەزامەندیی لەسەر مۆڵەتەكەی دراوە. پێشتریش لە بەڵگەنامەیەكدا ئەوە نیشان درابوو كە ناوبراو نەخۆشی ڕۆماتیزمی هەیە. لەنێو بەڵگەنامەكاندا ڕاپۆڕتی پزیشكەكەیشی تێدایە كە ناوی دكتۆر قودسییە -و لە ئەڵمانیا خوێندنی تەواوكردووە- و نۆرینگەكەی لە ئاكسەرای ئەستەنبوڵ بووە و ڕاپۆڕتەكەی لە مانگی ئاداری 1921 نووسیوە و تێیدا ئاماژەی بە نەخۆشییەكەی كردووە. وادیارە ئەو نەخۆشییەی بەردەوام بووە و هەتا سەرەنجام لە 26/10/1922 لە تەمەنی 53 ساڵیدا كۆچی دوایی كردووە. پێدەچێت گۆڕەكەیشی هەر لە ئەستەنبوڵ بووبێت.

كورتەی سەربردەی فەرمانبەریی:

-لە 8ـی زولحیججەی ساڵی 1327ی كۆچی بووەتە موفتیی عورتحصاری سڵانیك، بە مووچەی چوارسەد قڕووش و هەتا 16ـی حوزەیرانی 1329ی ڕۆمی بەردەوام بووە.

-لە 16ـی حوزەیرانی 1329ی ڕۆمی (29/6/1913) بووەتە موفتیی قەزای ئەرگەلی لە ویلایەتی قۆنیە و هەتا 9ـی تشرینی دووەمی 1332ی ڕۆمی (22/11/1916)بەردەوام بووە.

-لە 15ـی تشرینی دووەمی 1332ی ڕۆمی (28/11/1916) بووەتە موفتی لە ناوەندی ویلایەتی ئەدەنە.

-لە 23ـی شوباتی 1338 (22/2/1922) بووەتە موفتی قەزای موضیركوی بە مووچەی هەزار قڕووش لە ویلایەتی ئەستەنبوڵ و هەتا ڕۆژی وەفاتی لە 26ی تشرینی یەكەمی 1338ی ڕۆمی (26/10/1922) بەردەوام بووە.

كۆی خزمەتەكەی دوازدە ساڵ و هەشت مانگ و دە ڕۆژ بووە. ئەگەر چی دوای مردنی وەك خانەنشینی هەموو ڕۆژانی خزمەتی دیاریكراوە، بەڵام نازانرێت مووچەی خانەنشینییەكەی كێ وەریگرتووە، ئایا منداڵی هەبووە، یان هەر هاوسەرەكەی وەریگرتووە؟ بەداخەوە زانیاریی دیكە لەبارەی خێزان و بنەماڵەكەی نازانین، ئەگەرچی دۆسیەی ئەم زانایەمان یەكێكە لە دۆسیە هەرە دەوڵەمەندەكان و زیاتر لە سەد لاپەڕە نووسراوی ڕەسمی تێدایە.

تۆ بڵێی چەندین زانای وا هەبووبن و لە غوربەت و دووریی كەسوكار ژیاون و نەوە و منداڵەكانیشیان ئێستا هەر نازانن لەكوێ هاتوون و چ كارەبوون!

ئەمە پوختەیەكی كار و ژیانی زانایەكی هەڵەبجەیی بوو، لەنێو دۆسیەیەكی 119 لاپەڕەییدا، كە لە غەریبیدا سەری ناوەتەوە.

ژێدەر:

İST.MFT. MSH.SAİD.0179

[1] ناوی ئەم گوندەمان بۆ ساغ نەبوویەوە، قەرەچان، قەرەجان؟