د. پەیوەند محەمەد حەمەد – زانکۆی سۆران

بەرایی

دەرکەوتنی گوتاری مێژوونووسیی کوردی بۆ کۆتاییەکانی سەدەی شازدەهەم دەگەڕێتەوە، واتە ئەو کاتەی کورد بۆ یەکەمجار خۆی مێژووی خۆی نووسیووەتەوە، ئەمەش لەسەر دەستی شەرەفخانی بەدلیسی ڕوویدا، دەرکەوتنی گوتاری مێژوونووسیی کوردیی گرنگی و تایبەتمەندی خۆی هەیە، نووسینەوەی مێژوو واتە ڕزگارکردنی وێنای مێژووی کورد لە تێڕوانین و هزری بێگانە، هەتا نووسینی شەرەفنامەش کورد پێدراوێکی مێژوویی بێگانە بووە، خۆی بەشدار نەبووە لەو وێنەیە کە بۆی دروستکراوە، بەڵام لەمە بەدواوە لەڕێگەی گەڕانەوە بۆ ڕابردوو، کورد خۆی هەوڵدەدات پێناسەی خۆی بکات. هەستکردن بە جیاوازیی و تایبەتمەندییەتی نەتەوەکەی بەرانبەر بە نەتەوەکانی تر پاڵنەرێکی گرنگ بوو بۆئەوەی شەرەفخان بیر لە نووسینەوەی مێژووی تایبەت بە نەتەوەکەی بکاتەوە. وەک شەرەفخان خۆی لە پێشەکییەکەی ئاماژەی بۆ کردووە، کە مەبەستی لە نووسینی ئەو بەرهەمە هێشتنەوە و زیندوو ڕاگرتنی مێژووی میران و خانەدانەکانی کوردە، نووسینەوەی مێژوو کارێکی ئاوا ئاسان نەبووە، لە سەردەمانێکێکدا مەترسییەک بووە لەوەی گرووپێک، یاخود کەسێک ویستبێتی دەست بۆ کایەیەک ببات ئەگەر ڕەزامەندی دەسەڵاتی سەردەمەکەی لەسەر نەبووبێت، بەشێوەیەکی گشتی کەم نین ئەوانەی لە مێژووی سەدەکانی ناوەڕاست بوونە قوربانیی بەرهەمەکەنیان، کە ویست و ڕەزامەندی دەسەڵاتی لەسەر نەبوو، ئەوانەی مافی نووسینەوەی مێژووییان هەبوو، بریتیین بوون لە سەروەرەکان. ئەوەی شەرەفخان ئەنجامیدا بریتی بوو لە مێژوویی گرووپێکی جیاواز لەناو دەوڵەتی عوسمانی.

بەشێوەیەکی گشتی شرۆڤەکردن و خوێندنەوە بۆ پەرەسەندنی گوتاری مێژوونووسیی لە قۆناغە جیاوازەکاندا گرنگی خۆی هەیە، هەروەها نووسینەوەی مێژوو لەڕووی میتۆدیی و تیۆرییەوە هەڵگری کۆمەڵێک خەسڵەت و تایبەتمەندیی جیاوازە، دەکرێت ئەوەش لەسەر ئاستی چەند ڕەهەندێک و بابەتیبوونەوە ئەو گوتارە بخرێت ژێر لێکۆڵینەوە و ئاشکراکردنی کۆمەڵێک لایەن. هەروەها سنووری توێژینەوەکە زیاتر هەوڵیداوە سەرنج بخاتە سەر کۆمەڵێک مێژوونووسی دیاریکراو لەوانە (شەرەفخانی بەدلیسی، مەستورەی ئەردەلانی، مەلا مەحموودی بایەزیدی، محەمەد ئەمین زەکی بەگ، حوسێن حوزنی موکریانی و عەلادین سەجادی)، ئامانج لەوەش ئەوەیە کە تاڕادەیەکی زۆر ئەو مێژوونووسانە لەڕووی میتۆدیی و تیۆرییەوە لەناو پارادایمێکی کلاسیکیانەدایە، ئەگەرچی هەندێ جیاوازیش لە نێوانیاندا بەدی دەکرێت.

پرسیاری توێژینەوەکە، ڕەنگە کۆمەڵێک پرسیار هەبێت ئەم توێژینەوە بە پێویستی بزانێت بیخاتەڕوو، لەوەی ئایە مێژوونووسی کوردی باس لە کام لایەنی ڕابردووی ژیانی مرۆڤی کورد کردووە؟ ئەو گوتارە مێژوونووسییە لە کوێی تێگەیشتنی ئێستادایە؟ یاخود دەچێتە کام قوتابخانەوە و میتۆدۆلۆجیای هاوچەرخەوە؟ بۆئەوەش توێژینەوەکە هەوڵیداوە خوێندنەوەیەکی  تازە لەژێر ڕۆشنایی میتۆد و کۆمەڵێک تیۆری نوێ، لایەنەکانی سروشتی پەرەسەندنی مێژوونووسی کوردی بخاتە ڕوو. خوێندنەوە بۆ دەقەکانی مێژوویی بە میتۆدی هێرمۆنۆتیکی تاڕادەیەک لەناو توێژینەوە مێژووییەکان، بەتایبەت لە ناوەندە ئەکادیمیی و توێژینەوەکانی کوردستان کەمە. لەهەمانکاتدا میتۆدی شیکاریی و ڕەخنەی تیۆریی لایەنێکی تری گرنگی ئەنجامدانی توێژینەوەکەیە. 

لەسەر بنەمای ئەو پرسیارانەی سەرەوە، پێکهاتەی توێژینەوەکە بۆ سێ باسی سەرەکی دابەشکراوە، لە باسی یەکەمدا، لێکۆڵینەوە بۆ گەڕان بەدوای بنەچەی کورد لە دیدی مێژوونووسانەوە خراوەتە ڕوو، هەروەها تێڕوانینە هاوبەش و جیاوازەکانی ئەو گوتارە مێژووییە باسکراوە، لە باسی دووەمدا، مێژووی دەستەبژێر و تاک، هەوڵدراوە لەڕووی تیۆرییەوە بابەتەکان بخرێنە ڕوو، پاشان هەڵسەندگاندن و بەراودکاری بۆچوونەکانیان بكرێت، لە دوا باسیشدا لەژێر ڕۆشنایی چەند ڕەهەندێکی جیاواز باس لە مێژووی ڕووداو و بارودۆخ کراوە.

تەوەری یەکەم/ گەڕان بە دوای بنەچە و شوناسی کورد

گەڕان بە دوای سەرەتاکان بۆ زۆربەی توێژەران و مێژوونووسان بەتایبەتی، یەکێکە لە کارە هەرە ئاڵۆزەکان. پرسی بوونی کورد لەوەی کێن؟ لە کوێ و لە کەیەوە بوونیان هەبووە؟ ڕەگ و بنەچەیان بۆچی دەگەڕێتەوە؟ ئەم پرسیارانە بووەتە سەرنجی زۆربەی مێژوونووسانی کورد، هەر لە شەرەفخانەوە هەتا ئەمین زەکی بەگ و ئەوانی تر وایکردووە هەریەکەیان بە شێواز و تایبەتمەندیی جیاواز و لێکچوو بە دوای وەڵامی ئەو پرسیارانە بگەڕێن. ئەم گەڕان و قووڵبوونەوەیە بۆ سەرەتاکان بە تیگەیشتی ئێستا پێی دەوتریت خوێندنەوەی ئۆنتۆلۆجیانە بۆ دەرخستنی هەر بابەت و گوتارێک لە ڕەگەوە، ئەو ئاڵۆزیی و سەختییە لە لێکۆڵینەوە بنەڕەتەکان وایکردووە، زۆرجار مێژوونووسان بەر لێکدانەوەی ناواقیعی بکەون، بەتایبەت بۆ باسکردن دەربارەی سەردەمە کۆنەکانی پێش نووسین، یاخود لە هەلومەرجێک لەڕووی کەمی سەرچاوەکان. بۆئەوەی ئەم دیدە زیاتر بخرێتە بەرباس پێویست دەکات ئەو بابەتە لە شەرەفخانەوە دەست پێ بکەین.

(ڕەچەڵەک) و (ئاکار) دوو چەمکن شەرەفخان لە سەرەتای بەرهەمەکەیەوە پێوەی سەرقاڵ بووە، بۆ شیکردنەوەی ئەو خاڵە بەشێوەیەکی ڕوونتر ئاماژە بە دەقێكی بەرهەمەکەی دەکەین، کە دەڵێت'' لە بەر ئازایەتی و نەبەردی و مەردی کە ئاکاری هەمیشە و لە مێژینەیانە ناوی کوردیان بەسەردا بڕاوە'' (شەرەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ٢١). ئەگەر کەمێک وردتر ئەم وتەیە بخوێنینەوە دەبینین، شەرەفخان بنەماکانی ئایدیا و ڕەفتار دەکاتە پێش مەرجی بوونی ناوی کورد. واتە لە دیدی شەرەفخان ئاکاری باشە بنەمای کوردبوون و سەرهەڵدانێتی، مادامێک ئاکاری باش هەیە کوردیش هەیە.

ئەم تێڕوانینە جەخت لەسەر لایەنێكی تر دەکاتەوە، ئاکار وەک بنەمایەکی نەگۆڕ دەخاتە ناو مێژوو، ئاکار لە دەرەوەی دۆخ و هەلومەرجە ئابووریی و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی ژیانی کۆمەڵگەکاندایە، ئاکاری چاکەخوازیی و نەبەردی مێژوویەکی بەردەوام و نەگۆڕی هەیە، ئەم دیدە ڕێک پێچەوانەی پەرەسەندنەکان و گۆڕانەکانن لە سروشت و ڕەفتاری مرۆڤ و شێوازی ژیانیان. هەروەها خوێندنەوەیەکی ئایدیالیستانەیە. هزر و ڕەفتارەکان وەک بوونێکی ناپەیوەست بە سروشت و پەرەسەندنەکان دەرخستووە. هەروەها لایەنێكی تری ئەو تێڕوانینە بەتایبەت بۆ لێکۆڵینەوە لە بنەما و ڕەچەڵەکی کورد، ناوبراو پشت بە لێکدانەوە و چیرۆکە ئەفسانەییەکان بەستووە، بۆ نموونە دەربارەی دیاریکردنی ڕەچەڵەکی کورد، بۆ ئەو چیرۆکە باوەی (زووحاک و کاوە) گەڕاوەتەوە، کە چیرۆکی ئەو بابەتە خۆی لە شێوەی داستانە ئەفسانییەکاندا باسکراوە و ناوبراو وەک ڕاستییەکی مێژوویی پەسەندی کردووە (شەرەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ٢٠،١٩).

هەڵبەتە سەردەمانێک ئەفسانەکان کەم تا زۆر ڕەنگدانەوەی هەلومەرجی ژیانی سەردەمەکانی خۆیان بوون، بۆ نموونە ئەفسانەکانی میزوپۆتامیا نموونە (گلگامێش) و، ئەفسانەکانی گریکی نموونەی (ئۆدیب) و چەندان نموونەی تر، ئەگەر چی گێڕانەوەکان و چیرۆکەکان لە شێوەی ئەفسانەیە، بەڵام لەو ڕێگەیەوە دەتوانین هەندێ ڕاستی مێژوویی لەو قۆناغە جیاوازانە بناسینەوە لەوەی کۆمەڵگاکانی کۆن بیرکردنەوە و ژیانیان چۆن بووە. ئەمە ڕێکەوت نییە کە (ڤیکۆ) قۆناغەکانی مێژووی بۆ سێ سەردەمی جیاواز دابەشکردووە، سەردەمی (خواوەندەکان) و (پاڵەوانەکان) و (مرۆڤەکان)، ئەفسانەکان سەردەمی خواوەندەکان تێدا باڵادەستن، کە تێیدا باس لە ژیان و چاکە و خراپەی خوداوەندەکان دەکات، لە سەردەمی پاڵەوانەکان مێژوو دەبێتە سەرمەشقی گێڕانەوەی نەبەردی و ئازایەتییەکانی پاشا و فەرماندە سەربازییەکان، سەردەمی مرۆڤ واتە مێژووی گشتی، مێژوویەک بتوانێت ڕەنگدانەوەی ویست و چالاکی مرۆڤ بێت بەگشتی. دەتوانین بڵێن ئەو دابەشکارییە بۆ هەر سێ سەردەم لەلایەن ڤیکۆوە لە بەرهەمەکەی شەرەفخان جگە لە دواهەمین قۆناغ کە بریتییە لە سەردەمی مرۆڤ بەدی دەکرێت (Vico, 1999, 158-164).

ئەم شێوازی لێکۆڵینەوەیە لە بنەچە و ڕەگی کورد لە شەرەفخانەوە دەبێتە ڕێبازێک بۆ سەرنجی بەشێکی تر لە مێژوونووسانی دوای خۆی. (مەستوورەی ئەردەڵانی) لە بەرهەمەکەی بەناوی (مێژووی ئەردەلان) یەکێکی ترە کە هەمان ڕێبازی شەرەفخانی بەدلیسی بۆ لێکدانەوە و گەڕان بە دوای بنەچەی کورد و بنەماڵەکەی پەیڕەو کردووە، کە پشت بەو چیرۆکە ئەفسانەییەی زووحاک بەستووە، بەڵام خاڵی جیاواز لەوەی پێش خۆی ئەوەیە کە مەستوورە هەوڵیداوە پاشماوە هەڵاتووەکانی ژێردەستی زووحاک کە دواتر بە کورد ناسراون، بۆ چوار تیرە دابەش بکات، کە تیرەی یەکەم بە بەنی ئەردەڵانی لەقەڵەمداوە (مەستوورە، ١٩٨٩: ١٣،١٢). ئەگەرچی مەستوورە بۆ خستنەڕووی مێژووی کورد و بنەماڵەکەی تەنها گرنگی بەم گێڕانەوە نادات، بەڵکوو کۆمەڵێک ڕا و بۆچوونی جیاوازی هێناوەتەوە، بەڵام وەک دیارە زیاتر پشتی بەم چیرۆکە ئەفسانەییە بەستووە، هەر لەبەرئەوەشە سەرەتا ئاماژە بەم دیدەی کردووە و ڕەتی نەکردووەتەوە.

هەر سەبارەت بەو بابەتە (مەلا مەحموودی بایەزیدی) لە کتێبەکەی بە ناوی (عادات و رسووماتنامەی اکرادیە، داب و نەریتی کورد)، بنەچە و ڕەچەڵەکی کوردەکانی بۆ تیرەیەکی دەشتەکی عەرەبی دەگەڕێنێتەوە، (مەلا مەحموودی بایەزید، ٢٠١٥، ٢٦) هەروەها بەهەمان شێوە ئەو گوتارە مێژوونووسییە کاتێک باس لە ئاکار و ڕەفتاری کورد کردووە، بەشێوەیەکی جێگیر خەسڵەتەکانی لەڕووی کۆمەڵایەتیی و ئابووریی خستووەتەڕوو، بۆ نموونە دەربارەی خەسڵەت و تایبەتمەندی کورد پێیوایە کوردەکان کاتێک ڕەق و کینە لە دڵ هەڵدەگرن، ئەوا بۆ حەوت پشت ئەم قینەیە دەمێنێتەوە. (مەلا مەحموودی بایەزید، ٢٠١٥: ٢٩) 

شوێن وەک ڕەهەندێکی جوگرافی بۆ بوونی کورد، بەلای شەرەفخانەوە بابەتێکی گرنگە بۆئەوەی کورد بخاتە شوێنێک یاخود نیشتمانێک، بەو واتایەی شەرەفخان دەیەوێت مێژوویەک دەربارەی بنەچەی نەتەوەکەی بنووسێت، کە لەناو کات و شوێندا جێگای هەبێت. هەڵبەتە پەیوەندی نێوان جوگرافیا و مێژوو پەیوەندییەکی پتەوە، ئەوە بەو واتایە نایەت بڵێین شەرەفخان لە نووسینەوەی مێژوو تەواو هەوڵی ئەوەی دابێت لێکدانەوەی جوگرافییانەی بۆ ڕووداوە مێژووییەکانی کردبێت، یاخود کاریگەری ئەم لایەنەی لە ئاڕاستەکردنی مێژوودا شرۆڤە کرد بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئاماژەکردن بە جوگرافیا، واتە نووسینەوەی مێژوو لەناو شوێندا. شەرەفخان لە سەرەتای بەرهەمەکەی کاتێک باسی لە کار و پیشەی کوردەکان کردووە، بەکورتی ئاماژەی بە خاڵێکی گرنگ کردووە بەوەی کە پێکهاتەی خاکی کوردستان بەهۆی ڕەقی زەوی و کەمی نەرمایی کاریگەری لەسەر کەمی بەروبووم هەبووە، کە نەیتوانیوە تەواو یپێداویستییە خۆراکییەکانی پڕ بکاتەوە (شەڕەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ٢٧). ئەمە ئەگەر هاتبوایە تەواوی بەرهەمەکەی لەسەر ئەم ڕێبازە جێبەجێ بکردایە دەکرا بوترێت، کە شەرەفخان لە نووسینەوەی مێژوودا، تەواوی بنەما و هۆکارە ماددیی و مەعنەوییەکانی ڕەچاو کردووە، چونکە بەستنەوەی کەمی بەروبووم بە خاک لە دەرەوەی لێکدانەوەی میتافیزکییانەیە، کە هەندێجار شەرەفخان خۆشی کەوتووتە ناو ئەم کاریگەرییە، بۆ نموونە دەربارەی جەنگ و کوشتن لەناو کوردەکان، کە بە هۆکارێک بۆ لاوازی کوردەکان دادەنێت و بەوەی وەک پێویست خاوەن هێزێکی کاریگەر نەبن، دواتر ئەم دۆخەشی بە ویستی خوداوە بەستووەتەوە و دەڵێت: ''هەر خودا خۆی دەزانێ چی بڕیار داوە'' (شەرەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ٢٦).

هەروەها ئەم دیدە لەلای مەستوورەی ئەردەڵانیش ڕەنگیداوەتەوە، جووڵەی مێژوو و ئاڕاستەکانی لە چوارچێوەی ویستی خوایی بینیووە، بۆ نموونە کوژرانی (تەیمورخان) لە شەڕێکدا، وەک خۆی ئاماژە پێ کردووە بە قەدەر، یاخود چارەنووس بەستووەتەوە، ئەم دیدە لە دەرەوەی خوێندنەوەی هەلومەرج و هەڵسەندگاندنی لایەنی بەهێز و تەکنیک و ژمارەی سەربازییەوەیە (مەستوورە، ١٩٨٩: ٤٠).

هەروەك ناکرێت گوتاری مێژوونووسیی لای شەرەفخان لە سەدەی شازدەهەم بە قۆناغەکانی دوای ئەو بەتایبەت (مەستوورەی ئەردەڵانی) بەراورد بکرێت، چونکە ئەم بەراوردکارییە ڕەنگە لە شوێنی خۆیدا نەبێت، بەوەی لە دوو سەردەمی جیاوازن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کۆمەڵێک خاڵی لێکچوو و جیاوازیش لەنێوانیاندا بەدی دەکرێت. وەک دیارە خاڵی هاوبەشی هەریەک لە شەرەفخان و مەستوورە بریتییە لە کاریگەریی چیرۆکی ئەفسانەیی لە گەڕان بەدوای ڕەسەن و بنەچەی کورددا، بەڵام ئەم شێوازە لە مێژوونووسی لای محەمەد ئەمین زەکی بەگ ڕەت دەکرێتەوە، ڕەخنەشی بە دیاریکراوی لەم تێزەی شەرەفخان گرتووە (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ٤٠). ڕەتکردنەوەی ئەو تێڕوانینە لای ناوبراو بەو واتایە نایەت بڵێین گوتاری مێژوونووسی لای کورد لە ئەمین زەکییەوە دابڕانێکی میتۆدی و تیۆریی قووڵی دروستکردووە، بەڵکوو هێشتا پێمانوایە ئەمین زەکی و بەرهەمەکانی لەناو پارادایمی کلاسیکیدایە، ئەگەرچیش لێکدانەوەکانی ناوبراو بۆ مێژوو زیاتر زانستیترە و لەسەر ئاستی چەند لایەنێک جیاوازی بەرچاویش لەنێوانیاندا بەدی دەکرێت.

دیدی محەمەد ئەمین زەکی بەگ بۆ گەڕان بە دوای ڕەچەڵەک و بنەچەی کورد، تەواو جیاوازە لەو تێڕوانینەی لەلای هەریەک لە شەرەفخان و مەستوورە وەک پێشووتر ئاماژەی پێدرا هەبووە، محەمەد ئەمین زەکی پێچەوانەی ئەو دیدە ئەفسانەیی و ئایدیاییە، هاتووە (شوێن)ی کردووەتە پێش مەرجی بوونی کورد. بۆ ئەمەش ناوبراو سەرەتا جوگرافیای کوردستانی وەک زەمینەیەک بۆ هەبوونی گرووپێک دیاریکردووە، بەڵام بەرلەوەی ئەو باسە بخرێتە ڕوو پێویستە بزانین چی وایکرد هەریەک لە شەرەفخان و محەمەد ئەمین زەکی بەگ دەست بۆ نووسینەوەی مێژووی کورد ببەن؟ ئەمە پرسیارێکی کەسی و تایبەتی نییە، یاخود ئەو پرسە پەیوەندی بە توێژینەوەکەوە نەبێت، ئەوەی دەربارەی شەرەفخان بوو لە سەرەتا ئاماژەمان پێ کرد، کە ناوبراو هەموو ئامانجی ئەوە بووە مێژووی میر و خانەدانەکانی کورد بە زیندوویی بهێڵێتەوە.

دەکرێت بگووترێت مێژوونووسی لای شەرەفخان بەشێوەیەکی سرووشتی و بە ئامانجێکی ناوخۆییەوە لەدایکبووە و ئامانجەکەش پاراستنی مێژووی ئەو گرووپەیە کە ناوبراو ئاماژەی پێ کردووە، بەڵام لای محەمەد ئەمین زەکی بەگ شتێکی ترە، لە سەرەتای بەرهەمەکەی ئاماژەی بەوە کردووە، کە لە دوای بینینی زوڵمی تورکەکان و بە تورککردن، هەستی جیاوازیی نەتەوەیی لای دەرکەوتووە، هەروەک خۆی (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ١) دەڵێت:'' لە دوای ئەمە، کە لە جێگەی عموومی ی (عوثمانی) لەفظی (تورک) و (تۆرانی) لە تورکیادا باوی سەند، بە طبیعەت، وەک ئەفرادی میللەتەکانی تر، منیش لەناو ئەو کۆمەڵەدا غیرەتی خۆم چاکتر حیس کرد، وە غروری قەومی، مەجبوری کردم کە لە هەموو فرصەتێکدا ئەم حیسەی خۆم ئیظهار بکەم''.

دەکرێت بگووترێت ئەم گوتارە بەرهەمی کاردانەوەیە، ڕەنگە تیۆرییەکەی ئارنۆڵد توێنبی (ئاڵنگاری و وەڵامدانەوە) (Challenge and Response) زۆر گونجاو بێت بۆ ئەمە، ئەگەرچی ئارنۆڵد توێنبی لەم تیۆرییەدا مەبەستی لە دەرکەوتن و ڕووخانی شارستانییەتەکانە، (Toynbee, 1974: 81)، بەڵام ڕەنگە ئەم گوتارە وەک کاردانەوە لای محەمەد ئەمین زەکی بەگ لەدایکبووبێت. واتە ئەو ئاڵنگارییەی کە ئەمین زەکی لەو سەردەمە باسیکردووە، کاریگەری لەسەر زۆرینەی لایەنەکانی تری کۆمەڵگەی کوردی هەبووە، ئەگەر لە بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد لە نێوان ساڵانی ١٩٠٩-١٩١٤، لەسەر ئاستەکانی سیاسی، چەکداریی و ڕۆشنبیری بڕوانین، دەبینین لە دەرئەنجامی سیاسەتی ئیتیحادییەکان لە تورکچێتی و توندوتیژی، زۆرینەی بزووتنەوەکان لە دروشم و ئامانجیەکانیان ئاماژەیان بە خراپی سیاسەتی ئیتیحادییەکان کردووە (عوسمان عەلی، ٢٠١٠، ١٧٧-١٨٠). مەبەستمان لە باسکردنی ئەو بابەتە ئەوەیە ئەوە بسەلمێنین بەشێوەیەکی گشتی نووسینەوەی مێژوو لای ئەمین زەکی بەگ لەناو هەلومەرجێک لەدایکبووە، کە بە بارودۆخی سەردەمەکەی پەیوەست بووە. وەک ئەو تێگەیشتنەی لە ئێستادا هەیە، پێیانوایە ئەزموونی مێژوونووس کاریگەری لەسەر دروستکردنی مێژوو هەیە، واتە مێژوو بەرهەمی بەریەککەوتنی مێژوونووس و بابەتەکەیەتی، یاخود هزر و هەلومەرجەکانی سەردەمی خۆیتی.

دیدی محەمەد ئەمین زەکی بەگ بۆ ڕەچەڵەک و بنەچەی کورد، خۆی خوێندنەوەیەکی نوێ و تاڕادەیەک زانستییانەترە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە (کاردانەوە) هۆکاری گەڵاڵەکردنی ئەو بەرهەمە بووە، بەڵام ئەمە نابێتە هۆکارێک بۆ ناوبراو لە نووسینەوەی مێژوو، گرنگی ڕاستی و دروستی ساخکردنەوەی بابەتەکانی مێژووی ڕەچاو نەکردبێت، ناوبراو لەوبارەیەوە دەڵیت: ''لە تاریخ نووسیندا، تابیعی حس و خیال نەبن، لە خۆیانەوە هیچ هەڵ نەبەستن و حادیثاتی تارییخیە نەگۆرن بۆ ئەو بەحثانەی کە ئەینووسن'' (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ٥). ناوبراو لێرەوە هەوڵدەدات ڕێبازێکی تایبەتمەند بە مێژوو ببەخشێت و لە کایەکانی تری جیای بکاتەوە، چونکە نووسینەوەی مێژوو لای هەریەک لە شەرەفخان و مەستوورە زۆرجار لەژێر کاریگەریی زمانی ئەدەبی و هەست و سۆزدایە، بەڵام ئەوەی محەمەد ئەمین زەکی بەگ لە لێکۆڵینەوە لە بنەچەی کورد باسی ئەوە دەکات بەراورد بە مێژوونووسیی پێشخۆی دیدێکی نوێیە.

بۆ وەڵامی پرسیاری ''کورد نەتەوەی کێیە (ئەنسابی)و لە کوێوە هاتووە؟'' (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ٤٠)، دەتوانین بڵێین ئەم پرسیارە دەرخەری ئەوەیە ئەمین زەکی لە نووسینەكانی سەبارەت بە بنەڕەتی نەژادی نەتەوەکەی پشتی بە ڕێبازێکی جیاواز بەستووە، بۆ ئەمەش لەناو سێ چەمکدا هەوڵیداوە بوونی کورد ڕوونبکاتەوە، ئەوانیش بریتین لە ڕەگەز (عرق) و زمان (لسان) و نیشتیمان (وەطەن)، بەڵام ناوبراو ئەم سێ چەمکە بەیەکەوە گرێ نادات، وەک خۆی ئاماژە پێ دەکات و دەڵێت: ''زۆرجار ئەم سێ دەلیلە لە مونشەئێکدا کۆنابێتەوە و هەرە بەقوەتی ئەم دەلیلانەش زمانە'' (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ٥٠). ئەو هەوڵیداوە زمان وەک ڕەهەندێکی سەرەکی بکاتە پێوەر بۆئەوەی بنەچە و ڕیشەی کورد ڕوونبکاتەوە. هەر دەربارەی ئەمە ئاماژەی بە خاڵێکی گرنگ کردووە، کە (زمان) وەک بوونێکی جێگیر نەخوێندووتەوە، بەڵکوو پێیوایە لەناو پێشکەوتنێکی بەردەوام و کۆنەوە پەرەی سەندووە، هەروەها کۆمەڵێک ناو و دەستەواژەی کوردی خستووەتە ڕوو، کە بە چەندین شێوە بەپێی پەرەسەندەکان و جیاوازی زمانییەوە لە سەردەمە جیاوازەکاندا باسکراوە (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ٤٩).

هەڵبەتە ئەم بەرهەمە هاوکاتە لەگەڵ زەمەنێک کە تاڕادەیەک بیرۆکەی لێکدانەوەی ڕەچەڵەکناسی (تیۆریی ڕەچەڵەکی) بۆ لێکۆڵینەوە لە ڕەگ و بنەچەی نەتەوایەتی لای هەندێ نەتەوەکان باو بووە، بەتایبەت لای تورک و ئەڵمانەکان، باڵادەستی نەتەوەی تورک و ئەڵمان بەسەر گرووپەکانی تری ناو وڵاتەکانیان لە پەرەسەندندا دابوو، بەڵام محەمەد ئەمین زەکی بەگ بە هەموو شێوەیەک ئەم تێزەی ڕەتکردووەتەوە، بۆ نموونە ئاماژەی بەوە کردووە، دەربارەی ئەوانەی کە لە کوردستان لەگەڵ خەڵکی ڕاستەقینەکە نیشتەجێبوون، چ کورد یاخود نەتەوەکانی ئەرمەنی و تورکمانی بێت دەڵێت: ''ئەصلی مەسئەلەکە نوقطەی عرق نییە، بەلکوو جیهەتی زمانەکەیە''. (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦؛ ٤٩).

گەڕان بە دوای سەرەتاکانی درووستبوونی گرووپێک، یاخود نەتەوەیەک و هەر گوتارێک و دیاردەیەک خۆی ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغێک، کە ڕەنگە قورس بێت، بەشێوەیەکی تەواو بتوانرێت بابەتەکان یەكلایی بکرێنەوە، ئەمین زەکیش ئەمە ناشارێتەوە، هێشتا پێیوایە ئەوەی ئەنجامیداوە هەوڵێک بووە بۆ گەیشتن بە هەندێ ڕاستییە مێژوویی، دەربارەی ئەمەش ئاماژەی بەوە کردووە، کە ئەم بابەتە ڕەنگە قورس بێت، تا بگوترێ بەشێوەیەکی تەواو چارەسەر کراوە. هەروەک خۆی دەڵێت: ''لەگەڵ ئەمەشدا لازمە بزانرێ، کە ئەم ئەفکار و موطاڵەعاتە عیبارەتە لە نەظەریات و ئەجتیهادات، کە تا ئێستا وەثیقەیەکی موعتەبەری وا نەدۆزراوەتەوە کە ئەم مەسئەلەی مەنشئەی کوردە بە قەطعی حەل بکا'' (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ٦٦).

هەروەها عەلادین سەجادی لە ئاشکراکردنی بنەچەی کورد هەوڵیداوە بۆ پاشماوە ماددییەکان لە شێوەی تاشە بەرد، یاخود پاشماوەی شارستانێتی ماددی وەک شوێنەوار و بەڵگە بگەڕێتەوە، بەڵام ناوبراو پێیوایە ئەوە سەلمێنەری بوونی مرۆڤە نەک شوناسی گرووپێکی دیاریکراوی وەک کورد، دەڵێت: ''لەبەرئەمە چ کورد، چ غەیری کورد ناتوانێ لەلایەن پوختی ڕەگەز و نەژادەوە((٣٥٠٠)) ساڵ پێش میلاد بەو لاوەترەوە بڕوا. ئەگەر بڕوا تەخمین و بەراوردە'' (عەلادین سەجادی، ١٩٩٦: ٥).

ئەم جۆرە تێڕوانینانە بۆ مێژوو واتە هێشتنەوەی دەرگا بە کراوەیی بەوەی، کە بتوانرێت ڕاستیی ئەم لایەنانە ببێتە بابەتێک بەوەی کە خوێندنەوە و توێژینەوەی زیاتری لەسەر بکرێت، لەڕاستیشدا ئەوەی وا دەکات گوتاری مێژوونووسی لە بەردەوامێتی نەکەوێت، بریتییە لە بوونی تیۆریی و میتۆدی جیاواز، لە ڕوانگەی پارادایمی پۆست مۆدێرنیتە هەموو هەوڵێک بۆ گەیشتن بە حەقیقەت بەشێوەیەکی ڕەهایی ڕەت دەکرێتەوە (Wesseling, 2005: 5,6).

ئەفسانە و چیرۆک، لە سەردەمەکانی کۆندا باسکردنی مێژوو زیاتر شێوازێکی ئەدەبیانەی هەبووە، واتە نووسینەوەی مێژوو زمانێکی تایبەت بە خۆی نەبووە، تەنانەت لە سەردەمی فەلسەفەی کلاسیکی یۆنانی کۆندا مێژوو لە دوای شیعرەوە پلەبەند کراوە، ئەم کاریگەرییەش لەسەر بەرهەمەکانی هەریەک لە شەرەفخان و مەستوورەوە بە ڕوونی دیارە، کە لە گێڕانەوەی باسەکاندا بە زمانێکی ئەدەبییانە خراونەتە ڕوو.

تەوەری دووەم/ مێژووی دەستەبژێر (نوخبە) و تاک لە بەرامبەر مێژووی گشتی

زانینەکان بەشێوەیەکی گشتی ڕەنگدانەوەی هەلومەرجەکانی ژیانی ئابووریی و کۆمەڵایەتی و سیاسی سەردەمەکانی خۆیانن، لە سەدەکانی کۆن و ناوەڕاست مێژوو بریتیبوو لە مێژووی پاڵەوانەکان، پاشا، خانەدانەکان و پیاوانی ئایینی (Foucault, 2003, 80-83) ئەگەر ئەم فۆڕمە لە مێژوونووسی لە پەیوەندیی بەشەکی و گشتەکی گرێ بدەین، دەتوانین زیاتر شرۆڤە و لێکدانەوەی بۆ هەندێ لایەنی ئەم مێژوونووسییە بکەین. هەڵبەتە گشت دروست نابێت بێ بەش، واتە ئەوەی وا دەکات چوارچێوەیەکی گشتی دروست بێت، بریتین لە بەشەکان، بەپێچەوانەوەشەوە ڕاستە، ئەوە گشتەکانن بەشەکان لەخۆ هەڵدەگرن. بەش و گشت لە پەیوەندییەکی ناچاریدان، بۆئەوەی بوونی خۆیان بخەنە ڕوو، دەبێت هەردووکیان پێکەوە لە پەیوەندیدا بن.

پرسیارەکە ئەوەیە، ئایا مێژوونووسیی کوردی بە دیاریکراویش شێوە كلاسیکییەکە مێژووی بەشەکانە؟ یان مێژووی هەمووەکییە؟ ئایا ئەم شێوازە لە مێژوونووسی (دەستەبژێر و تاک) نوێنەرایەتی هەموو بەشەکانی مێژووی کۆمەڵگە دەکات؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە دەکرێت لە چەند ڕەهەندێکی جیاوازەوە بخرێتە بەرباس.

یەکەم: مێژووی دەستەبژێر

دەربارەی چەمکی دەستەبژێر وەك چەند ڕەهەندێکی جیاواز لە ڕوانگەی تیۆرییەکانی دەستەبژێرەوە (Elite Theories) دەتوانین بڕوانینە لێکدانەوەی گوتاری مێژوونووسیی کوردی، سەرەتای پەرەسەندنی ئەم تیۆرییە دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاکانی سەدەی نۆزدە و سەرەتاکانی سەدەی بیستەم، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە ئەم تیۆرییە لە پێشووتردا نەبووە، بەڵکوو سەرەتای دەرکەوتنی ئەم تیۆرییە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەکانی هەژدەهەم و نۆزدەهەم، ئەم چەمکە لەلایەن هەندێ لە بیرمەندانی وەک (سانت سایمۆن) (Sain Simon)  و (ئۆگست کۆمت)  (Auguste Comte) بەکارهێنراوە. مەبەست لەم تیۆرییە خستنەڕووی چەمکی دەستەبژێر، یان چینی دەسەڵاتدار بۆ ڕوونکردنەوەی گۆڕانکارییە مێژوویی و سیاسییە گەورەکانی کۆمەڵگە بەکارهاتووە (Maroitti, 2020: 2). هەروەها ئەم تیۆرییە لەلایەن هەریەک لە (ڤیلفرێدۆ پاریتۆ، گیتانۆ مۆسکا) زیاتر تیشکی خراوەتە سەر، کە ئەم دوو نووسەرە جەختیان لەسەر گرنگی دەستەبژێر لەناو کۆمەڵگاکان کردووەتەوە، پاریتۆ پێیوایە مێژوو بریتییە لە مێژووی بەردەوامێتی ئاڵوگۆڕی دەستەیەک بۆ دەستەیەکی تر، زۆرجار ئەم ئاڵوگۆڕییە لە فۆڕم و شێوازێکی نوێتر بەدەردەکەوێت (Pareto, 1968: 36). هەروەها مۆسکا چەمکی چینی سیاسی (Political Class)ی بەکارهێنا، وەک گرووپێک کە بەردەوام لە ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتدایە (Mosca, 1989: 108).

ئەو دید و بۆچوونانە لە بەرهەمەکەی شەرەفخان بە ڕوونی بەدیار دەکەوێت، بۆ نموونە ناوبراو کاتێک باس لە ڕەگ و ڕیشەی بنەماڵەکەی کردووە، هەوڵیداوە مێژووی بنەماڵەکەی بە باکگراوندێکی کۆنی بنەماڵە ناودارەکان لەناو قۆناغە جیاوازەکانی مێژوودا ببەستێتەوە، وەک ئەوەی بنەماڵەکەی هەر لە کۆنەوە هەتا سەردەمەکەی خۆی خاوەنی دەسەڵات و هێز بن. ئەم دیدە مێژووییە وەک پەیوەندییەکی بەیەکەوە بەستراو و بەردەوام و دانەبڕاو لە مێژووی بنەماڵەکەی خستووەتە ڕوو، واتە ئەوەی هەیە بریتییە لە ئاڵوگۆڕ و هاتن و ئاوابوونی گرووپێک بۆ گرووپێکی تر (شەرەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ٤٧٧). بەو واتایە کۆتایی هەموو سەردەمێک بە قۆناغێکی نوێ و بەیەکەوە بەستراو لە قەڵەم دەدات. واتە لە لێکدانەوەکانی باوەڕی بە بەردەوامێتی مێژووی گشتی هەبووە، چونکە هەروەک سەرەتا ئاماژەمان پێ کرد، تەواوی کارەکەی شەرەفخان بریتییە لە سەربوردەی میر و خانەدانەکانی کورد. دەتوانین بڵێین، هەمان مێژووی ئەو چینەیە کە (مۆسکا) بە چینی سیاسی ناوی هێناوە. شەرەفخان هەوڵیداوە لە باسکردنی مێژووی ماڵە میرانی کورد مێژووی گشتیی کورد بنووسێتەوە، بەپشتبەستن بە مێژووی جیاوازی میرنشین و دەسەڵاتدارە خانەدانەکانی ناوچە جیاجیاکانی کوردستان، واتە بە کۆی بەشەکانی مێژووی دەستەبژێرەکان مێژووی سیاسیی کورد بنووسێتەوە، ئەم مێژوونووسییە بە ڕوون و ئاشکرا دەتوانین بە مێژووی گرووپێک و لایەنێک لە مێژووی کۆمەڵگەی کوردی لەقەڵەم بدەین.

دواتر گرنگە بپرسین ئەوانە کێن کە دەتوانن مێژوو بنووسنەوە؟ چ وەک زانینی مێژوویی و چ وەک هێزێک کە دەتوانێت مێژوو درووست و ئاڕاستە بکات؟ هەڵبەتە مەبەست لە قۆناغێکە کە هێشتا مێژوو لەلایەن دەسەڵاتەوە گەمارۆ دراوە. واتە ڕێک مەبەست لەو قۆناغانەیە، کە هێشتا کۆمەڵ بەشێوەیەکی کاریگەر ڕۆڵی لەناو مێژوودا نەبووە، ئەو گوتارە مێژوونووسییە بریتی بوو لە مێژووی دەستەبژێر، میشێل فۆکۆ ناو لەو جۆرە مێژوونووسییە دەنێت مێژووی سەروەرێتی (Faucault, 2003: 68). ناوبراو دەیەوێت تیۆریی سەروەرێتی بخاتە ڕوو، لەوەی ئەوەی کۆمەڵگەکانی ئاڕاستە کردووە، بریتی بوون لە دەستەبژێری دەسەڵات، سەروکاری ئەم فۆڕمە لە مێژوونووسیی لەگەڵ دەسەڵاتدایە، یاخود لەناو دەسەڵاتدایە، بۆ ئەمەش ئاماژە بە وتەیەکی (فرانسیسکۆ پەترارک) (Francesco Petrarca)  کردووە، بەوەی مێژووی سەدەکانی ناوەڕاست جگە لە ستایشی ڕۆما چیتر نییە (Faucault, 2003: 83).

ئەمە ڕەنگە بۆ سەردەمی شەرەفخانی بەدلیسیش ڕاست بێت کە بە پێشەنگی لەدایکبوونی گوتاری مێژوونووسیی کوردی دادەنرێت، لەو ڕێگەیەوە هەوڵیدابێت مێژووی دەستەبژێری کورد لە میر و بنەماڵە بەناوبانگەکانی بنووسێتەوە. هەروەک دیارە ناوبراو خۆشی لەهەمانکاتدا هەم میر بووە و هەمیش مێژوونووس. گرنگترین بابەتی مێژوو لای ناوبراو بریتییە لە قسەکردن دەربارەی مێژووی کەمینەی سیاسی کورد، واتە ئەو دەستەبژێرەیە وەک هێزێکی دەسەڵاتدار و ڕەهەندێکی سیاسی خاوەن پێگە و هەژموون لە مێژوودا باسکردووە. هەروەها هەر خۆی چەمکەکە هەڵگری خەسڵەتێکی هێزەکییە، ئەمەش بە ڕوونی لای شەرەفخان ڕەنگیداوەتەوە، نووسینەوەی مێژوو لای ناوبراو تەنها پاراستن و زیندوو هێشتنەوەی ماڵە میرانی کورد نەبووە، بەڵکوو گەڕانەوە و پێداگری مافی دەسەڵاتدارێتیشە، ئەگەر سەرنجی دابەشکاریی بەشەکانی بابەتەکانی بەرهەمەکەی بدەین، ناوبراو لەسەر بنەمای هێز و دەسەڵات، درێژە بە نووسینەوەی مێژوو دەدات. بۆ نموونە لە ڕووپەڕی یەکەم باسی لەو فەرمانڕاوە کوردانە کردووە، کە خاوەنی دەسەڵاتێکی زۆر و تاڕادەیەک سەربەخۆ بوون، ئینجا دوای ئەمان باسی لە گرووپێکی تر کردووە، کە تاڕادەیەک دەسەڵات و سەربەخۆییان لە گرووپی ڕووپەری یەکەم کەمتر بووە (شەرەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ١٢).

خاڵێکی تر ناوبراو، بۆئەوەی پارێزگاریی لە بوونی مافی دەسەڵاتدارێتی دەستەبژێری کورد بکات، هەوڵیداوە ڕەگ و ڕیشەی زۆربەی بنەماڵە میرەکانی کورد بە پاشخانێکی مێژوویی خاوەن هێز ببەستێتەوە، ئەم تێڕاوانینە لە زۆرینەی باسەکانی دەربارەی میرەکان و خانەدانەکان لە بەرهەمەکەی بە ڕوونی بەرچاو دەکەوێت، هەربۆیە شەرەفخان وەک ئامانجێک بۆ پارێزگاریکردن لە مافی دەسەڵات پەیڕەوی لە بەردەوامێتی مێژوویی کردووە، واتە لێرە گوتاری مێژوونووسیی لای شەرەفخان دەبێتە ڕەهەندێکی سیاسی ئەنجا مەعریفی. لایەنی سیاسی بەو واتایەی پارێزگاریکردنە لە مافی دەسەڵاتدارێتی، لایەنەکەی تر وەک حەیدەر لەشکری ئاماژەی پێدەکات و دەڵێت: ''مێژوو وەک مەعریفەیەک بریتییە لە بەرجەستەکردنی دەسەڵاتدارێتی''. )حەیدەر لەشکری، ٢٠/٢/٢٠٢٣) یاخود دەکرێت ئەو گوتارە مێژوونووسییە وەک دیاریکردنی شوناسی نەتەوەیی لەقەڵەم بدرێت، وەک ئەمیری حەسەنپوور ئاماژەی پێداوە، شەرەفخان بە تەنها هەر ئامانجی باسکردنی مێژووی ناوداران و ماڵەمیرانی کورد نەبووە، بەڵکوو بۆ ئەوە بووە، کە بیسەلمێنێت کورد لە کۆنیشدا خاوەن دەسەڵات و دەوڵەت بووە (Amir Hassanpour, 2003: 112,113).

          بەشێوەیەکی گشتی گوتاری مێژوونووسیی نەریتی، یاخود کلاسیکی زیاتر مێژوویەکە سەربوردەی لەگەڵ دەسەڵاتدایە، ئەم شێوازە لە شەرەفخان بەڕوونی بە دەردەکەوێت، هەروەها بە هەمان شێوە ئەم میتۆدلۆجییە لای مەستوورەش ڕەنگیداوەتەوە، ئەم دوو شێوازە لە گوتاری مێژوونووسی لای هەر یەکێکیان خاڵی جیاواز و هاوبەش هەیە. خاڵی جیاوازییان بریتییە لەوەی هەرچی شەرەفخانە هەوڵیداوە مێژووی دەستەبژێری سیاسیی کورد بکاتە چوارچێوەیەکی گشتی مێژووی کورد، لە ڕێگەی بە سەنتەرکردنی ڕەهەندی سیاسی، واتە مێژووی گشتیی سیاسیی کوردە لە سەردەمە جیاوازەکاندا، هەرچی مەستوەری ئەردەڵانییە بە هەمان شێوە بەرهەمەکەی مێژوویەکی سیاسی و دەستەبژێرییە، بەڵام لە ناوچەیەکی دیاریکراو، ئەویش مێژووی ئەردەڵانەکانە، واتە مێژوویەکی ناوچەیی و بەرتەسکترە بەراورد بە بەرهەمەکەی شەرەفخان. لایەنی هاوبەشی هەر دوو گوتارەکە وەک ئاماژەمان پێ کرد (سیاسەت) دەکەنە سەنتەری بابەتی مێژوو، ڕەنگە ئەمەش بۆ ئەوە بگەڕێتەوە کە هەردووکیان لەناو ژینگەیەکدا ژیاون کە خاوەنی دەسەڵات و پێگە بوون. واتە لەو ڕێگەیەوە هەوڵیاندابێت سەروەرییەکانی خۆیان بە زیندوویی بهێڵنەوە. هەردوو مێژوونووس کاتێک دێنە سەر باسی بنەڕەت و ڕەسەنی بنەماڵەکەی خۆیان بە زمانێکی ستایشکەرانە وەسفی بنەمەڵەکەیان دەکەن، بۆ نموونە کاتێک شەرەفخان باس لە هۆزەکەی خۆی دەکات بەم شێوەیە دەڵێت'' لەناو هەموو کوردستاندا و لە چاو هەموو تیرە و هۆزان- بۆ ئازایی و دڵاوایی و مەردایەتی و بە نامووسی و ڕاستی و چاکی و شەرم بەخۆیی و دەستپاکی و ئایینداری هۆزی ڕۆژەکی دیاردە و لەناو کوردان هەڵبژاردەن''. (شەرەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ٤٧١، ٤٧٢) وەک دیارە شەرەفخان لە بەرهەمەکەی خۆیدا ستایشی هیچ هۆزێک بەم شێوەیە نەکردووە، وەک ئەوەی باسی هۆزەکەی خۆی کردووە. بە هەمان شێوە مەستووری ئەردەڵانی کاتێک دێتە سەر باسی بنەماڵەی ئەردەڵانییەکان، بەم شێوەیە دەربارەیان دەدوێت'' لە خووڕەوشت و گەورەیی و خوێندەواریی و کەڵەمێردی و جوامێری و دەهندەیی و دەستبڵاویدا دەسکیان لە دوو ناکرێ و کەس بە تۆزی قولەپێیان ناگا''. (مەستوورە، ١٩٨٩: ١٤،١٣)

ئەم تێڕوانین و کاریگەرییە هەستەکی و سۆزدارییە لە لای ئەمین زەکی بەگ ڕەتدەکرێتەوە و جەخت لەوە دەکاتەوە کە مێژوونووسان پێویستە لە هەر لایەنگرییەک و دۆخە تایبەتییەکان دوور بکەونەوە (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ٥) ئەو دیدە ڕەخنەییە خاڵێكی گرنگمان لە بەرەوپێشچوون و پەرەسەندنی گوتاری مێژوونووسیی کورد پیشان دەدات.

ئەم گوتارە مێژوونووسییە چەند ڕەهەندێکی جیاوازتر لەخۆدەگرێت، بەشێوەیەکی گشتی مێژوونووسی نەریتی زیاتر گرنگی بە مێژووی سیاسی دەدات. ئەم دیدە زۆر بە ڕوونی لای هەندێ لە مێژوونووسە کوردەکانی دوای ئەمانەش دەردەکەوێت.

دووەم: مێژووی تاک

خەسڵەتێکی تری سرووشتی ئەم مێژوونووسییە، بریتییە لە ڕۆڵی تاک لە مێژوودا، هەڵبەتە تاک کەم تا زۆر ڕۆڵی لە ئاڕاستە و جووڵەی مێژوودا هەیە، بەشێوەیەکی گشتی لەناو مێژوونووسیی کلاسیکیدا لێکدانەوەی پاڵەوانێتی ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینێت. ئەو کاریگەرییە لە یۆنانی کۆنەوە بەتایبەت لای مێژوونووسی ناسراو (هێردۆتس)ەوە زیاتر دەرکەوتووە و بووەتە ڕێچکەیەکی تایبەت بۆ کۆمەڵێک لە مێژوونووسەکانی دوای خۆی، بەڵام ئەم لێکدانەوەیە بە دید و تێڕوانینی جیاواز مامەڵەی لەگەڵ کراوە. یەکێک لە گرنگترین تیۆرییەكان دەربارەی ڕۆڵی تاک لە مێژوودا بریتییە لە تیۆریی (پیاوی مەزن)، ئەم بیرۆکەیە لەلایەن مێژوونوسێکی یۆنانی بەناوی (تۆکیدیس ٤٦٥-٤٠١ پ.ز)وە خراوەتە ڕوو (سەلام عەبدولکەریم، ٢٠٠٨: ١٠٣). ڕەنگدانەوەی ئەم تیۆرییە لە شرۆڤەکردنی مێژوودا پێ دەخاتە ناو قۆناغەکانی سەردەمی نوێش، بەتایبەت لای (تۆماس کارلیل ١٧٩٥- ١٨٨٥) مێژوونووسی سکوتلەندی لە بەرهەمەکەی بەناوی (دەربارەی پاڵەوان و پەرستنی پاڵەوان لە مێژوودا) ئەم لێکدانەوەیە دەگەیەنێتە لوتکە، ناوبراو پێیوایە مێژوو بریتییە لە چالاکی پاڵەوانەکان و داهێنەرەکان، بۆ ئەمەش پاڵەوانێتی بۆ چەند ئاستێکی جیاواز لە چەند لایەنێکەوە دەستنیشانکردووە (Carlyle, 2013: 21).

ئەم دیدە ڕەهاگەرایییە لە ڕۆڵی تاک لە مێژوودا بەبێ ڕەچاوکردن و خوێندنەوە بۆ بارودۆخی ئابووریی و کۆمەڵایەتی و سیاسی، دەبێتە جێگەی ڕەخنە و ڕەتکردنەوە. (پیلخانوف) مێژوونووس و بیرمەندی هزری مارکسیزمی لە پەرتووکەکەی (ڕۆڵی تاک لە مێژوودا) یەکێکە لەوانەی کە بە ڕاشکاوی دژی ئەم لێکدانەوەیە وەستاوەتەوە، ناوبراو ئەگەرچی کاریگەریی و ڕۆڵی تاک ڕەتناکاتەوە، بەڵام دژی تیۆریی پیاوی مەزنە لە دەرەوەی بارودۆخ و هەلومەرجەکان. پیلخانوف پێیوایە مێژوونووسە ئەڵمانییەکان چالاکە سیاسییەکان و لەناویاندا پیاوی مەزن بە هۆکاری سەرەکی لە جوڵان و ئاڕاستەی مێژوویی دادەنێن (پلیخانوف، ب.س: ٩٦). هەروەها (کەمال مەزهەر) مێژوونووسی کورد بە ڕوونی ئەو خاڵەی ڕوونکردووەتەوە، ئەوەی نەشاردووتەوە، کە تاک لە مێژوودا ڕۆڵ و کاریگەریی خۆی هەیە، بەڵام نەک بەشێوەیەکی ڕەها، کە تاکە پاڵنەر و جووڵە و ئاڕاستەی مێژوو بێت، ناوبراو بە هەمان شێوەی پلیخانوف پێیوایە ڕۆڵی تاک پەیوەستە بە هەلومەرج و دۆخەکان، بۆ ئەمەش کۆمەڵێک نموونە بە هەندێ لە کەسایەتییە ناودارە مێژووییەکانی وەک ناپلیۆن و محەمەد عەلی و چەندانی تر دێنێتەوە و ئاماژە بۆ ئەوە دەکات، بەوەی کە ئایا ئەوانە دەیانتوانی لە بیابانە گەورەکانی ئەفریکا و چیا سەختەکانی هیمالایە ئەو ڕۆڵە ببینین؟ (کەمال مەزهەر، ٢٠٠٨: ٢٢). ناوبراو مەبەستێتی کاریگەریی تاک بە فاکتەرە ژینگەیی و جوگرافییەکانیش ببەستێتەوە، ئەمەش ڕەتکردنەوەی ئەو دیدە ئایدیالیستی و سەرووسروشتییەیە کە تاک لە دەرەوەی ئەو هەلومەرجانە، لە مێژوودا بە تاکە هێزی جووڵەی مێژوو لەقەڵەم بدات.

ئەوەی لەناو گوتاری مێژوونووسی کورد بەتایبەت لە فۆڕمە نەریتییەکەی دەردەکەوێت، زیاتر لە ئاڕاستەی یەکەمەوە نزیکە، کە تاک لە دوای قەدەر وەک هێزێکی کاریگەر و سەنتەر لە مێژوودا دەبینێت. شەرەفخان یەکێکە لەو مێژوونووسانە، کە بەشێوەیەکی گشتی ئەو شێوازەی لە نووسینەوەی مێژوودا پەیڕەو کردووە، ناوبراو پێکهاتەی بەرهەمەکەی بەشێوەیەک دابەشکردووە، وەک ئەوەی مێژوو تەنها بریتی بێت لە مێژووی میرەکان. کاتێک ئەو باس لە دەسەڵاتدارێتی و میرنشینی هەر ناوچەیەکی کردووە، دوای ئەوە ڕاستەوخۆ مێژووی زنجیرەیی دەسەڵاتە یەک لە دوا یەکەکانی میرەکان خستووتە ڕوو (شەڕەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦). شەرەفخان لە گێڕانەوەکانی دەربارەی سەربوردەی میر و کەسایەتییە ناسراوەکان، لە چوارچێوەی تیۆریی پیاوی مەزن هەوڵیداوە مێژوویان بنووسێتەوە، بۆ نموونە کاتێک باس لە هاتنە سەردەسەڵاتی میر (شەمسەدین کوڕی شەرەفخان) دەکات، بەشێوەیەک باسی لەو میرە تازەیە کردووە، وەک ئەوەی خاوەن هێزێک بێت، کە لە سەرووسروشتەوە پێی بەخشرا بێت یاخود ویستێکی خودایی لە پشت هاتنە سەر دەسەڵاتی ئەم میرەوە بێت، هەروەک خۆی دەڵێت:'' ڕوونە هەرکەس خودا دەستی بگرێ و نیازی بێ بەرزی کاتەوە و وەی لاوێنێ و دڵخۆشی کا و خەمی لە بیر بباتەوە هەروا لە چاولێکنانێکدا تاجی بەختی لەسەر سەر و کامیراو و بوونی ڕادەنێ'' (شەڕەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ٥٣٩،٥٣٨).

هەر دەربارەی ئەو دیدە لە نووسینەوەی مێژوو مەستوورە بە هەمان شێوەی شەرەفخان پەیڕەوەی لەم شێوازە کردووە، بۆ نموونە کاتێک باس لە هاتنی (ئەمانوڵڵاخان) بۆ سەر دەسەڵاتی میرنشینی ئەردەڵان دەکات، وەک پاڵەوانێک ستایشی ئەم میرە نوێیە دەکات، بەشێوەی هۆنراوە دەڵێت: ''خودا جیهان درووستکەر تا جیهانی دروستکرد شاسوارێکی وەک وی پەیدا نەبوو'' (مەستوورە، ١٩٨٩: ١٦٩)، ئەو تێڕوانینە جەخت لەسەر ئەو خاڵە دەکاتەوە کە ئەم جۆرە لە مێژوونووسییە جگە لەوەی تاک وەک هێزێکی بزوێنەوەر لە مێژوودا خستووەتە ڕوو، لەهەمانکاتیشدا تاک وەک پاڵەوانێک و کەسیاتییەکی پیرۆز دەرخستووە، کە سەرچاوەی هێز و کاریگەرییان لەلایەن خوداوە پێ بەخشرا بێت و لە دەرەوەی بارودۆخ و هەلومەرجەکاندا بن. ئەمە ئەو دیدەیە کە (تۆماس کارلایل) بە ڕوونی ئاماژەی پێ دەکات و پێیوایە مێژوو بریتییە لە مێژووی پاڵەوانەکان(Carlyle, 2013: 21). هەروەها دەربارەی ڕۆڵی تاک لە مێژوودا لەناو گوتاری مێژوونووسیی کورددا لەناو مێژوونووسەکانی دوای شەرەفخان و مەستوورەش ڕەنگی داوەتەوە، بەڵام ڕەنگە خاڵی جیاوازی نێوانیان لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت، کە ئەوانە هەوڵیانداوە بەشێوازێکی تایبەتمەند باس لەو کاریگەرییە بکەن، یاخود دووربکەونەوە لەو لێکدانەوە ئاینییە، کە تاک وەک پاڵەوانێکی سەرووسروشتی مامەڵەی لەگەڵ کراوە.

      محەمەد ئەمین زەکی بەگ بەهەمان شێوە لەژێر کاریگەریی تیۆریی (پیاوی مەزن) هەوڵیداوە باس لە کۆمەڵێک کەسایەتی بکات، ناوبراو پێیوایە پیاوی گەورە ئەوانەن کە لەپێناو خزمەت و چاکەی گشتی تێدەکۆشێت (محمد أمین زەکی، ١٩٣٥: ١) ئەو تێڕوانینەی محەمەد ئەمین زەکی لە بەرهەمەکانی وەک (ناودارانی کورد) (مشاهیر الاکراد) و (خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان) ڕەنگیداوەتەوە. لە دیدی ناوبراودا، سەڵاحەدینی ئەیوبی یەکێکە لە کەسایەتییە کاریگەر و گەورەکانی مێژوو، هەر لەبەرئەوەشە کاتێک لە بەرهەمەکەی باس لە ناسراوەکانی کورد کردووە، سەڵاحەدینی ئەیوبی وەک یەکەم کەسایەتی باسکردووە (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ٨٣). هەروەها لە باسکردنی میرنشینەکانی کوردی هەمان ڕێچکەی شەرەفخانی پەیڕەو کردووە، مێژووی میرنشینەکانی پەیوەست کردووە بە دەسەڵاتە یەک لە دوا یەکەکانی میرەکان (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦)،.

 عەلادین سەجادی یەكێکی ترە لەو مێژوونووسانەی، کە بە دیدێکی جیاواز سەیری ڕۆڵی تاک لە مێژوودا دەکات، ناوبراو لە بەرهەمەکەی (مێژووی ڕاپەڕینی کورد)، لە سەرەتای بەرهەمەکەی ئاماژە بە خاڵێکی گرنگ دەکات و پێیوایە زۆرجار مێژووی تاکە کەسێک لە هەر نەتەوەیەک مێژووی هەموو نەتەوەکەیە، بەوەی هەمیشە پەیوەندییەک لە نێوان گەل و تاکدا هەیە، لەهەمانکاتیشدا ڕۆڵی کۆمەڵ ڕەتناکاتەوە و دەڵێت: ''ئەو تاقە کەسەی کە ئەبێ بەهۆی هەڵگیرسانی شۆڕشەکە، وەنەبێ هەموو بوون و نەبوون شۆڕشەکە لەوا درووست بێت ئەگەر هاوکارەکانی یا گەلەکەی ئەو شانییایان تیا نەبێ'' (عەلادین سەجادی، ١٩٩٦: ٥،٤). لە هەمان بەرهەمیدا ئاماژە بە پەندێکی کوردی دەکات و دەڵێت: ''چەپڵە بە دەستێک لێ نادرێت''، لە درێژەی بابەتەکەیدا ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە مێژوو، مێژووی نەتەوەیە نەک تاکە کەسێک. لە کۆتاییشدا دەڵێت: ''هەر لەبەرئەمەیە کە ئەڵێم داستانی ئەم شۆڕشانە پێشکەشی ئەکەم بە قەومی خۆشەویستی کورد''. (عەلادین سەجادی، ١٩٩٦: ٥)

وەک دیارە دید و بۆچوونی سەجادی بەراورد بە مێژوونووسانی پێش خۆی جیاوازە، بەڵام لەهەمانکاتیشدا ئەو تێڕوانینە وەک ئەوەی خۆی باسی کردووە بە هیچ شێوەیەک لە بەرهەمەکەی ڕەنگی نەداوەتەوە، بە هەمان شێوە زۆر کاریگەرە بە ڕۆڵی تاک لە مێژوودا. ئەگەر بە وردی خوێندنەوە بۆ تەواوی بەرهەمەکەی بکەین، بە ڕوونی لە نێوان پێشەکییەکەی و ناوەڕۆکەکەی درك بەو دژیەکیە(پاردۆکس)یە دەکرێت. بۆ نموونە تەواوی بزووتنەوە و شۆڕشەکانی کورد دەبەستێتەوە بە بوونی ناوی کەسێک وەک (شۆڕشی شیخ سەعیدی پیران، شۆڕشی شێخ مەحموود، شۆڕشی سمکۆ و چەندان نموونەی تر). هەروەها لە باسکردنی ئەو بزووتنەوانەش هەست بە ڕۆڵ و کاریگەریی کۆمەڵ ناکرێت، بەپێچەوانەوە ئەوەی هەیە بریتییە لە ڕۆڵی کەسایەتییە ناودارەکان بەشێوەیەکی سنووردار. هەڵبەتە ئەم شێوازە لە مێژوونووسییە لەناو زۆرێک لە مێژوونووسە کوردەکاندا دیارە، تەنانەت لە ئێستاشدا تاڕادەیەک کاریگەری خۆی لە زانینی مێژووییدا هەر هەیە.

تەوەری سێیەم/ مێژوونووسی لە نێوان ڕووداو و بارودۆخدا

یەکەم: مێژووی ڕووداو

     ڕووداو و دۆخەکان لە نووسینەوەی مێژوو دوو لایەنی جیاواز و گرنگن، لەهەمانکاتدا ڕووداو و کات سەنتەرن بۆ چەمکسازیی مێژوویی، ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە زیاتر مێژووی ڕووداو (Historical Events) خۆی لەناو گوتاری مێژوونووسیی نەریتیدا دەبینێتەوە، لە بەرانبەردا مێژووی بارودۆخ دەچێتە چوارچێوەی (مێژووی تازە)وە. دەربارەی چەمکی ڕووداو لە چەندین ڕەهەندی جیاوازی فەلسەفی، مێژوویی، سیاسی و بەشێوەیەکی گشتی زانستە مرۆڤایەتییەکان مشتومڕی بەرفراوانی لەبارەوە کراوە، لەناو ئەو دیدگا جیاوازانە کۆمەڵێک پرسیار دەربارەی ڕووداو دێتە پێشمان، لەوەی بە چ جۆرە چالاکییەک دەگوترێت ڕووداو؟ ئایا هەموو ڕووداوێک مێژووییە؟ تایبەتمەندیی ڕووداوە مێژووییەکان چین؟ ئایا کێن ئەوانەی بڕیار لەسەر ئەوە دەدەن، کامە ڕووداو مێژووییە و کامەیان نا مێژووییە؟ چونکە گرنگە بزانرێت کە جیاوازی لە نێوان ڕووداو و ڕووداوی مێژووییدا هەیە.

      کۆمەڵێک بیروڕای جیاواز دەربارەی چەمکی ڕووداو هەیە، هەندێک پێیانوایە ڕووداوەکان ئەوانەن تەنها بەهۆی ئەوەی کە لەڕاستیدا ڕوویانداوە لە کات و شوێنێکی دیاریکراوی ئەم جیهانە لە ڕابردوو و کاریگەرییان لە دوای خۆیان جێهێشتووە، بۆ ئەمەش لیستێک لە ڕووداوەکان بەپێی زنجیرەی مێژوویی لای مێژوونووس پێکدێنێت.(White, 2008: 21) هەروەها ڕووداوی مێژوویی و ڕووداو وەک خۆی لەناو گوتاری مێژوونووسیدا جیاوازە، دەربارەی نووسینەوەی ڕووداو (مێژووی ڕووداو) (جۆن گۆڵد) و (مارگرێت گۆڵد) دوو پێشنیاز بۆ لێکۆڵینەوە لە ڕووداوەکان دەخەنە ڕوو، یەکەمیان، بریتییە لە ڕێکخستن و خستنەڕووی زنجیرەیەک لە ڕووداوەکان، کە لە ڕابردوو ڕوویانداوە، بەشێوەیەک کە مێژوونووس و نووسەرەکان ئەو چیرۆکانە دەخەنە ڕوو کە لەلایەن خۆیانەوە شێوەیان پێ دراوە، بەو مانایەی ئەوە مێژوونووسەکانن کام ڕووداوە وەک بابەت هەڵدەبژێرن.

جۆری دووەمیان، گرنگی و بایەخدان بە گێڕانەوە، یاخود چۆنێتی باسکردنی چیرۆکەکەیە، واتە باس لەو ڕێگا و میتۆدە دەکرێت، کە دەکرێت بنووسرێتەوە.(John and Margret, 2008: 120) ئەم دیدە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە ڕووداوەکان پەیوەستن بە بەریەککەوتنی دیدی مێژوونووس لەوەی چۆن و کام ڕووداو وەک بابەت بکاتە تەوەری نووسینەکانی. بەشێوەیەکی تر ڕووداوەکان بێ هاوتان، یەکجار ڕوو دەدەن، زۆر ئەستەمە ڕووداوەکان بە هەمان شێوە و ئامانج ڕووبدەنەوە، هەربۆیە کارێکی قورسە بۆئەوەی هەوڵبدرێت هەمان ڕووداو وەک ئەوەی ڕوویداوە بخرێتەوە ڕوو و زیندوو بکرێتەوە.

لێرەوە ڕووداوەکان لەگەڵ دید و بۆچوونەکانی کەسی گێرەڕەوە بەریەک دەکەوێت و گۆڕانکاری لە شێوەی ڕووداوەکان دروست دەبێت. (ڕەیان بێنجامین) (Reyan Benjamin) لە تێزی دکتۆراکەی بە ڕوونی ئەو خاڵەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە، کە ڕووداوی مێژوویی دەکرێت لە دوو ڕەهەندی جیاوازەوە مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، یەکەمیان لە ڕووی ئۆنتۆلۆجییەوە، کە لە گۆشەنیگای بابەتیبوون لە ڕووداوەکان دەکۆڵێتەوە، وەک ئەوەی خەڵک خۆی دروستکەری ڕووداوەکە بن، هەمیشە لەم لایەنە بۆشاییەکی نەسەلمێنراوی کاتی هەیە و مرۆڤ ناتوانێت لەکاتی خۆیدا بگەڕێتەوە و ئەزموونی هەمان ڕووداوە مێژووییەکان بکات. لە ڕوانگەی دووەمەوە واتە ئەگەر لەڕووی ئیپستمۆلۆژییەوە تەماشای ڕووداوەکان بکەین، پرسیارەکە ئەوەیە ئێمە چۆن بتوانین زانیاری لەسەر ڕووداوە مێژووییەکان بەدەست بخەین؟ ئەوەش ئەوە ڕوون دەکاتەوە، کە گریمانەی ئیپستمۆلۆجی بریتییە لەوەی کە بە یاسای لۆجیکی و سرووشتی ناتواندرێت ڕووداوە مێژووییەکان وەک خۆیان بخرێنە ڕوو، لێرەشدا بۆشایییەک لە نێوان ئەزموونی ئێستای مێژوونووس و ڕووداوەکەدا هەیە (Benjamin, 2010: 45).

لە بیر و بۆچوونەکانی سەرەوە جیاوازی ڕووداو و ڕووداوی مێژوویی ڕوون دەبێتەوە، ڕەنگە کۆمەڵێک ڕووداو لە ڕابردوو ڕوویاندابێت، بەڵام بە ڕووداوی مێژوویی لە قەڵەم نەدرابن، بەهۆی ئەوەی کە لەلایەن مێژوونووسەکانەوە گرنگی پێ نەدرابێت، لەمبارەیەوە (زهیر خویلدی) پێیوایە یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ڕووداوی مێژوویی بریتییە لە بابەتیبوون بۆ مێژوو، واتە مێژوو دەیەوێت ڕووداوەکان وەک بابەتێکی مێژوویی لە سەردەمەکەی خۆیدا بکاتە تەوەری کارەکانی. (خویلد، ٢٠/٩/٢٠٢٢). هەروەها ئەگەر لە ڕوانگەی قوتابخانەی ئاناڵزەوە، بەتایبەت لە ناویان (فێرنان بڕۆدێل)ەوە لە ڕووداوەکان ڕابمێنین، ئەوا دیدێکی جیاوازتر لەوەی سەرەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە. ڕووداو لای بڕۆدێل وەک پێشهاتێکی خێرا و کتوپڕ لەناو بزووتنەوەی مێژوو سەرهەڵدەدات و زووش بەرەو کۆتایی دەچێت. لەسەر ئەو بنەمایە ئەو جۆرە مێژووە بە مێژووی ماوە کورت لەقەڵەم داوە، نموونەی ئەو جۆرە مێژووە بریتییە لە (جەنگەکان، شۆڕش، کودەتا ... هتد) کە ڕووداوگەلێکن وابەستەیە بە ژیانی ڕۆژانەوە (کامەران محەمەد، ٢٠١٢: ٢٢٤،٢٢٣).

      لەناو کایەی مێژوونووسیی کوردیی کلاسیکیدا زیاتر گرنگی بە مێژووی ڕووداو دراوە، وەک ئەوەی مێژوو بریتی بێت لە گێڕانەوەی زنجیرەیەکی بەستراوی یەک بەدوای یەکدا هاتووی ڕووداوەکان. لەگەڵ ئەوەش هەندێ جیاوازی و تایبەتمەندی لەناو مێژوونووسانی کورد، لە شێوازی مێژووی ڕووداو بەدیار دەکەوێت، ئەوە ڕاستە لە شەرەفخانەوە هەتا ئەمین زەکی تەنانەت دوای ئەویش سەروکاریان لەگەڵ ڕووداودایە، بەڵام هەریەکە و بە شێواز و تایبەتمەندیی خۆی. شەرەفخان و مەستوورە کاتێک باس لە مێژووی کورد دەکەن دوولایەنی بەرچاو وەک ڕووداوی سەرەکی دەخەنە ڕوو، یەکەمیان ژیان و بەسەرهاتی میر و پاشاکانە، دووەمیان شەڕ و جەنگ و ململانێکانە، لەوەش زیاتر بە زمانێکی گێڕانەوەی ئەدەبی هاوشێوەی چیرۆک باس لە ڕووداوە مێژووییەکان کراوە، بۆ نموونە کاتێک شەرەفخان دەیەوێت شەڕێکی مێژوویی لەسەر سەردەمی سەڵاحەدینی ئەیوبی باس بکات بەم شێوەیە دەڵێت: ''لەشکری سەڵاحەدینی قارەمان هەتا شیری بڕی و تا هێزی تێدا ما، لە شەڕدا ما و لە شەڕدا نەما و دوژمنی خۆی زۆر شپرێو کرد، بەڵام لەو زۆرانی کەم دەگەڵ زۆرەدا. زۆری زیانی پێگەیشت و بەشی هەرەزۆری بەسەربەرزی چوون''. (شەڕەفخانی بەدلیسی، ٢٠٠٦: ٩٧) هەروەك مەستوورەی ئەردەڵانیش بەدەر نییە لەو کاریگەرییە لە بەرهەمەکەی کاتێک باس لە هاتنی ئەمانوڵڵاخان دەکات بۆ سەر تەختی دەسەڵات و بەوشێوەیە وێنەکە دەخاتەڕوو: ''کوڕە بە نرخ و خۆشەویستی بنەماڵەی ئەردەڵان هاتە سەرتەختی فەرمانڕەوایی باب و باپیرانی...، بە فەڕی هاتنی بەهار و تەڕو پاراوتر بۆوە و بەپێ و قەدەمی موبارەکی خونچەی ژیان بە پێکەنین دەمی کردەوە و دادگەریی و بیروڕا ڕاستی شان و شەوکەت بەرزیی ئاشکرا بوو''. (مەستوورە، ١٩٨٩: ١٦٨)

ژیان و بەسەرهاتی میر و پاشاکان و جەنگ و شەڕەکان تەوەری سەرەکیی مێژوویین، وەک ڕووداوێکی گرنگی مێژوویی بۆ بەرهەمەکانیان، ئەم شێوازە تاڕادەیەک لای حوسێن حوزنی موکریانیش ڕەنگیداوەتەوە، بەتایبەت لە بەرهەمە مێژووییەکانی وەک (مێژووی میرانی سۆران، چلۆنی سەربوردەی سمکۆی شکاک ... هتد)، کە سەرجەم باسەکانی بریتین لە سەربوردەی هاتن و چوونی میرە یەک لە دوا یەکانی سۆران بۆ سەر دەسەڵات، هەروەها شەڕ و ململانێیەکانی سمکۆی شکاک. (حوسێن حوزنی، ٢٠١١)

      هەر لەناو مێژووی ڕووداو و گوتاری مێژوونووسیی کوردی، بەتایبەت لە سەدەی بیستەم ئاشنای فۆڕمێکی تر لە نووسینەوەی مێژوو دەبینەوە، لێرەوە قسەکردن لەسەر ڕووداو بە تەنها گێڕانەوە نییە وەک بابەتێکی مێژوویی، وەک ئەوەی پێشووتر خرایە ڕوو، بەڵکوو هەوڵدانە بۆ لێکدانەوە لە چیەتی و چۆنێتیی ڕووداو، لەلایەکی ترەوە ئەو گۆڕانکارییە سیاسی و ئابووریی و کۆمەڵایەتییانە بووە هۆی ئەوەی ڕووداوەکانیش جۆرێک و شێوەیەکی تر وەربگرن، بەراورد بەو ڕوودانەی کە لە بەرهەمی هەریەک لە شەرەفخان و مەستوورەدا هەبووە. لێرەوە کۆمەڵێك چەمکی نوێ وەک (بزاڤ، شۆڕش، ڕاپەرین، کودەتا) خۆی دەخزێنێتە ناو ئەدەبیاتی مێژوونووسیی کوردی، کە ئەمانە گرنگترین تەوەری سەرەکی بابەتی مێژووی هاوچەرخن لە نووسینەوەی مێژوو.

محەمەد ئەمین زەکی بەگ کاتێک ڕووداوی جەنگی یەكەمی جیهانی وەک بابەتێكی مێژوویی باس کردووە، جیاواز لە شێواز و ئاڕاستەی مێژوونووسیی پێشووتر، ناوبراو تەنها میتۆدی گێرانەوەیی ناگرێتەبەر، بەڵکوو هەوڵدەدات لە چیەتی و چۆنێتیی کاریگەریی ڕووداوەکە لەسەر کورد، بکۆڵێتەوە و دواتر کاریگەریی و دەرئەنجامەکانی ئەم ڕووداوە بخاتە ڕوو، وەک خۆی دەڵێت: ''پرشکی ئاگری ئەم شەڕە گەورەیەش، وەک شەڕانی پێشووی بەینی حکومەتی عوثمانی و ڕووسیە، زوو لە هەموو شەڕەکانی پێشوو بە شیددەتر پەڕییە سەر وڵاتی کوردستان''. (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ١٨٤-١٨٦) دواتر ناوبراو بەردەوام دەبێت لە خستنەڕووی ڕووداوەکان و بەدەستەوەدانی کۆمەڵێک ئەنجامی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری لەسەر کورد.

هەروەها مێژوونووسانی کورد لە سەدەی بیستەم هەوڵیانداوە، باس لە مێژووی کورد وەک قۆناغێکی نوێی مێژوویی بکەن. هەڵبەتە دیارە سەدەی بیستەم واتە سەدەی سەرهەڵدانی شۆڕش و بزاڤەکانی کورد بەشێوەیەکی بەربڵاو. محەمەد ئەمین زەکی بەگ یەکێکە لەو مێژوونووسانەی چەمکی (قیامی) بەرانبەر بزووتنەوە و شۆڕشەکانی کوردی بەکارهێناوە، وەک قیامی بەتلیس و قیامی ساڵی ١٩٢٥ (محەمەد ئەمین زەکی، ٢٠٠٦: ١٩٢،١٨٤). دوای ئەو کۆمەڵێک مێژوونووسی تر هەبوون، کە بابەتە مێژووییەکانیان دەربارەی بزاڤ و شۆڕشەکانی کورد تەرخانکردووە. عەلادین سەجادی یەکێکی ترە لەو مێژوونووسانەی کە لە بەرهەمەکەی بە ناوی مێژووی ڕاپەرینی کورد تێدا باس لە کۆمەڵێک شۆڕشی کوردی لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەدەی بیستەم کردووە. (عەلادین سەجادی، ١٩٩٦)

دووەم: مێژووی بارودۆخ

      لایەنێکی تری گوتاری مێژوونووسی بریتییە لە قسەکردن دەربارەی بارودۆخەکان، چونکە بابەتی مێژوویی تەنها ڕووداو ناگرێتە خۆ. بەڵکوو دۆخ و هەلومەرجەکان بەشێکی تری بابەتی گرنگی مێژوویین، بۆیە گرنگە جیاوازی نێوان ڕووداو و دۆخەکان بزانین. وەک ئاماژەی پێ کرا، ڕووداو لە چوارچێوەی ماوەیەکی کورت و خێرادا و لە کاتێکی دیاریکراودا  دەردەکەوێت و ون دەبێت، پێچەوانەی بارودۆخەکان کە پرۆسەیەکی خاوتر و لەسەرخۆترە. ڕەنگە ڕووداوەکان چەندین خاڵی هاوبەش و لێکچوویان هەبێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی دۆخەکان جێگیر نین، بەردەوام لە گۆڕانکاریدان، بۆ نموونە بارودۆخی ژیانی ئابووریی و کۆمەڵایەتی، یاخود دۆخی تەندرووستی و پەروەردە و ... تاد، بەشێوەیەکی گشتی لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی تر جیاوازە.

ئەوەی بەلای ئێمەوە گرنگە بزانین، مێژووی بارودۆخ چەندە ڕەنگدانەوەی لەسەر مێژوونووسیی کوردی هەبووە، هەرچەندە لەناو مێژوونووسیی کلاسیکیدا زۆر بە کەمی بارودۆخ وەک بابەتی مێژوویی لە نووسین و توێژینەوەکان باسکراوە، ئەوەی ڕوونە هەریەک لە بەرهەمەکانی شەرەفخان و مەستوورە گرنگیان بەو لایەنە نەداوە، ئەوەی هەبووە بریتی بووە لە مێژووی سیاسی و ڕووداوئامێز، لە دوای ئەمان بەتایبەت لە بەرهەمەکانی مێژوونووسیی کوردی (مەلا مەحموودی بایەزیدی) هەتا ئەندازەیەکی باش ئەو وەرچەرخانە لە نووسینەوەی مێژوودا سەرهەڵدەدات. بەرهەمەکەی بایەزیدی (عادات و روسووماتنامەی اکرادیە) بە دابڕانێکی مەعریفی لە نووسینەوەی مێژوو لای کورد بەراورد بە پێش خۆی دادەنرێت، ئەو پەرەسەندنە زیاتر خۆی لە بابەتیبوونی مێژوویی دەبینێتەوە، باسکردنی مێژووی چالاکی و دابونەریتی کوردەواری هەنگاوێكی نوێ بوو لە دەستبردن بۆ نووسینەوەی مێژوو و تێپەڕاندنی قۆناغی مێژووی ماوە کورت و ڕووداو. بایەزیدی لە بەرهەمەکەیدا باسی لە کۆمەڵێک بارودۆخی ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتووری کردووە. ناوبراو لە چەند لایەنێكەوە هەوڵیداوە دۆخی ئابووریی کورد بخاتە ڕوو، سەبارەت بە پیشەسازی لەناو کورددا، ئاماژەی بەوە کردووە، کە ئەو لایەنە لەناو کوردەکاندا زۆر کەمە، زیاتر پیشەسازییەکی سەرەتاییە و ئەوەی بوونیشی هەبێت، لەناو مەسیحییەکاندا هەیە (مەلا مەحموودی بایەزیدی، ٢٠١٥: ٦٧). هەروەها بەم شێوەیە باس لە بازرگانی و دراو و خۆراک دەکات: ''بزن و دانەوێڵە و چا ئامادە دەکەن و بە چەند فلسێک(قرش) ئەیفرۆشن و چەند قرشێک لە قازانجەکەی ئەدەن''. هەروەها هەموو ئەو ئاڵوگۆڕییە بەبێ نووسین و گرێبەست ئەنجام دەدەن (مەلا مەحموودی بایەزیدی، ٢٠١٥: ٢٦٩). ئەم جۆرە لە مێژوونووسیی لای بڕاودێل گرنگییەکی زۆری پێ دراوە، وەک خولەکانی بەرهەمهێنان و بەرزی و نزمی بڕی بەرهەمەکان و بازرگانی خۆراک. (کامەران محەمەد، ٢٠١٢، ٢٢٠،٢١٩).

بەشێوەیەکی گشتی بایەزیدی هەوڵیداوە باس لە دۆخێکی تایبەت و ژیانی ئاسایی کۆمەڵگەی کوردی بکات، کە بە دیدگای ئێستا تێپەڕاندنی ئەو میتۆدە کلاسیکییەیە، کە مێژوو تەنها لە لایەنی سیاسی و ژیاننامەی کەسە ناودارەکان کورتکرابوویەوە، ئەو جیاوازییە زیاتر لەڕووی بابەتیبوونی مێژووەوە دەردەکەوێت، چونکە ڕەنگە شێواز و میتۆدی نووسینەوەی مێژوو لای بایەزیدی هەمان ئەو میتۆدە وەسفیی و گێڕانەوەییە بێت، کە پیشووتر لە لایەن مێژوونووسەکانی کوردەوە پەیڕەوەی لێ کراوە.

سەرچاوەکان

بە کوردی:

ــ  سەلام عەبدولکەریم، (٢٠٠٨)، دەربارەی فەلسەفەی مێژوو ... زانستی مێژوو، چاپخانەی گەنج، سلێمانی.

- سەرجەمی بەرھەمی محەمەد ئەمین زەکی بەگ (٢٠٠٦)، خوڵاسەیەکی تائریخی کورد و کوردستان لە زۆر قەدیمەوە تا دەوری ئیمڕۆ، بەرگی چوارەم، ئامادەکردنی ڕەفیق ساڵح، بنکەی ژین، سلێمانی.

ــ سەرجەم بەرھەمەکانی حوسێن حوسنی موکریانی(٢٠١٠)، ئامادەکردنی دەزگای ئاراس، ھەولێر.

ــ کامەران محەمەد (٢٠١٢)، فێرنان برۆدێل و گوتاریی مێژوویی، وەزارەتی ڕۆشنبیری حكومەتی ھەرێمی کوردستان، ھەولێر.

ــ کەمال مەزهەر، (٢٠٠٨)، مێژوو، کورتە باسێکی زانستی مێژوو، کورد مێژوو، چاپی دووەم، هێڤی، هەولێر.

ــ عەلادین سەجادی، (١٩٩٦)، مێژووی ڕاپەرینی کورد، و. ئەبوبەکر حەسەن زادە، ئینتیشاراتی محەمەدی(سەقز).

ــ عوسمان علی(٢٠١٢) چەند لێکۆڵینەوەیەك دەربارەی بزاڤی ھاوچەرخی کورد، و. کامەران جەمال بابان زادە، تەفسیر.ھەولێر.

- میر شەرەفخانی بەدلیسی، (٢٠٠٦)، شەرەفنامە مێژووی ماڵە میرانی کوردستان، و. مامۆستا ھەژار، چاپی سێیەم، ئاراز، ھەولێر.

- مەستورەی کوردستانی(١٩٨٩)، مێژووی ئەردەڵان، و. حەسەن جاف و شوکور مصطفی، دەزگای ڕۆشنبیری و بڵاوکراوەیی کوردی.

ــ مەلا مەحمودی  بایزیدی (٢٠١٥)، عادات و رەسووماتنامەی اکرادیە (داب و نەریتی کورد)، و.شوکرییە ڕەسوڵ مصطفی، ناوەندی مێژووی جەمیل ڕۆژبەیانی، تاران.

ــ ڕۆژنامەی ژیان (١٩٢٦)، ژمارە (١).  

ــ حەیدەر لەشکری، ٢٠٢٠، مێژوو وەك دامەزرێنەری ناسنامە لە شەڕەفنامە و شەڕەفنامەی بەدلیسی،

https://jineftin.krd/author/haidar-lashkri/ ٢٠/٢/٢٠٢٣.

بە عەرەبی:

ــ پلیخانوف، دور الفرد فى التاریخ، ترجمة و قدم لە، أحسان سرکیس.

ــ زهیر الخلویدی، (٢٠٢٠)، الحدث التاریخی بین القصص الادبی و السرد الفلسفی. https://www.annabaa.org/arabic/studies/22928، 20/9/2022

بە ئینگلیزی:

-      Reyan Benjamin show, (2010), Events Periods Concepts for Dragonizing Historical knowledge, Adissertation submitted in partial satisfaction of the requirements for the degree of doctor of philosophy, University of California.

-Toynbee Arnold, (1974), A study of History, university press, New York and London.

-Lies Wesseling, (2005), postmodernism and History.

-Michel Foucault, (2003), Society must be defended, Lectures the college de France (1975-76), translated by David Macey, New York.

-Hyden White, (2008), The Historical Event, University of California, Santa Cruz difference June.

-John R. Gold and Margaret M. Gold, (2008), The history of events, ideology and historiography.

-Claudia Mariotte, (2020), Elite Theory, University Degli Studi Roma Tre.

-Vilfredo, Pareto, (1999), The rise and Fall of elites, an application of theoretical sociology.

-      Vali, Abbasi, (2003) Essays on the Origins of Kurdish Nationalism, Mazda Publisher, California, USA.

-Geatano Mosca, (1989), the rolling class, translated by Hannah D. Kahn, New York and London.

-Thomas Carlyle (2013), On Heroes, Hero-Worship, and Heroic in history, edited by David R. Sorensen and Brent E. Kinser, Yale University press, New Heaven an