پەنجەتووتەكەم:
ئه‌وى شایه‌نى باس بێ كاتێک من له دایك بووم پارچه گۆشتێكى زیاده به په‌ناى ناوه‌ڕاستى په‌نجه‌تووته‌ى ده‌ستى چه‌پمه‌وه بوو، كاتێک من خۆم ناسى ده‌یانگوت ئه‌مه نیشانه‌ى ئه‌سحابه (3)، باوكم زۆرى پێ ناخۆش بوو كه من ئه‌و پارچه گۆشته به‌ده‌ستمه‌وه‌یه، هه‌موو جارێک بیرى له‌وه ده‌كرده‌وه كه بیبڕێت، به‌ڵام دایكم نه‌یده‌هێشت و دەیگوت: ئه‌مه نیشانه‌ى خواییه و ده‌ستكارى نه‌كرێت باشه، ئه‌ویش نه‌یده‌ویست دایكم دڵی ناڕه‌حه‌ت ببێت! منیش له هه‌ڵه‌بجه له‌گه‌ڵ عابدى ڕه‌فیقمدا ڕۆیشتین بۆ لاى دكتۆر و پێم گوت: من ده‌مه‌وێت ئه‌و په‌نجه بچكۆله‌یه‌م ببڕم، ئایا زیانى نییه؟ ئه‌ویش دیتى بێئێسكه گوتى: هیچ زیانى نییه، به‌نجیشى نه‌كرد تا سڕ ببێت، نه‌شته‌رێكى لێ دا و بڕیی، به ته‌قەڵیک دوورییه‌وه. قه‌ده‌رى خوا وا بوو هه‌ر ئه‌و ڕۆژه باوكم و ئامۆزاكانم بۆمباران كرابوون.
ئیتر من وازم له خوێندنى ڕه‌سمى هێنا و ڕۆیشتمه سه‌ر دووكانه‌كه‌مان و ده‌ستم به كاسبى كرد. ئه‌و كاته شتهێنان له سلێمانییه‌وه بۆ پێنجوێن ده‌بوو به ئیجازه‌ى قایمقام بووایه. خواى ته‌عالا ڕزقێكى واى دابوو وه‌ك باران ده‌ڕژایه خوار، باوه‌ڕتان هه‌بێت كه به‌یانیان دەڕۆیشتمه دووكان سه‌رم نه‌ده‌په‌رژا ئه‌و پاره‌یه سه‌فته بكه‌م، به‌ر مراخانییه‌كه‌م باخه‌ڵێكى قووڵى تیا بوو، هه‌ر ده‌مخزانده ئه‌وێوه تا ئێواره ده‌هاتمه‌وه بۆ ماڵ.
قورئانخوێندن:
ئه‌و كاته‌ى كه تازه باوكم مردبوو هه‌موو ڕۆژێک ده‌ڕۆیشتم بۆ سه‌ر گۆڕه‌كه‌ى و له‌وێ به ده‌نگى به‌رز قورئانم ده‌خوێند، ڕۆژێكیان مامه قادرم گوتى: هه‌موو ڕۆژێک ده‌چیت بۆ قورئانخوێندن به‌سه‌ر گۆڕكه‌ى باوكته‌وه؟ گوتم: به‌ڵێ. گوتى: ده‌ى یاخوا سه‌ركه‌وتوو بیت، به‌ڵام به خوا وات لێ دێت حه‌سه‌ن گیان! به ساڵێك جارێکیش نه‌چیته سه‌ر گۆڕه‌كه‌ى. ئه‌م قسه‌یه‌ى مامم زۆر پێ ناخۆش بوو، هه‌رچه‌ند ئه‌و له ته‌جروبه‌وه قسه‌كه‌ى ده‌كرد، واى لێ هات ئاواره‌یى هات به‌سه‌را كه نه‌توانم له ساڵێكدا جارێكیش بڕۆمه سه‌ر گۆڕه‌كه‌ى.
ماڵى قائیمقامى پێنجوێن له په‌ناى گۆڕستانه‌كه‌ى حاجى شێخدا بوو، كه گۆڕه‌كه‌ى باوكمى تیا بوو، پاش ته‌سلیمبوونى پێنجوێن قایمقامێكى عه‌ره‌بیان بۆ ناردم، ئه‌ویش ماڵ و مناڵه‌كه‌ى له‌گه‌ڵ خۆیا هێنابوو، كاتێک كه من به ده‌نگى به‌رز و به شێوه‌ى خه‌مباریی عێراقییانه‌وه قورئانم ده‌خوێند زۆریان پێ خۆش بوو، ڕۆژێكیان فه‌ڕاشه‌كه‌ى نارد به شوێنمدا، ئه‌حمه‌دى خاڵه تۆفیق فه‌ڕاشى بوو، هات گوتى: قائمقام بانگت ده‌كات. منیش ڕۆیشتم بۆ ئه‌وێ و هه‌ندێک پرسیارى لێ كردم و پاشان گوتى: ئه‌وه چۆنه وا هه‌موو ڕۆژێک ده‌چیت بۆ قورئانخوێندن بۆ ئه‌و گۆڕستانه؟
منیش بۆم باس كرد كه باوكم مه‌لا بووه و منى فێرى قورئانخوێندن كردووه، ئێستا ده‌مه‌وێت وه‌ك ئه‌مه‌كناسییه‌ك قورئانى به‌سه‌ره‌وه بخوێنم، خێره‌كه‌ى بنێرم بۆ گیانى بەڵکوو سوودێكى هه‌بێت بۆ خۆى یا بۆ هاوسێكانى. هه‌روه‌ها كاتێک له‌وێ قورئان ده‌خوێنم هه‌ست بە سووكبوونی خه‌م و په‌ژاره‌م ده‌كه‌م. له‌و كاته‌شدا ئه‌گه‌ر شتێكمان له سلێمانییه‌وه بۆ دووكان بهێنایه، ده‌بوو به ئیجازه‌ى قائیمقام بووایه، پاش ئه‌وه هه‌ركات بۆ داواكردنى شتى بازرگانى هه‌رچیم بنووسییایه، وه‌ك خۆى موافه‌قه‌ى له‌سه‌ر ده‌كرد.
سەرمايەيەكى گەورە:
ماوه‌ى سێ مانگێك ناوچه‌ى پێنجوێن هێور بوو، له ماوه‌ى ئه‌م سێ مانگه‌دا من نزیكه‌ى دووسه‌د و سى دینارى ئه‌و سه‌رده‌مه قه‌رزى سلێمانیم دایه‌وه، باوكم وه‌ك دووكاندرێك قه‌رزى هێنابوو، سه‌د و په‌نجا دیناریان هیى حاجى حه‌مه ڕه‌شیدى به‌قاڵ بوو، هه‌شتا دیناریشى هیى عه‌لى و قاله‌ى حاجى حوسه‌ینى عه‌للاف بوو، دایكم زۆر هانى ده‌دام بۆ ئه‌وه‌ى سه‌رڕاست بم و به پێى توانا قه‌رزى خه‌ڵكى دوا نه‌خه‌ین، ئه‌م سه‌رڕاستییه بوو به هۆى ئه‌وه من سه‌رمایه‌یه‌كى گه‌وره بۆ خۆم دروست بكه‌م، زۆر جار عه‌لى و قادرى عه‌للاف بایى دووسه‌د دینار قه‌رزیان ده‌دامێ، حاجى حه‌مه‌ڕه‌شیدیش تا شه‌ش سه‌د دینارێك، ئه‌مه بۆ من سه‌رمایه‌یه‌كى گه‌وره بوو.
ديسان دەورى پێنجوێن گيرايەوە:
پاش چه‌ند مانگێك له ته‌سلیمبوونى پێنجوێن به شۆڕش و ئاوه‌دانبوونه‌وه‌ى له لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه، جارێكى تر ته‌پڵى شه‌ڕ له لایه‌ن بازرگانانى شه‌ڕه‌وه لێ درا، ئه‌وانه‌ى كه جارى پێشوو له به‌رزبوونه‌وه‌ى سندووقه چاییه‌كاندا پاره‌یه‌كى زۆر گه‌وره‌یان ده‌ست كه‌وتبوو، وتى وتى و قاویان داخست، شتیان ده‌نارده ده‌ره‌وه بۆ قایمه‌كردن، وره‌یان به خه‌ڵكه‌كه به‌ر دا، زۆرى نه‌خایاند پێنجوێن چۆڵ كرایه‌وه، هاتوچۆى نێوان سلێمانى و پێنجوێن پچڕا، خه‌ڵكه‌كه باریان كرد بۆ (ئاسنه‌وه) و (بایه‌وه) و (باشماخ)(1).
بايەوە:
ئه‌م جاره ئێمه‌ش ماڵمان بارى كرد بۆ بایه‌وه، بایه‌وه له‌و كاته‌دا ئاواییه‌كى سه‌دماڵى ده‌بوو، له‌سه‌ر لێوار‌ى سنووردا بوو، سه‌عات و نیوێك له شارى پێنجوێنه‌وه به‌پێ دوور بوو. له ماڵى ده‌روێش ئه‌حمه‌د ناوێكدا ژۆرێكمان به‌كرێ گرت، كه ده‌یڕوانى به‌سه‌ر مزگه‌وته‌كه و ناو بازاڕه‌كه‌دا، ماڵى حاجى شیخ موحه‌ممه‌دی بایەوە دراوسێمان بوو.
هه‌ر له‌وماڵه‌دا بووین كه من دووكانێكى بچكۆله‌م دانا، دووكانیش بریتى بوو له كه‌پرێك، ماوه‌ى دوو مانگێك له‌وێ ماینه‌وه، ئه‌حمه‌دى برام كه ئه‌ڕۆیشتم بۆ دووكان له‌سه‌ر بانه‌كه‌وه بانگى ده‌كردم: كاكه سه‌ن! كاكه‌سه‌ن!، زۆر به ده‌مى خۆش بوو، ئه‌م برایه‌م له ساڵى په‌نجا و نۆدا له‌دایك بوو دواین مناڵى دایكم بوو، زۆرمان خۆش ده‌ویست، كاتێک ته‌یاره‌كان ئه‌هاتن قه‌سفى پێنجوێنیان ده‌كرد زیڕه‌ى كرد چونكه كاتى خۆى له قه‌سفه‌كه‌ى تازه‌دێدا له‌گه‌ڵ باوكم و ئه‌واندا بوو.
پێنجوێن سووتێنرا:
ئه‌مجاره‌یان عه‌بدولوه‌هاب ئەترووشى به هێزێكى زۆری پێشمه‌رگه‌وه ده‌ورى پێنجوێنى دا، جیاوازیى ئه‌مجاره‌یان له جارى پێشوو ئه‌وه بوو: كه به‌ڕێوه‌به‌ر و به‌شى زۆرى پۆلیسه‌كانى مه‌ركه‌زى پێنجوێن عه‌ره‌ب بوون له‌به‌ر ئه‌وه ته‌سلیم نه‌بوون، جارى پێشوو (ڕۆبیتان جاف) قایممه‌قامى پێنجوێن و معاون كه‌مالى شێخ غه‌ریب سه‌رۆكى پۆلیسه‌كان بوو، هه‌موو پۆلیسه‌كان كورد بوون بۆیه ته‌سلیم بوون، ده‌نا له‌به‌ر ئه‌وه نه‌بوو كه به‌ته‌نگ هاتوون و ته‌سلیم بوون.
ئه‌مجاره كه سوپاى عێراقى گه‌یشته پێنجوێن شارى پێنجوێنى ئاگر تێ به‌ردا، چه‌ند ماڵێكى كه‌م نه‌بێت، له‌به‌ر ئه‌وه خه‌ڵكه‌كه زیانێكى زۆرى لێ كه‌وت، چونكه به خه‌ڕه‌ى جارى پێشوو چوون، جارى پێشوو ئه‌وه‌ى كه‌سێكى له ماڵه‌كه‌دا نه‌بووایه هه‌موو ماڵه‌كه‌ى ده‌گواسته‌وه، ئه‌مجاره‌ش وتى جا بۆ ئه‌و مه‌سره‌فه بكه‌م خۆ ماڵه‌كه هیچى لێ نه‌كرابوو، كه شار سووتا خه‌ڵكه‌كه زیانێكى زۆرى لێ كه‌وت.
تۆپباران:
پاش ئه‌وه كه حكومه‌ت هاته پێنجوێن داواى له خه‌ڵكى كرد بگه‌ڕێنه‌وه ناو شار، به‌ڵام خه‌ڵكى نه‌ده‌گه‌ڕانه‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه ناوبه‌ناو بایه‌وه‌ى ده‌دایه به‌ر تۆپ و ژیانى له خه‌ڵكه‌كه هه‌راسان كردبوو.
ديمە‌نێک هە‌رگيز لە بيرم ناچێتە‌وە:
سوپاى عێراق وه‌ك عاده‌تى خۆى ناوبه‌ناو بایه‌وه‌ى ده‌دایه به‌ر تۆپ بۆ ترساندنى خه‌ڵكه‌كه، جارێكیان تۆپبارانێكى خه‌ستى كرد، و هه‌موو ڕامانكرد، و ناو ئاواییمان به‌ره‌و مڕانه و لێوى مه‌حموود به‌گ به‌جێ هێشت. ئافره‌ت هه‌موو منداڵى به‌شانه‌وه‌یه هه‌رتۆپێک کە له عه‌رزه‌كه ده‌دا ده‌بووه شین و هاوارى ژن و منداڵ، ڕێگه‌كه به‌رزایى و ملانێكى سه‌خت بوو، هه‌ڵزناین به‌ناو ملانه‌كه‌دا كاتێک گه‌یشتینه سه‌ر ملانه‌كه هه‌ندێک له ئافره‌ته‌كان منداڵى ساواى خۆیان فڕێ دا و گوتیان: به خوا ئیتر له‌تواناماندا نییه هه‌ڵیانبگرین. ئا له‌و كاته‌دا بیرى ئه‌م ئایه‌تانه‌ى قورئانم ده‌كه‌وته‌وه، كه باسى ڕۆژى قیامه‌ت ده‌كات و ده‌فه‌رمێت: " يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ، وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ، وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ، لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ " (2) ئه‌و ڕۆژه ڕۆژێكه ئینسان له ده‌ست براى خۆى و دایكى و باوكى و هاوسه‌ره‌كه‌ی و ڕۆڵه‌كانى هه‌ڵدێت و خواخوایه‌تى خۆى ڕزگارى ببێت.
لێوى مەحموود بەگ:
ئه‌و شه‌وه چووینه لێو وا بزانم له ماڵی مام عه‌لى مسته‌فا (عه‌لى قه‌ره له‌مبۆ)دا بووین. شه‌وێک مام عه‌لى له ماڵ نه‌بوو، دایكم حه‌زى ده‌كرد بڕۆمه مه‌جلیسى پیاوانه‌وه، بۆیه پێى گوتم: كۆڕم! بچۆ بۆ لاى مه‌حموود به‌گ و خۆتى پێ بناسێنه، تۆ كوڕى مه‌لا حه‌مه‌ومینى وه‌ستا مسته‌فایت. به‌ڵێ منیش ڕۆیشتم بۆ دیوه‌خانى مه‌حموود به‌گ، سڵاوم كرد و بێ ته‌شریفاتى دیوه‌خان دانیشتم، كوێخا ئه‌حمه‌دى موختار و حه‌مه‌ى ده‌روێش حه‌مه‌ساڵه (باخه‌وان)ى له لا بوو، ئه‌وان به‌خێرهاتنیان كردم، مه‌حموود به‌گیش به‌ژێرلچێكه‌وه به‌خێرهاتنى كردم چونكه نه‌یده‌ناسیم له‌وانى پرسى ئه‌مه كێیه؟ ئه‌وانیش باسى من و باوكمیان بۆ كرد. ئیتر زۆر ڕێزى گرتم و به‌خێرهاتنى گه‌رمى كردم، كه‌مێكیش له جێى خۆیه‌وه به‌رز بووه‌وه، ئه‌م پیاوه ته‌مه‌نى له‌نێوان په‌نجا و شه‌ستدا ده‌بوو.
ماڵمان گواستەوە بۆ مەريوان:
بۆ به‌یانی هاتینه‌وه بۆ بایه‌وه و پاش هه‌فته‌یه‌ك ماڵمان گواسته‌وه و ڕۆیشتین بۆ ناو مه‌ریوان له‌وێ ماڵمان به‌كرێ گرت، له ماڵ كابرایه‌كى ژاوه‌رۆییدا بووین پێیان ده‌گوت: سابیر به‌گ، ئه‌مه له ناوجه‌رگه‌ى بازاڕدا دووكانێكى باشى هه‌بوو، ماڵه‌كه‌ى دوو ژوور بوو، ژوورێكیانى به‌كرێ دابوو به ئێمه. ئه‌م كابرایه زۆر سه‌قیل و به‌خیل بوو، گڵۆپى ئاوده‌سته‌كه‌ى ده‌ر هێنا و چرا قوتیله‌یه‌كى تیا دانا، چونکە کارەبا زۆر سەرف دەبێت!
لەيلاخى و حاجى مەلاى بەيەڵە:
پاش ئه‌وه گواستمانه‌وه و ڕۆیشتینه ماڵ پیاوێكى له‌یلاخى نزیكه‌ى چوار مانگێك له‌وێ بووین، پاشان گواستمانه‌وه بۆ ماڵه‌كه‌ى ماڵى حاجى مه‌لا ئه‌حمه‌دى (به‌یه‌ڵه)یى، كه لە بە‌رانبه‌ر پاسگاى ژاندارملیە‌وه بوو، له‌گه‌ڵ ماڵ وه‌ستا مه‌جیدى كه‌بابچیدا دراوسێ بووین. ماڵه‌كه له‌سه‌ر جاده‌ى به‌یەڵە بوو، حاجى مه‌لا ئه‌حمه‌دى (به‌یه‌ڵه)یى (3) گوایا به‌حساب له هۆزى خۆمان بوو، به‌ڵام ئه‌و ئێرانى بوو. منیش دووكانم دانا، هه‌ر له به‌رده‌م ماڵى خۆماندا له ڕیزه دووكانه‌كه‌ى به‌رده‌م ماڵی مه‌لا ئه‌حمه‌دا، له‌گه‌ڵ حاجى عه‌لى حه‌مه لاله و وه‌ستا جافرى ناڵبه‌ند و حه‌مه‌كه‌ریمى نادر و عه‌بدوڵڵاى حاجى ئیسماعیلدا دراوسێ دووكان بووین.
مردنى حاجى ئيسماعيل:
حاجى مه‌لا ئیسماعیل پیاوێكى ناودارى پێنجوێنى بوو، دوو كوڕى هه‌بوو عه‌بدوڵڵا و حه‌مه‌ئه‌مین یه‌كه‌میان نانه‌واخانه‌ى هه‌بوو، دووه‌میشیان پۆلیسى ته‌قاعود بوو. ئه‌و ساڵه كه ئێمه له مه‌ریوان بووین حاجى ئیسماعیل وه‌فاتى كرد و به ڕە‌حمه‌تى خوا ڕۆیشت، له مزگه‌وتى حاجى نه‌جیب پرسه‌كه‌ى بۆ دانرا، پرسه‌كه‌ى زۆر قه‌ره‌باڵغ بوو، هه‌ندێک له‌وانه‌ى قورئانیان ده‌زانى ناوبه‌ناو له پرسه‌كه‌دا قورئانیان ده‌خوێند، منیش ڕۆیشتمه سه‌ر میكرۆفۆنه‌كه و سوره‌تى (ئه‌لحوجورات)م به ده‌نگى به‌رز و به ئاوازى به‌غدادى خوێنده‌وه، ئه‌م خوێندنه‌وه‌یه بوو به هۆى ناوده‌رچوونم له‌ناو خه‌ڵكه‌كه‌دا، چونكه خه‌ڵكه‌كه زۆریان پێ خۆش بوو، چونکە چاوه‌ڕوان نه‌بوون میرمنداڵێكى چوارده ساڵى وه‌ك من ئاوه‌ها قورئان بخوێنێت.
كاتێک ئه‌م ئایه‌ته‌م خوێند " وَلا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلا تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الظَّالِمُونَ . " (4)ئه‌وه‌ى هێڵم به ژێردا هێناوه ئا به‌م جۆره‌م خوێندمه‌وه: (بیئسه لیسمول فوسوقو)حاجى نه‌سروڵڵاى ئاسنگه‌ر خوا عه‌فووى بكات هات بۆ ته‌نیشتم و گوتى: بخوێنه‌ره‌وه: (بیئسه‌ل ئیسمول فوسوقو)، له دڵى خۆمدا گوتم: من لاى مامۆستا مه‌لا عومه‌رى مامۆستا مه‌لا عه‌زیز ئه‌م سووره‌ته‌م خوێندووه و ئه‌ویش ته‌جویدێكى باشى ده‌زانى، تۆ بڵێى ئه‌و هه‌ڵه بووبێت؟ ئه‌م پیاوه‌ش هه‌میشه قورئان ده‌خوێنێت له‌وانه‌یه شتێكى لێ بزانێت و من هه‌ڵه بم، به‌ڵام ئاغا لوفتوڵڵایه‌كى سنه‌یى هه‌بوو گوتى: تۆ ڕاستت خوێنده‌وه و ئه‌و پێى غه‌ڵه‌ت كردیت. ئیتر پیم خۆش بوو كه من به‌هه‌ڵه نەمخوێندووەته‌وه.
مامۆستا مەلا هەيبەتوڵڵا بەڕەحمەت بێت.
ڕۆژێكیان دوادواییه‌كانى زستان بوو هه‌وا زۆر خۆش بوو، ئاسمان سایه‌قه و ساماڵ بوو، شوێنه‌كه‌مان به‌ر به‌ڕۆچكه بوو، تامى به‌هارى ده‌دا له‌گه‌ڵ كوڕوكاڵى پێنجوێنى خۆماندا نیوتمه‌نی و دووقرانیمان داكردبوو، تیلێنمان ده‌كرد، مامۆستا هه‌یبه‌توڵڵایش له‌وێوه تێده‌په‌ڕى، وا بزانم بۆ (وله‌ژێر) (5) ده‌چوو، كه چاوى به من كه‌وت له‌گه‌ڵ ئه‌واندا یارى ده‌كه‌م و به‌تایبه‌ت پاره‌یشمان داكردبوو، بانگى كردمه لاوه و گوتى: ئه‌وه یارى ده‌كه‌یت؟ منیش درۆم عه‌رز نه‌كرد و گوتم: به‌ڵێ، زۆر ئامۆژگاریى كردم و پاشان گوتى: تۆ كوڕى كێت پێ ده‌ڵێن؟ ئاخر چۆن ده‌بێت تۆ هه‌ڵماتێن له‌سه‌ر پاره بكه‌یت؟ منیش گوتم: باشه قوربان ئیتر نایكه‌م. وازى لێ نه‌هێنام تا سوێندى دام و گوتى: بڵێ به‌و قورئانه‌ى خوێندوومه جارێكى تر تیلێن له‌سه‌ر پاره ناكه‌م. منیش سوێندم بۆ خوارد و له واقیعیشدا پاش ئه‌وه جارێكى تر توخنى نه‌كه‌وتمه‌وه.
ئامۆژگارییه‌كه‌ى زۆر به‌سوود بوو، ئه‌وپه‌ڕى دڵسۆزیى بۆ من نواند گه‌وره‌یى خۆى به‌جێ هێنا. به‌تایبه‌ت من له‌و كاته‌دا ته‌مه‌نم چوارده ساڵ بوو، هه‌رگیز له بیرم ناچێته‌وه، خوا پاداشتى خێرى بداته‌وه.