منداڵەکانم ناردەوە بۆ پێنجوێن:
له مانگی نۆی 1973دا بهڕهسمی وازم له مزگهوتی ئهبووبهكر هێنا و خواحافیزیم لێ كردن، ئەوانیش خوا هەڵناگرێت زۆر داوایان لێ کردم کە نەڕۆم، گوتیان: ئەگەر لەبەر معاشەکە دەڕۆیت، ئامادەین چەند بڵێیت بۆت زیاد بکەین! گوتم: زۆر سوپاستان دەکەم و ئێوە لە لام خۆشەویستن و هەرگیز لە بیرم ناچن، ماڵتان ئاوا بێ و خواتان لێ ڕازی بێت، دەمەوێت شتێک زانیاری فێر ببم، ئێوەش دوعای خێرم بۆ بکەن.
بەڵێ، منداڵهكانم بردهوه بۆ پێنجوێن بۆ لای دایكم، ههرچهند ئهویش ئیمكانییهتێكی وای نهبوو، بەڵام چار ناچار بوو، چونکە جگه له خودا و پاشان دایكم، پهنایهكی ترمان نهبوو، ئهوانم لهوێ بهجێ هێشت و خۆیشم ڕۆیشتم بۆ بهغدا بۆ خوێندنهكه، لهوێ له بهغدا زۆر ههوڵم دا ئیمامهتهكهم نهقڵ بكهن بۆ بهغدا، بێسوود بوو، منیش شانم كرد به خوێندنهكهمدا و تا نیوهی ساڵ مامهوه، بەبێ معاش، لە مزگەوتی "دهان" مەلا عومەری تیلەکۆیی خوا پاداشتی بەخێر بداتەوە، حوجرەیەکی دابووینێ لەوێدا ژیانم بەسەر دەبرد، له ئیمتیحانهكهی نیوهی ساڵدا دهرهجهیهكی باشم هێنابوو، بهشی زۆریان 18 و 19 بوون له بیست.
ژیانى بەغدام:
چۆن ژیانم بردە سەر؟ ئهو ماوەیەى كه له بهغدا زگورد بووم، تا ماوهیهك له مزگهوتهكهى مهلا عومهرى تیلهكۆییدا مزگەوتی (دههان) بووین، من و كاك حهسهنى شهمێرانى له ژوورێكا بووین، نان و چاییمان پێكهوه دروست دهكرد و پێكهوه دهژیاین.. ناو بهناو ماڵى مهلا عومهر و ماڵى مهلا مهحموودی گەڵاڵی و ئهو ماڵانهى تر كه لهوێ بوون، دهعوهتیان بۆ دهكردین، بهشى زۆرى جلوبهرگمان ماڵی مهلا عومهر و ماڵی مهلا مهحموود، بۆیان دهشۆردین، خوا پاداشتیان بەخێر بداتەوە.. ئهو مزگهوتهى مهلا عومهر دوو قوتابى لێ بوو به ناو سهلەفى بوون، یهكێكیان زۆر پاك و ڕاست بوو، ئهوى تریان وا دهر نهدهكهوت و خوایش ئاگادارتره به ئهحواڵى خهڵكى. پاش چهند ساڵێك مهلا عومهر شتێكى گێڕایهوه، كه ئهو حهقیقهتهى سهلماند.
دوو قوتابىی كوردى كوردستانى توركیاش له ژوورێكى ترى ئهو مزگهوتهدا دهژیان، ئهمانه قوتابیى ئادابى زانكۆى بهغدا بوون، تازه بهتازه ڕێكخراوى پهكهكهیان دروست كردبوو، یهكێكیان ئهندامێكى سهركردایهتیى ئهو ڕێكخراوه بوو، زۆر ههستیار بوو، زۆر خۆیشى دهپاراست بۆ ئهوهى دهر نهكهون و كهشف نهبن، مرۆڤێكى تێگهیشتوو بوو، بەڵام دینى كز و لاواز بوو.
پاش ماوهیهك له بهشى ناوخۆیى وهر گیراین، ئیتر ڕۆیشتین بۆ ئهوێ و مزگهوتهكهى دههانمان چۆڵ كرد، له بهشى ناوخۆییدا لهگهڵ كاك بێستوون و كاك حهسهن و مهلا یاسیندا پێكهوه بووین. لهو كاتهدا بهشى ناوخۆییهكه له گهڕهكى سالحیه بوو، لهنزیك ئێزگه و تهلهفزیۆنهوه.
دەوامی پاش نیوەی ساڵ:
تازه دهوامی پاش نیوهی ساڵ دهستی پێ كردبووهوه، ئەوە بوو ڕۆیشتم بۆ لای ڕاگری كولیهكهمان "دكتۆر حهمهد كوبهیسی" كه ئهندام بوو له ئهنجوومهنی ههره بهرزی ئهوقافدا، دهرهجهكانم پهیوهست كرد به داواكارییهكهوه و نووسیبوم، كه من بهڕهسمی ئیمامی مزگهوتێكم له پارێزگای سلێمانی و ئهوه چوار مانگه ماڵ و منداڵم بهبێ معاش بهجێ هێشتووه، ئهگهر لوتف بكهن وهزیفهكهم نهقڵ بكهن بۆ بهغدا، یا خۆم نهقڵ بكهن بۆ مزگهوتێكی ئێره، تا بتوانم بهردهوام بم له خوێندنهكهمدا، دهنا ناچار دهبم وازی لێ بهێنم، ئهوهش نمرهكانی نیوهی ساڵی كولیهمه بۆ ئاگاداریتان، نیوهی ساڵ له ئیمتیحانهکاندا دهرهجهیهكی باشم هێنابوو، بهشی زۆریان 18 و 19 بوون له بیست. ئهویش زۆر خهمبار بوو به وهزعهكهم، و گوتی: كوڕم ئهم ئێواره ئێمه كۆبوونهوهمان ههیه له ئهنجوومهنی باڵای ئهوقافدا داواكارییهكهت له تهك خۆما ئهبهم بۆ ئهوێ، بهڵكوو بتوانم شتێكت بۆ بكهم، ئیتر منیش سوپاسم كرد و هاتمه دهرهوه.
بەمعاشەوە نەقڵ بووم بۆ بەغدا:
ئێواره ئهنجوومهنی باڵای ئهوقاف كۆبوونهوهی ههبوو، منیش ڕۆیشتم بۆ ئهوێ تا بهڵكوو ههواڵێكی خۆش بهو شهوه ببیستم، شهوێکی درهنگ بوو، له كۆبوونهوهكهیان بوونهوه، ڕاگری كوللیهكهمان هاته دهرهوه، کە منی بینی بانگی كردم، و گوتی: سوپاس بۆ خوا كارهكهت جێبهجێ بوو. ئێمهش زۆر سوپاسمان كرد و سوپاسگوزاری خوا بووین، كه دهرووی لێ كردینهوه.
مزگەوتی ڕاوی:
ڕۆژی دوایی ڕۆیشتم بۆ ئهوقافی گشتی و نامهی نهقڵهكهم وهر گرت و بردم بۆ مزگهوتی "ڕاوی" له ئهعزهمیه، خاوهن مزگهوتهكه لیوا ڕوكنێكی پیری ماڵنشین بوو، موباشهرهكهی بۆ نووسیم و هێنامهوه بۆ ئهوقاف، چوار ڕۆژ ئیجازهم له كولیه وهر گرت و ڕۆیشتمهوه بۆ سلێمانی و لهوێوه ڕۆیشتمهوه بۆ پێنجوێن مناڵهكانم پێچایهوه و بهو زستانه هاتین، كاتێک هاتینه دهرهوه پلهی گهرما 14 پله لهژێر سفرهوه بوو. كهلوپهلی ماڵمان له سلێمانی بردبووه ماڵی دۆستێكهوه، له سلێمانی پیكابێكمان بۆ شتهكان گرت و بهڕێی دهربهندیخاندا ڕۆیشتین و سوپاس بۆ خوا گۆبهندی زۆرمان نههاته ڕێ. ژوورێكمان له شێخ محهمهدی شێخ سهعیدی باراوی بهكرێ گرتبوو، لهوێ دابهزین.
ماڵەکەم گواستەوە بۆ بەغدا:
له مانگى دووى ساڵى 1974دا بهماڵهوه چوومه بهغدا، ئیمامى مزگهوتی "ڕاوى" بووم له گهڕهكى ئهعزهمیه، لهگهڵ ماڵ شێخ محهممهدى شیخ سهعیددا پێكهوه بووین. ماڵیان له گهڕهكى سهفینه بوو، ئهو ماڵه له مزگهوتی "ڕاوی"یهوه زۆر دوور نهبوو، بهپێ هاتوچۆم دهكرد، له ماڵى شیخ موحەمەددا ئهو كاته جگه له خۆیان، ماڵی مهلا ساڵحى موانى و ماڵى ئێمه و ماڵى شیعهیهكى لێ بوو، كوڕ و كچێكیان ههبوو، ئێمه سێ مانگ لهوێ ماینهوه، خانوویهك له تهنیشت مزگهوتهوه كه ماڵى باوكى ئهیمهن (ئهبووعهبدۆ)بوو چۆڵ بوو، خانووهكه گهوره بوو، سێ ژوورى گهورهى خهو و هۆڵێك و ژوورێكى دانیشتن و خواردنى له خوارهوه ههبوو، له سهریشهوه دوو ژوور و حهمام و ئاودهستێك بوو، ئێمهش لهگهڵ ماڵی مهلا مهحموودى گهڵاڵیدا بهكرێمان گرت، خوارهوهمان بۆ خۆمان دانابوو، واته: من و مهلا مهحموود بهشمان كردبوو بۆ ههردوو لامان، سهرهوهش چۆڵ بوو، پاش ماوهیهك مهلا عومهری تیلهكۆییمان هێنایه تهنیشت خۆمانهوه و له دوو ژوورهكهى سهرهوه داماننان.
چۆن ئەم قوتابییە تورکە لەوێ بوو؟
له مزگهوتهكهدا حوجرهیهكى تیا بوو، ئیبراهیم ڕاوى خاوهن مزگهوتهكه كاتى خۆى لیوا ڕوكنى خانهنشین بوو، له قوتابخانه توركییهكانى بهغدادا خوێندبووى، توركیى دهزانى، دهیویست توركییهكهى دهمهزهرد بكاتهوه، ناو بهناو قسه به توركى بكات لهبهر ئهوه قوتابییهكى توركى تێ خستبوو. ئهم قوتابییه دهستێكى گۆج و قاچێكى شهل بوو، بهڵام ههتا بڵێى دهنگى خۆش بوو. توركیا ئیعتیرافى به شههادهى زانكۆى ئهزههرى میسرى نهدهكرد، ئهم قوتابییهش ڕۆیشتبوو بۆ ئهزههر و لهوێ خوێندبووى، سێ ساڵى تهواو كردبوو، بۆ خوێندنى ساڵى چوارهم خۆى نهقڵى زانكۆى بهغدا كردبوو، له بهشى ئادابدا دهیخوێند، ئهمانه تهواویان دهكرد و دهگهڕانهوه بۆ توركیا، لەوێ شههادهكهی عێراقیان وهر دهگیرا. چونكه شههادهى زانكۆى بهغدا بوو.
لاوانی برایان:
له مزگهوتی"ڕاوی"یدا كۆمهڵێک لاوی برایانی لێ بوو، كه بهیانیان دههاتن بۆ نوێژی جهماعهت، له كاتهكانی تردا خهڵكی تر دههات، بهڵام له نوێژی بهیانیانا خهڵكی تر زۆر بهكهمی دههات، ئهوانیش بهزۆری دههاتن، لهدوای نوێژهكهوه وهك ویردی بهیانی، مهئسووراتی ئیمامی شههیدیان دهخوێند، به دهنگی بهرزيش دهیانخوێندهوه، به هۆی ئهو خوێندنهوهی ئهوانهوه بوو، منیش لهبهرم كرد، دهنا تا ئهوكاته لهبهرم نهبوو.. ئهمه ناوی ههندێك لهو برادهرانهیه كه ناویانم له بیر ماوه: 1- عهززام مامۆستای زانكۆ بوو، ماجستێری له ئهندازیاریدا ههبوو، 2- سهعدول ئهعزهمی پزیشك بوو.. تازه له كولیه دهر چووبوو، 3-عومهر برای عهززام، قوتابیی شهشی دواناوهندی بوو، 4- سهلمان (أبوداود) قوتابیی ئهندازیاری بوو، 5- عهبدول حهق قوتابیی فيزيا بوو، 6- زیا (ضیاء) قوتابیی شهريعه بوو، 7- ئهیمەن قوتابیی دواناوهندی بوو، 8- موئهییهد مهككی بهڕهحمهت بێ قوتابیی پزیشكی بوو .. و ههندێكي تریش ئێستا ناوهكانیانم نایهتهوه بیر.. مامۆستا دكتۆر موحسین عهبدول حهمیديش، ماڵیان له نزیك مزگهوتهكهوه بوو، ئهگهر له ماڵهوه بووایه بهشی زۆری نوێژهكان دههات بۆ مزگەوت.
1- یادگارێکم لەگەڵ ئەو لاوانەدا:
جارێكیان یهكێكیانم بردهوه له تهك خۆمدا بۆ چاخواردنهوه، له باخچهكهی دهرهوه دانیشتبووین، ئهو كاته بههادینیش منداڵ بوو، له پۆلی یهكی سهرهتاییدا بوو، چا و كولیچهی بۆ دههێناین، بههادین وریا بوو، برادهرهكه له منی پرسی: شێخ! ئهم بێچووه شێره ناوی چییه؟ منیش گوتم: ناوی بههائەددینه، ههرچهند له ناونانی مناڵدا باشتر وایه ناوی عهبدوڵڵا و پاشان ناوهكانی پێغهممهر - دروودی خوای لێ بێ -ی لێ بنرێت.
، بهڵام به هۆی دوو گهوره پیاوی ناوداری كوردهوه، کە زۆر خزمەتگوزاری ئیسلام و موسوڵمانان بوون، ئهو ناوهم لێ ناوه، كه ئهوانیش خزمهتی باشیان به ڕۆشنبیریی ئیسلامی له ناوچهكهدا كردووه، پیاوێكی چاك و پاك و بۆخواسوڵحاو بوون، یهكهمیان: شێخ بههائەددینی كوڕی شێخ عوسمانی سيراجەددین بووه، ڕەحمەتی خوای لێ بێت، كه بووهته هۆی بڵاوكردنهوهی زانیاریی ئیسلامی له كوردستانی ئێران و عێراقدا، هەروەها بووەتە هۆی ئەوەی کە دێهاتهكان مزگهوتیان تیا دروست بكرێت و مهلایان بۆ بنێررێت، داوا له خهڵكی ئاواییهكانیش بكات: یارمهتیی مامۆستاكانیان بدهن بۆ ئهوهی فهقێیان ههبێ و مزگهوتهكان به قوتابییانی قورئان ئاوهدان بكهنهوه، له واقیعدا ئهم جێدهستهیان دیاره، خوا پاداشتی خێریان بداتهوه.
دووهمیان: زانایهكی زۆر گهوره و لێهاتوو بووه، كه فهقێیهكی زۆری ههبووه و ههموو تهمهنی خۆی، له خزمهتی بڵاوكردنهوهی علوومی ئیسلامیدا سهرف كردووه، باوكم یهكێک بووه له فهقێكانی، كه زۆر جار باسی خواویستی و پارێزكاری و زانیاریی ئهو زانایهی بۆ دهكردین، له ههمان كاتدا پیاوێكی زاهید و خاكی و خۆنهویست و دنیانهویست بووه، چاوی بڕیوهته پاداشتی خوایی له ڕۆژی قیامهتا، ئهمیش مامۆستا مهلا بههائەددینی خورماڵ بووه. (1) (1)باپیرهی ئهم مامۆستا سهلاحهدینهیه كه ئیستا ئهمینداری گشتیی یهكگرتووی ئیسلامییه.
برادهرهكهیشم خوا پاداشتی بداتهوه گوتی: زۆر موبارهكه و كارێكی چاكت كردووه، بهڵام من ڕایهكی ترم ههیه جیاواز لهو ڕایهی كه دهڵێن: ناوهكان بهو ناوانهوه ناو بنێن، كه به عهبدایهتی بۆ خوا دهستی پێ دهكات، ناو بۆ ناسنامه و جیاكردنهوهی ئهو مرۆڤهیه له كهسێكی تر، من دهڵێم: یهكهم خودی پێغهمبهر دروودی خوای لێ بێ چهند كهسێكی ناو ناوه، كه به عهبد دهستی پێ نهكردووه، وهك ئوسامهی كوڕی زهید لهگهڵ ئهوهدا كه زۆر خۆشی ویستووه و پێیان گوتووه: خۆشهویستی كوڕی خۆشهویستی پێغهمبهر "دروودی خوای لێ بێت" ههروهها خۆی ناوی ناوه له حهزرهتی حهسهن و حوسهینی كچهزای، ئهمه له لایهكهوه، له لایهكی ترهوه كاتێک "سهعدی كوڕی ئهبی وهققاس" باوكی ناوی ناوه سهعد، بهو نیازهوه ناوی نهناوه ببێته ئهو پاڵهوانهی ئیسلام! یا "عومهری كوڕی خهتتاب" باوكی بۆ ئهوه ناوی نهنا عومەر کە ببێته ئهو سێیهم پیاوهی ئیسلام، ههروهها هاوهڵهكانی تریش.
بۆیه من دهڵێم: ئێوه له زمانی خۆتاندا ناوی كوردیی خۆشتان ههیه، پڕ واتا و مانادار، لهو ناوانهیان ناو بنێن، بهڵكوو ئینشائهڵڵا ئهمانیش پیاوانێكی وهك ئهو گهوره پیاوانهیان لێ دهر بچێت، كه خزمهتی ئیسلام و موسوڵمانانیان كردووه!
لهڕاستیدا بۆچوونهكهیم زۆر پێ پهسهند بوو، بۆیه بڕیارم دا لهمهولا ناوی مناڵهكانم ناوی كوردی بێت، ئهو كاته بههادین و نوورهدینمان ههبوو، ئیتر دوای ئهوان ناوی ئومێد و ڕووناك و ڕازاو و ڕۆشنام لێ نان. خوا ساڵحیان بكات.
2- یادگاریێکی ترم لەگەڵ ئەو لاوانەدا:
ئهو كاته ئێمه له بهغدادا بووین ڕهمهزان كهوتبووه مانگی ههشتهوه، مانگی ئاب، وا مهشهووره له بهغداشا دهڵێن: له مانگی ئابا بزمار لهناو دهرگادا دهتوێتهوه، ئهوهند دنیا گهرم دهبێت، بیلفیعل زۆر گهرم بوو، چونكه كاتی پێگەیشتنی خورمایه، و پێگەیشتنی خورما پێویستی بهو پلەیەی گهرما ههیه.. ئێمهش له ماڵهوه تهنیا پانكهیهكمان ههبوو، ئیتر كهرهسهی تری فێنككردنهوهمان نهبوو، پانكهكهش ئهگهر زۆر كاری بكردایه دهبووه یهك پارچه ئاگر، ئێواران پاش نوێژی عهسر دهڕۆیشتینه سهر ڕووباری دیجله بۆ مهلهكردن و خۆفێنككردنهوه، ئێمه ماڵهكهمان له ڕووبارهكهوه زۆر نزیك بوو، تهنیا یهك جاده له نێوانماندا بوو. ئێوارهیهكیان وتیان شێخ! ئێمه ئهمانهوێ بپهڕینهوه بۆ دورگهكهی ناو ڕووبارهكه.. گوتم: زۆر باشه منیش دێم له تهكتانا.. ئهو كاته لاقم نهشكابوو، مهلهیشم باش دهزانی، بهڵێ بهمهله ڕۆیشتین، پێش ئهوهی بگهینه دورگهكه، وتم با پێ دابدهم بزانم چهند قووڵه؟ ههر لهگهڵ پێم دادا ئاو ڕۆیشته گهروومهوه، زۆر بێتاقهت بووم و خهریك بوو بخنكێم.. هاوارم لێ بهرز بووهوه فریام بكهون.. وەڵڵا ئهوانیش مهردانه هاتن به هانامهوه، پهلیان گرتم و بهپێمهله هێنامیانه دهرهوه. موشكیلهی ئاو ئهوهیه: ههر لهگهڵ ڕۆیشته گهرووهوه ئیتر ئینسان ههناسهی توند دهبێت، بهباشی ناتوانێ ههناسه بدات، و ئهگهر فریای نهكهون دهخنكێت.. بهڵێ ئهو جوامێرانه ڕزگاریان كردم، خوا پاداشتیان بداتهوه، ڕۆژووی ئهو ڕۆژهشم ئێوه خۆش! ههرچهند لهدواییدا گرتمهوه.